ਕਫ਼ਨ - ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਝੋਂਪੜੇ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਪਰ ਬਾਪ ਔਰ ਬੇਟਾ ਦੋਨੋਂ, ਇਕ ਬੁਝੇ ਹੂਏ  ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਬੈਠੇ ਹੂਏ  ਥੇ ਔਰ ਅੰਦਰ ਬੇਟੇ ਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬੀਵੀ ਬੁਧੀਆ ਦਰਦ ਜ਼ਾ ਸੇ ਪਛਾੜੇਂ ਖਾ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਰਹਿ ਰਹਿ ਕਰ ਉਸ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਐਸੀ ਦਿਲਖ਼ਰਾਸ਼ ਸਦਾ ਨਕਲਤੀ ਥੀ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਕਲੇਜਾ ਥਾਮ ਲੈਤੇ ਥੇ। ਜਾੜੋਂ ਕੀ ਰਾਤ ਥੀ, ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਸੱਨਾਟੇ ਮੇਂ ਗ਼ਰਕ। ਸਾਰਾ ਗਾਉਂ ਤਾਰੀਕੀ ਮੇਂ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ।

ਘੀਸੂ  ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਬਚੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤੜਪਤੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਾ ਦੇਖ ਤੋ ਆ।’‘
ਮਾਧੋ ਦਰਦਨਾਕ ਲਹਿਜੇ ਮੇਂ ਬੋਲਾ  ‘‘ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤੋ ਜਲਦੀ ਮਰ ਕਿਓਂ  ਨਹੀਂ ਜਾਤੀ। ਦੇਖ ਕਰ ਕਿਆ ਆਊਂ।’‘
‘‘ਤੋ ਬੜਾ ਬੇਦਰਦ ਹੈ ਬੇ! ਸਾਲ ਭਰ ਜਿਸ ਕੇ ਸਾਥ ਜਿੰਦਗਾਨੀ ਕਾ ਸੁਖ ਭੋਗਾ ਉਸੀ ਕੇ ਸਾਥ ਇਤਨੀ ਬੇ ਵਫਾਈ।’‘
‘‘ਤੋ ਮੁਝ  ਸੇ ਤੋ ਇਸ ਕਾ ਤੜਪਨਾ ਔਰ ਹਾਥ ਪਾਉਂ ਪਟਕਨਾ  ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ ਜਾਤਾ।’‘
ਚਮਾਰੋਂ ਕਾ ਕੁਨਬਾ  ਥਾ ਔਰ ਸਾਰੇ ਗਾਉਂ ਮੇਂ ਬਦਨਾਮ। ਘੀਸੂ  ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਮ ਕਰਤਾ ਤੋ ਤਿਨ ਦਿਨ ਆਰਾਮ, ਮਾਧੋ ਇਤਨਾ ਕਾਮ ਚੋਰ ਥਾ ਕਿ ਘੰਟੇ ਭਰ ਕਾਮ ਕਰਤਾ ਤੋ ਘੰਟੇ ਭਰ ਚਿਲਮ ਪੀਤਾ। ਇਸ  ਲੀਏ   ਇਸੇ ਕੋਈ ਰਖਤਾ ਹੀ ਨਾ ਥਾ। ਘਰ ਮੇਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਨਾਜ ਭੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋ  ਤੋ ਇਨ ਕੇ  ਲੀਏ  ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਕੀ ਕਸਮ ਥੀ। ਜਬ ਦੋ ਇਕ ਫ਼ਾਕੇ ਹੋ ਜਾਤੇ ਤੋ ਘੀਸੂ  ਦਰਖ਼ਤੋਂ ਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕਰ ਲੱਕੜੀ ਤੋੜ ਲਾਤਾ ਔਰ ਮਾਧੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਵੇਚ ਆਤਾ, ਔਰ ਜਬ ਤੱਕ ਵੋਹ ਪੈਸੇ ਰਹਿਤੇ, ਦੋਨੋਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਫਿਰਤੇ ਜਬ ਫ਼ਾਕੇ ਕੀ ਨੌਬਤ ਆ ਜਾਤੀ ਤੋ ਫਿਰ ਲੱਕੜੀਆਂ ਤੋੜਤੇ ਯਾ ਕੋਈ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਤੇ। ਗਾਉਂ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕੀ ਕਮੀ ਨਾ ਥੀ। ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੋਂ ਕਾ ਗਾਉਂ ਥਾ। ਮਿਹਨਤੀ ਆਦਮੀ ਕੇ  ਲੀਏ  ਪਚਾਸ ਕਾਮ ਥੇ ਮਗਰ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਕੋ  ਲੋਗ ਉਸੀ ਵਕਤ ਬਲਾਤੇ ਜਬ ਦੋ ਆਦਮੀਉਂ ਸੇ ਏਕ ਕਾ ਕਾਮ ਪਾ ਕਰ ਭੀ ਕਨਾਤ ਕਰ ਲੈਨੇ ਕੇ ਸਿਵਾ  ਔਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਹੋਤਾ। ਕਾਸ਼ ਦੋਨੋਂ ਸਾਧੂ ਹੋਤੇ ਤੋ ਇਨ੍ਹੀਂ ਕਨਾਤ ਔਰ ਤੂਕਲ ਕੇ  ਲੀਏ   ਜ਼ਬਤ ਨਫ਼ਸ ਕੀ ਮੁਤੱਲਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾ ਹੋਤੀ। ਯੇ ਇਨ ਕੀ ਖ਼ਲਕੀ ਸਿਫ਼ਤ ਥੀ। ਅਜੀਬ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਥੀ ਇਨ ਕੀ। ਘਰ ਮੇਂ ਮਿੱਟੀ ਕੇ ਦੋ ਚਾਰ ਬਰਤਨੋਂ ਕੇ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਅਸਾਸਾ ਨਹੀਂ। ਫੱਟੇ ਚੀਥੜੋਂ ਸੇ ਅਪਨੀ  ਉਰਿਯਾਨੀ ਕੋ  ਢਾਂਕੇ ਹੂਏ  ਦੁਨੀਆ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰੋਂ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ। ਕਰਜ਼ ਸੇ ਲੱਦੇ ਹੋਏ  ਗਾਲੀਆਂ ਭੀ ਖਾਤੇ ਮਾਰ ਭੀ ਖਾਤੇ ਮਗਰ ਕੋਈ ਗ਼ਮ ਨਹੀਂ। ਮਸਕੀਨ ਇਤਨੇ ਕਿ ਵਸੂਲੀ ਕੇ ਮੁਤੱਲਕ  ਉਮੀਦ ਨਾ ਹੋਨੇ ਪਰ ਵੀ  ਲੋਗ ਇਨ੍ਹੇਂ  ਕੁਛ  ਨਾ  ਕੁਛ  ਕਰਜ਼ ਦੇ ਦੇਤੇ ਥੇ। ਮਟਰ ਯਾ ਆਲੂ ਕੀ ਫ਼ਸਲ ਮੇਂ ਖੇਤੋਂ ਸੇ ਮਟਰ ਯਾ ਆਲੂ ਉਖਾੜ ਲਾਤੇ ਔਰ ਭੁੰਨ  ਭੁੰਨ  ਕਰ ਖਾਤੇ। ਯਾ ਦਸ  ਪਾਂਚ ਇਖ ਤੋੜ ਲਾਤੇ ਔਰ ਰਾਤ ਕੋ  ਚੂਸਤੇ। ਘੀਸੂ  ਨੇ ਇਸੀ ਜ਼ਾਹਦਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਸਾਠ ਸਾਲ ਕੀ ਉਮਰ ਕਾਟ ਦੀ ਔਰ ਮਾਧੋ ਭੀ ਸਆਦਤ ਮੰਦ ਬੇਟੇ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਪ ਕੇ ਨਕਸ਼ ਕਦਮ ਪਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਥਾ ਬਲਕਿ ਇਸ ਕਾ ਨਾਮ ਔਰ ਭੀ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਉਸ ਵਕਤ ਭੀ ਦੋਨੋਂ ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ  ਆਲੂ ਭੁੰਨ  ਰਹੇ ਥੇ ਜੋ ਕਿਸੀ ਕੇ ਖੇਤ ਸੇ ਖੋਦ ਲਾਏ ਥੇ।ਘੀਸੂ  ਕੀ ਬੀਵੀ ਕਾ ਤੋ ਮੁਦਤ ਹੋਈ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ, ਮਾਧੋ ਕੀ ਸ਼ਾਦੀ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੋਈ ਥੀ। ਜਬ ਸੇ ਯੇ ਔਰਤ ਆਈ ਥੀ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਮੇਂ ਤਮੱਦਨ ਕੀ ਬੁਨਿਆਦ ਡਾਲੀ ਥੀ। ਪਿਸਾਈ ਕਰ ਕੇ ਘਾਸ ਛਿੱਲ ਕਰ ਵੋਹ ਸੇਰ ਭਰ ਆਟੇ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲੇਤੀ  ਥੀ। ਔਰ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਬੇ ਗ਼ੈਰਤੋਂ ਕਾ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਭਰਤੀ ਰਹਿਤੀ ਥੀ। ਜਬ ਸੇ ਵੋਹ ਆਈ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਔਰ ਭੀ ਆਰਾਮ ਤਲਬ ਔਰ ਆਲਸੀ ਹੋ ਗਏ ਥੇ। ਬਲਕਿ  ਕੁਛ  ਅਕੜਨੇ ਭੀ ਲੱਗੇ ਥੇ। ਕੋਈ ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਕੋ  ਬਲਾਤਾ ਤੋ ਬੇ ਨਿਆਜ਼ੀ ਕੀ ਸ਼ਾਨ ਮੇਂ ਦੁੱਗਨੀ  ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਮਾਂਗਤੇ। ਵਹੀ ਔਰਤ ਆਜ ਸੁਬਾ ਸੇ ਦਰਜ਼ਾ ਮੇਂ ਮਰ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਥੇ ਕਿ ਵੋਹ ਮਰ ਜਾਏ ਤੋ ਆਰਾਮ ਸੇ ਸੋਏਂ।
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਆਲੂ ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਛੀਲਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਜਾ ਦੇਖ ਤੋ ਕਿਆ ਹਾਲਤ ਹੈ  ਉਸ ਕੀ"

" ਚੁੜੇਲ ਕਾ ਫਸਾਦ ਹੋਗਾ ਔਰ ਕਿਆ, ਯਹਾਂ ਤੋ ਓਝਾ ਭੀ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਮਾਂਗਤਾ ਹੈ। ਕਿਸ ਕੇ ਘਰ ਸੇ ਆਏ।"
ਮਾਧੋ ਕੋ  ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਥਾ ਕਿ ਵੋਹ ਕੋਠਰੀ ਮੇਂ ਗਿਆ ਤੋ ਘੀਸੂ  ਆਲੂਉਂ ਕਾ ਬੜਾ ਹਿੱਸਾ  ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਗਾ, ਬੋਲਾ  ‘‘ਮੁਝੇ ਵਹਾਂ ਡਰ ਲਗਤਾ ਹੈ।"
‘‘ਡਰ ਕਿਸ ਬਾਤ ਕਾ ਹੈ? ਮੇਂ ਤੋ ਯਹਾਂ ਹੂੰ ਹੀ"
‘‘ਤੋ ਤੁਮਹੀ ਜਾ ਕਰ ਦੇਖੋ ਨ "
‘‘ਮੇਰੀ ਔਰਤ ਜਬ ਮਰੀ ਥੀ ਤੋ ਮੇਂ ਤਿਨ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਸ ਕੇ ਪਾਸ ਸੇ ਹਿਲਾ ਭੀ ਨਹੀਂ , ਔਰ ਫਿਰ ਮੁਝ  ਸੇ ਲੱਜਾਏਗੀ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਕਭੀ ਉਸਕਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ, ਆਜ ਉਸਕਾ ਉਧੜਾ ਹੂਆ  ਬਦਨ ਦੇਖੂੰ । ਉਸੇ ਤਨ ਕੀ ਸੁਧ ਭੀ ਤੋ ਨਾ ਹੋਗੀ। ਮੁਝੇ ਦੇਖ ਲੇਗੀ ਤੋ ਖੁਲ ਕਰ ਹਾਥ ਪਾਉਂ ਭੀ ਨਾ ਪਟਕ ਸਕੇਗੀ।’‘
‘‘ਮੈਂ ਸੋਚਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਕੋਈ ਬਾਲ ਬੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੋ ਕਿਆ ਹੋਗਾ। ਸੋਂਠ , ਗੁੜ, ਤੇਲ, ਕੁਛ  ਭੀ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਘਰ ਮੇਂ।’‘
‘‘ਸਬ   ਕੁਛ  ਆ ਜਾਏਗਾ। ਭਗਵਾਨ ਬੱਚਾ ਦੇਂ ਤੋ, ਜੋ ਲੋਗ ਅਭੀ ਇਕ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਵਹੀ ਤਬ ਬੁਲਾ  ਕਰ  ਦੇਂਗੇ। ਮੇਰੇ ਨੌਂ ਲੜਕੇ ਹੋਏ  , ਘਰ ਮੇਂ  ਕੁਛ  ਭੀ ਨਾ ਥਾ, ਮਗਰ ਕਿਸੀ  ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਬਾਰ ਕਾਮ ਚੱਲ ਗਿਆ।"
ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਮੇਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੇ ਵਾਲੋਂ ਕੀ ਹਾਲਤ ਇਨ ਕੀ ਹਾਲਤ ਸੇ  ਕੁਛ  ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਨਾ ਥੀ ਔਰ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੇਂ ਵੋਹ ਲੋਗ ਜੋ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਉਂ ਸੇ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਨਾ ਜਾਨਤੇ ਥੇ ਕਹੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਾਰਗ਼ ਅਲਬਾਲ ਥੇ ਵਹਾਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੀ ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਨਾ ਕੋਈ ਤਾਜਜੁਬ ਕੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਹਮ ਤੋ ਕਹੇਂਗੇ  ਘੀਸੂ  ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰੀਕ ਬੀਨ ਥਾ ਔਰ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਤਹੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਜਮੀਅਤ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਦਲੇ ਸ਼ਾਤਰੋਂ ਕੀ ਫ਼ਿਤਨਾ ਪਰਵਾਜ਼ ਜਮਾਤ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ਹਾਂ ਇਸ ਮੇਂ ਯੇ ਸਲਾਹੀਅਤ ਨਾ ਥੀ ਕਿ ਸ਼ਾਤਰੋਂ ਕੇ ਆਈਨ ਵ ਆਦਾਬ ਕੀ ਪਾਬੰਦੀ ਭੀ ਕਰਤਾ। ਇਸ  ਲੀਏ   ਯੇ ਜਹਾਂ ਉਸ ਕੀ ਜਮਾਤ ਕੇ ਔਰ ਲੋਗ ਗਾਉਂ ਕੇ ਸਰਗ਼ਨਾ ਔਰ ਮੁਖੀਆ ਬਨੇ ਹੂਏ ਥੇ। ਇਸ ਪਰ ਸਾਰਾ ਗਾਉਂ ਅੰਗੁਸ਼ਤ ਨਮਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ ਫਿਰ ਭੀ ਇਸੇ ਯੇ ਤਸਕੀਨ ਤੋ ਥੀ ਹੀ ਕਿ ਅਗਰ ਵੋਹ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲ ਹੈ ਤੋ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਇਸੇ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਸੀ ਜਿਗਰ ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਤੋ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪੜਤੀ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਸਾਦਗੀ ਔਰ ਬੇ ਜ਼ਬਾਨੀ ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਬੇਜਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਤੋ ਨਹੀਂ ਉਠਾਤੇ।
ਦੋਨੋਂ ਆਲੂ ਨਿਕਾਲ ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਜਲਤੇ ਜਲਤੇ ਖਾਨੇ ਲੱਗੇ। ਕੱਲ  ਸੇ  ਕੁਛ  ਭੀ ਨਹੀਂ ਖਾਇਆ ਥਾ, ਇਤਨਾ ਸਬਰ ਨਾ ਥਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹੇਂ  ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਨੇ ਦੇਂ । ਕਈ ਬਾਰ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਜ਼ਬਾਨੇਂ ਜਲ ਗਈਂ। ਛਿੱਲ ਜਾਨੇ ਪਰ ਆਲੂ ਕਾ ਬੈਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ ਤੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਦਾਤੋਂ ਕੇ ਤਲੇ ਪੜਤੇ ਹੀ ਅੰਦਰ ਕਾ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਬਾਨ ਔਰ ਹਲਕ ਔਰ ਤਾਲੂ ਕੋ  ਜਲਾ ਦੇਤਾ  ਥਾ ਔਰ ਉਸ ਅੰਗਾਰੇ ਕੋ  ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਰੱਖਨੇ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੈਰੀਅਤ ਇਸੀ ਮੇਂ ਥੀ ਕਿ ਵੋਹ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ। ਵਹਾਂ ਇਸੇ ਠੰਡਾ ਕਰਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ  ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਮਾਨ ਥੇ। ਇਸ  ਲੀਏ  ਦੋਨੋਂ ਜਲਦ ਜਲਦ ਨਿਗਲ ਜਾਤੇ ਥੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੇਂ ਇਨ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਸੇ ਆਂਸੂ ਨਿਕਲ ਆਤੇ।
ਘੀਸੂ  ਕੋ  ਉਸ ਵਕਤ ਠਾਕਰ ਕੀ ਬਰਾਤ ਯਾਦ ਆਈ ਜਿਸ ਮੇਂ ਬੀਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵੋਹ ਗਿਆ ਥਾ। ਉਸ ਦਾਅਵਤ ਮੇਂ ਇਸੇ ਜੋ ਸਿਰੀ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਥੀ, ਵੋਹ ਉਸ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ  ਮੇਂ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰ ਵਾਕਿਆ ਥੀ ਔਰ ਆਜ ਭੀ ਉਸ ਕੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਥੀ। ਵੋਹ ਬੋਲਾ  ‘‘ਵੋਹ ਭੋਜ ਨਹੀਂ ਭੂਲਤਾ। ਤਬ ਸੇ ਫਿਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾ ਖਾਨਾ  ਔਰ ਭਰ ਪੇਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ।ਲੜਕੀ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਸਬ ਕੋ  ਪੂੜੀਆਂ  ਖਿਲਾਈ ਥੀਂ, ਸਬ ਕੋ । ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਸਬ ਨੇ ਪੂੜੀਆਂ  ਖਾਈਂ ਔਰ ਅਸਲੀ ਘੀ ਕੀ ਚਟਨੀ, ਰਾਇਤਾ, ਤਿਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇ ਸੌਖੇ ਸਾਗ, ਇਕ ਰਸੇਦਾਰ ਤਰਕਾਰੀ, ਦਹੀ, ਚਟਨੀ, ਮਿਠਾਈ ਅਬ ਕਿਆ ਬਤਾਊਂ ਕਿ ਇਸ ਭੋਜ ਮੇਂ ਕਿਤਨਾ ਸਵਾਦ ਮਿਲਾ। ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਥੀ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਚਾਹੋ ਮਾਗੋ। ਔਰ ਜਿਤਨਾ ਚਾਹੋ ਖਾਓ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਐਸਾ ਖਾਇਆ, ਐਸਾ ਖਾਇਆ ਕਿ ਕਿਸੀ ਸੇ ਪਾਨੀ  ਨਾ ਪੀਆ ਗਿਆ , ਮਗਰ ਪਰੋਸਨੇ ਵਾਲੇ ਹੈਂ ਕਿ ਸਾਮਨੇ ਗਰਮ ਗੋਲ ਗੋਲ ਮਹਿਕਤੀ ਹੋਈ ਕਚੌਰੀਆਂ ਡਾਲ ਦੇਤੇ  ਹੈਂ। ਮਨਾ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਏ ਮਗਰ ਵੋਹ ਹੈਂ ਦੀਏ ਜਾਤੇ ਹੈਂ, ਔਰ ਜਬ ਸਬ ਨੇ ਮੂੰਹ ਧੋ ਲਿਆ ਤੋ ਇਕ ਇਕ ਬੜਾ ਪਾਨ  ਭੀ ਮਿਲਾ ਮਗਰ ਮੁਝੇ ਪਾਨ ਲੇਨੇ ਕੀ ਕਹਾਂ ਸੁਧ ਥੀ। ਖੜਾ ਨਾ ਹੂਆ  ਜਾਤਾ ਥਾ। ਝੱਟ ਪੱਟ ਜਾ ਕਰ ਆਪਨੇ ਕੰਬਲ ਪਰ ਲੇਟ ਗਿਆ । ਐਸਾ ਦਰਿਆ ਦਿਲ ਥਾ ਵੋਹ ਠਾਕਰ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਇਨ ਤਕਲਫ਼ਾਤ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਲੀਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਅਬ ਹਮੇਂ ਕੋਈ ਐਸਾ ਭੋਜ ਖਲਾਤਾ।"
‘‘ਅਬ ਕੋਈ ਕਿਆ ਖਿਲਾਏਗਾ ?" ਵੋਹ ਜਮਾਨਾ ਦੂਸਰਾ ਥਾ। ਅਬ ਤੋ ਸਬ ਕੋ  ਕਫ਼ਾਇਤ  ਸੂਝਤੀ ਹੈ। ਸਾਦੀ ਬਿਆਹ ਮੇਂ ਮਤ ਖਰਚ ਕਰੋ, ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ ਮੇਂ ਮਤ ਖਰਚ ਕਰੋ। ਪੂਛੋ ਗਰੀਬੋਂ ਕਾ ਮਾਲ ਬਟੋਰ ਬਟੋਰ ਕਰ ਕਹਾਂ ਰੱਖੋਗੇ। ਮਗਰ ਬਟੋਰਨੇ ਮੇਂ ਤੋ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ ਖਰਚ ਮੇਂ ਕਫ਼ਾਇਤ  ਸੂਝਤੀ ਹੈ।’‘
‘‘ਤੁਮ ਨੇ ਇਕ ਬੀਸ ਪੂੜੀਆਂ  ਖਾਈ ਹੂੰਗੀ।"

"ਬੀਸ ਸੇ ਜਿਆਦਾ ਖਾਈ ਥੀਂ।’‘
‘‘ਮੈਂ ਪਚਾਸ ਖਾ ਜਾਤਾ।’‘
‘‘ਪਚਾਸ ਸੇ ਕੰਮ ਮੈਂ  ਨੇ ਭੀ ਨਾ ਖਾਈ ਹੋਂਗੀ"

" ਅੱਛਾ ਪੱਠਾ ਥਾ।"

"ਤੋ ਉਸ ਕਾ ਆਧਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਆਲੂ ਖਾ ਕਰ ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਪਾਨੀ  ਪੀਆ ਔਰ ਵਹੀਂ ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਅਪਨੀ  ਧੋਤੀਆਂ ਓੜ  ਕਰ ਪਾਉਂ ਪੇਟ ਮੇਂ ਡਾਲ ਕਰ ਸੋ ਰਹੇ । ਜੈਸੇ ਦੋ ਬੜੇ ਬੜੇ ਅਜ਼ਗਰ  ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਮਾਰੇ ਪੜੇ ਹੋਂ ਔਰ ਬੁਧੀਆ ਅਭੀ ਤੱਕ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਥੀ।
ਸੁਬਾ ਕੋ  ਮਾਧੋ ਨੇ ਕੋਠਰੀ ਮੇਂ ਜਾਕਰ ਦੇਖਾ ਤੋ ਇਸ ਕੀ ਬੀਵੀ ਠੰਡੀ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਉਸ ਕੇ ਮੂੰਹ ਪਰ ਮਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਪੱਥਰਾਈ ਹੋਈ ਆਂਖੇਂ ਉਪਰ ਟੰਗੀ ਹੋਈ ਥੀਂ। ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਖ਼ਾਕ ਮੇਂ ਲੱਤ ਪਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਉਸ ਕੇ ਪੇਟ ਮੇਂ ਬੱਚਾ ਮਰ ਗਿਆ ਥਾ।
ਮਾਧੋ ਭਾਗਾ ਹੂਆ  ਘੀਸੂ  ਕੇ ਪਾਸ ਆਇਆ ਔਰ ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਹਾਏ ਹਾਏ ਕਰਨੇ ਔਰ ਛਾਤੀ ਪੀਟਨੇ ਲੱਗੇ। ਪੜੋਸ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਯੇ ਆਹ ਓ  ਜ਼ਾਰੀ ਸੁਨੀ  ਤੋ ਦੋੜਤੇ ਹੂਏ  ਆਏ ਔਰ ਰਸਮ ਕਦੀਮ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗ਼ਮਜ਼ਦੋਂ ਕੀ ਤਸ਼ਫ਼ੀ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ।
ਮਗਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਨੇ ਧੋਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਥਾ ਕਫ਼ਨ ਕੀ ਔਰ ਲੱਕੜੀ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨੀ ਥੀ। ਘਰ ਮੇਂ ਤੋ ਪੈਸਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ਾਇਬ ਥਾ ਜੈਸੇ ਚੀਲ ਕੇ ਘੋਂਸਲੇ ਮੇਂ ਬਾਂਸ।
ਬਾਪ ਬੇਟੇ ਰੋਤੇ ਹੂਏ  ਗਾਉਂ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰੋਂ ਕੇ ਪਾਸ ਗਏ। ਵੋਹ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਸੂਰਤ ਸੇ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਕਈ ਬਾਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਆਪਨੇ ਹਾਥੋਂ ਪੀਟ ਚੁੱਕੇ ਥੇ। ਚੋਰੀ ਕੀ ਇੱਲਤ ਮੇਂ ,ਵਾਅਦੇ ਪਰ ਕਾਮ ਨਾ ਕਰਨੇ ਕੀ ਇੱਲਤ ਮੇਂ। ਪੂਛਾ ‘‘ਕਿਆ ਹੈ ਬੇ ਘਸਿਵਾ । ਰੋਤਾ ਕਿਉਂ ਹੈ। ਅਬ ਤੋ ਤੇਰੀ ਸੂਰਤ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ। ਅਬ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਤੁਮ ਇਸ ਗਾਉਂ  ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਨਾ  ਚਾਹਤੇ।"
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕਰ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਆਂਸੂ ਭਰਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਸਰਕਾਰ ਬੜੀ ਬਿਪਤ ਮੇਂ ਹੂੰ। ਮਾਧੋ ਕੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਗੁੱਜਰ ਗਈ। ਦਿਨ ਭਰ ਤੜਪਤੀ ਰਹੀ ਸਰਕਾਰ। ਆਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਕੇ ਸਿਰਹਾਨੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਜੋ  ਕੁਛ  ਹੋ ਸਕਾ ਸਬ ਕਿਆ ਮਗਰ ਵੋਹ ਹਮੇਂ ਦਗਾ ਦੇ ਗਈ। ਅਬ ਕੋਈ ਇਕ ਰੋਟੀ ਦੇਨੇ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਮਾਲਿਕ। ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ । ਘਰ ਉੱਜੜ ਗਿਆ। ਆਪ ਕਾ ਗੁਲਾਮ ਹੂੰ। ਅਬ ਆਪ ਕੇ ਸਿਵਾ ਉਸ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਕੌਨ  ਪਾਰ ਲਗਾਏਗਾ। ਹਮਾਰੇ ਹਾਥ ਮੇਂ ਜੋ  ਕੁਛ  ਥਾ, ਵੋਹ ਸਬ ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਮੇਂ ਉਠ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਕੀ ਦਯਾ ਹੋਗੀ ਤੋ ਉਸ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਉਠੇਗੀ। ਆਪ ਕੇ ਸਿਵਾ  ਔਰ ਕਿਸ  ਕੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਜਾਊਂ।"
ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿਮਦਿਲ ਆਦਮੀ ਥੇ ਮਗਰ ਘੀਸੂ  ਪਰ ਰਹਿਮ ਕਰਨਾ ਕਾਲੇ ਕੰਬਲ ਪਰ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਾਨਾ ਥਾ। ਜੀ ਮੇਂ ਤੋ  ਆਇਆ ਕਹਿ ਦੇਂ  ‘‘ਚੱਲ ਦੂਰ ਹੋ ਯਹਾਂ ਸੇ ਲਾਸ਼ ਘਰ ਮੇਂ ਰੱਖ ਕਰ ਸੜਾ। ਯੂੰ ਤੋ ਬੁਲਾਨੇ ਸੇ ਭੀ ਨਹੀਂ ਆਤਾ। ਆਜ ਜਬ ਗ਼ਰਜ਼ ਪੜੀ ਤੋ ਆਕਰ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰਮ ਖ਼ੋਰ ਕਹੀਂ ਕਾ ਬਦਮਾਸ਼।" ਮਗਰ ਯੇ ਗ਼ੁੱਸਾ ਯਾ ਇੰਤਕਾਮ ਕਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਤੋ ਉਨ ਨੇ ਕੁੜਤੇ ਹੂਏ ਦੋ ਰੁਪਏ  ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਫੈਂਕ ਦੀਏ ਮਗਰ ਤਸ਼ਫ਼ੀ ਕਾ ਇਕ ਕਲਮਾ ਭੀ ਮੂੰਹ ਸੇ ਨਾ ਨਿਕਾਲਾ।ਉਸ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਤਾਕਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ। ਗੋਯਾ ਸਿਰ ਕਾ ਬੋਝ ਉਤਾਰਾ ਹੋ।
ਜਬ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੀਏ ਤੋ ਗਾਉਂ ਕੇ ਬਨੀਏ ਮਹਾਜਨੋਂ ਕੋ  ਇਨਕਾਰ ਕੀ ਜੁਰਅਤ ਕਿਉਂ ਕਰ ਹੋਤੀ। ਘੀਸੂ  ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਕੇ ਨਾਮ ਢੰਡੋਰਾ ਪੀਟਨਾ  ਜਾਨਤਾ ਥਾ। ਕਿਸੀ ਨੇ ਦੋ ਆਨੇ ਦੀਏ ਕਿਸੀ ਨੇ ਚਾਰ ਆਨੇ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਮੇਂ ਘੀਸੂ  ਕੇ ਪਾਸ ਪਾਂਚ ਰੁਪਈਆ ਕੀ ਮਾਕੂਲ ਰਕਮ ਜਮਾ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਸੀ ਨੇ ਗ਼ਿਲਾ ਦੇ ਦਿਆ ਕਿਸੀ ਨੇ ਲੱਕੜੀ ਔਰ ਦੁਪਹਿਰ ਕੋ  ਘੀਸੂ  ਔਰ ਮਾਧੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੇ ਕਫ਼ਨ ਲਾਨੇ ਚਲੇ ਔਰ ਲੋਗ ਬਾਂਸ  ਕਾਟਨੇ ਲੱਗੇ।
ਗਾਉਂ ਕੀ ਨਰਮਦਿਲ  ਔਰਤੇਂ ਆ ਆ ਕਰ ਲਾਸ਼ ਕੋ  ਦੇਖਤੀ ਥੀਂ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਬੇਕਸੀ ਪਰ ਦੋ ਬੂੰਦ ਆਂਸੂ ਗਿਰਾ  ਕਰ ਚਲੀ ਜਾਤੀ ਥੀਂ।
ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਘੀਸੂ  ਬੋਲਾ । ‘‘ਲੱਕੜੀ ਤੋ ਉਸੇ ਜਲਾਨੇ ਭਰ ਕੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂ ਮਾਧੋ।’‘
ਮਾਧੋ ਬੋਲਾ  ‘‘ਹਾਂ ਲੱਕੜੀ ਤੋ ਬਹੁਤ ਹੈ ਅਬ ਕਫ਼ਨ ਚਾਹੀਏ।"
‘‘ਤੋ ਕੋਈ ਹਲਕਾ ਸਾ ਕਫ਼ਨ ਲੇ ਲੇਂ।"
‘‘ਹਾਂ ਔਰ ਕਿਆ! ਲਾਸ਼ ਉਠਤੇ ਉਠਤੇ ਰਾਤ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਰਾਤ ਕੋ  ਕਫ਼ਨ ਕੌਣ ਦੇਖਤਾ ਹੈ।"
‘‘ਕੈਸਾ ਬੁਰਾ ਰਵਾਜ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸੇ ਜੀਤੇ ਜੀ ਤਨ ਢਾਂਕਨੇ ਕੋ  ਚੀਥੜਾ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਉਸੇ ਮਰਨੇ ਪਰ ਨਯਾ ਕਫ਼ਨ ਚਾਹੀਏ।"।

"ਕਫਨ ਲਾਸ ਕੇ ਸਾਥ ਜਲ ਹੀ ਤੋ ਜਾਤਾ ਹੈ"
"ਔਰ ਕਿਆ ਰੱਖਾ ਰਹਿਤਾ ਹੈ। ਯਹੀ ਪਾਂਚ ਰੁਪਏ ਪਹਿਲੇ ਮਿਲਤੇ ਤੋ ਕੋ ਕੁਛ  ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਕਰਤੇ।"
ਦੋਨੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਕੇ ਦਿਲ ਕਾ ਮਾਜਰਾ ਮਾਅਨਵੀ ਤੌਰ ਪਰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਥੇ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਘੂਮਤੇ ਰਹੇ।ਕਭੀ ਇਸ ਬਜਾਜ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ ਕਭੀ ਉਸ ਬਜਾਜ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ । ਤਰਹ ਤਰਹ ਕੇ ਕਪੜੇ ਰਸਮੀ ਔਰ ਸੂਤੀ ਦੇਖੇ ਲੇਕਿਨ ਕੁਛ ਜਚਾ ਨਹੀਂ । ਯਹਾਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਦੋਨੋਂ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੇ ਏਕ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨਾ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਔਰ ਗੋਯਾ ਕਿਸੀ ਤੈਅ ਸ਼ੁਦਾ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅੰਦਰ ਗਏ। ਵਹਾਂ ਜ਼ਰਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਦੋਨੋਂ ਤਜ਼ਜ਼ੁਬ ਕੀ ਹਾਲਤ ਮੇਂ ਖੜੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਘੀਸੂ  ਨੇ ਗੱਦੀ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਜਾ ਕਰ ਕਹਾ,"ਸਾਹੂ ਜੀ, ਇਕ ਬੋਤਲ ਹਮੇਂ ਭੀ ਦੇਨਾ।" ਇਸਕੇ ਬਾਅਦ ਕੁਛ ਚਿਖੋਨਾ ਆਇਆ ਮਛਲੀਆਂ ਆਈਂ  ਔਰ ਦੋਨੋਂ ਬਰਾਮਦੇ ਮੇਂ ਬੈਠ ਕਰ ਪੀਨੇ ਲੱਗੇ।
ਕਈ ਕੁੱਜੀਆਂ ਤਾਬੜਤੋੜ  ਪੀਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਸਰੂਰ ਮੇਂ ਆ ਗਏ।
ਘੀਸੂ  ਬੋਲਾ "ਕਫ਼ਨ ਲਗਾਨੇ ਕਿਆ ਮਿਲਤਾ । ਆਖਰ ਜਲ ਹੀ ਤੋ ਜਾਤਾ। ਕੁਛ ਬਹੂ ਕੇ ਸਾਥ ਤੋ ਨਾ ਜਾਤਾ।’‘
ਮਾਧੋ ਆਸਮਾਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖ ਕਰ ਬੋਲਾ  ਗੋਯਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕੋ  ਅਪਨੀ  ਮਾਅਸੂਮੀਅਤ ਕਾ ਯਕੀਨ ਦਿਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋ। ‘‘ਦੁਨੀਆ ਕਾ ਦਸਤੂਰ ਹੈ। ਯਹੀ ਲੋਗ ਬਾਮਨੋਂ ਕੋ  ਹਜਾਰੋਂ ਰੁਪਏ ਕਿਉਂ ਦੇਤੇ  ਹੈਂ। ਕੌਣ ਦੇਖਤਾ ਹੈ । ਪਰਲੋਕ ਮੇਂ ਮਿਲਤਾ ਹੈ ਯਾ ਨਹੀਂ ।’‘

‘‘ਬੜੇ ਆਦਮੀਉਂ ਕੇ ਪਾਸ ਧਨ ਹੈ ਫੂੰਕੇਂ, ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਫੂੰਕਨੇ ਕੋ  ਕਿਆ ਹੈ।’‘
‘‘ਲੇਕਿਨ ਲੋਗੋਂ ਕੋ  ਕੀਆ ਜਵਾਬ ਦੋਗੇ? ਲੋਗ ਪੂਛੇਂਗੇ ਕਿ ਕਫ਼ਨ ਕਹਾਂ ਹੈ?"
ਘੀਸੂ  ਹੰਸਾ । ‘‘ਕਹਿ ਦੇਂਗੇ ਕਿ ਰੁਪਏ ਕਮਰ ਸੇ ਖਿਸਕ ਗਏ ਬਹੁਤ ਢੂੰਡਾ। ਮਿਲੇ ਨਹੀਂ।’‘
ਮਾਧੋ ਭੀ  ਹੰਸਾ। ਇਸ ਗ਼ੈਰ ਮੁਤੱਵਕਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਸੀਬੀ ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਕੋ  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਨੇ ਪਰ ਬੋਲਾ । ‘‘ਬੜੀ ਅੱਛੀ ਥੀ ਬਿਚਾਰੀ ਮਰੀ ਭੀ ਤੋ ਖ਼ੂਬ ਖਿਲਾ ਪਿਲਾ ਕਰ।"
‘‘ਆਧੀ ਬੋਤਲ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਘੀਸੂ ਨੇ ਦੋ ਸੇਰ ਪੂਰੀਆਂ ਮੰਗਵਾਈਂ , ਗੋਸ਼ਤ ਔਰ ਸਾਲੰ ਔਰ ਚੱਟ ਪੱਟੀ ਕਲੇਜੀਆਂ ਔਰ ਤਲੀ ਹੋਈ ਮਛਲੀਆਂ। ਸ਼ਰਾਬ ਖ਼ਾਨੇ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਦੁਕਾਨ ਥੀ, ਮਾਧੋ ਲਪਕ ਕਰ ਦੋ ਪਤਲੋਂ ਮੇਂ ਸਾਰੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਲੇ ਆਇਆ। ਪੂਰੇ ਡੇੜ੍ਹ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋ ਗਏ। ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜੇ ਸੇ ਪੈਸੇ ਬਚ ਰਹੇ।’‘
ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਵਕਤ ਉਸ ਸ਼ਾਨ ਸੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ  ਪੂਰੀਆਂ ਖਾ ਰਹੇ ਥੇ ਜੈਸੇ ਜੰਗਲ ਮੇਂ ਕੋਈ ਸ਼ੇਰ ਅਪਨਾ  ਸ਼ਿਕਾਰ ਉੜਾ ਰਿਹਾ ਹੋ। ਨਾ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਕਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਥਾ ਨਾ ਬਦਨਾਮੀ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰ। ਜ਼ੁਅਫ਼ ਕੇ ਇਨ ਮਰਾਹਿਲ ਕੋ  ਉਨਹੋਂਨੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੇ ਤੈਅ ਕਰ ਲੀਆ ਥਾ। ਘੀਸੂ  ਫ਼ਲਸਫ਼ੀਆਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਬੋਲਾ । ‘‘ਹਮਾਰੀ ਆਤਮਾ ਪਰਸੰਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤੋ ਕਿਆ ਇਸੇ ਪੁੰਨ ਨਾ ਹੋਗਾ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਫ਼ਰਕ ਸੂਰਤ ਝੁਕਾ ਕਰ ਤਸਦੀਕ ਕੀ" ਜਰੂਰ ਸੇ ਜਰੂਰ ਹੋਗਾ। ਭਗਵਾਨ ਤੁਮ ਅੰਤਰ ਜਾਮੀ(ਅਲੀਮ )ਹੋ। ਇਸੇ ਬੈਕੁੰਠ ਲੇ ਜਾਨਾ । ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਹਿਰਦੇ ਸੇ ਇਸੇ ਦੁਆ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਆਜ ਜੋ ਭੋਜਨ ਮਿਲਾ ਵੋਹ ਕਭੀ ਉਮਰ ਭਰ ਨਾ ਮਿਲਾ ਥਾ।"
ਇਕ ਲਮਹਾ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮਾਧੋ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਇਕ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਬੋਲਾ  ‘‘ਕਿਉਂ ਦਾਦਾ ਹਮ ਲੋਗ ਭੀ ਤੋ ਵਹਾਂ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਦਿਨ  ਜਾਏਂਗੇ ਹੀ’‘ ਘੀਸੂ  ਨੇ ਇਸ ਤਫ਼ਲਾਨਾ ਸਵਾਲ ਕਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੀਆ। ਮਾਧੋ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਪਰ ਮਲਾਮਤ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਦੇਖਾ।
‘‘ਜੋ ਵਹਾਂ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਪੂਛੇਗੀ ਕਿ ਤੁਮ ਨੇ ਹਮੇਂ ਕਫ਼ਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੀਆ, ਤੋ ਕਿਆ ਕਹੇਂਗੇ ?"
‘‘ਕਹੇਂਗੇ  ਤੁਮਹਾਰਾ ਸਿਰ।"
‘‘ਪੂਛੇਗੀ ਤੋ  ਜਰੂਰ।"
‘‘ਤੋ ਕਈ ਕੈਸੇ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ਕਫ਼ਨ ਨਾ ਮਿਲੇਗਾ? ਮੁਝੇ ਅਬ ਗਧਾ ਸਮਝਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਠ ਸਾਲ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਕਿਆ ਘਾਸ ਖੋਦਤਾ ਰਹਾ ਹੂੰ। ਉਸ ਕੋ ਕਫ਼ਨ ਮਿਲੇਗਾ ਔਰ ਉਸ ਸੇ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਮਿਲੇਗਾ , ਜੋ ਹਮ ਦੇਂਗੇ।"
ਮਾਧੋ ਕੋ  ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਇਆ। ‘‘ ਲਾ ਕੌਣ ਦੇਗਾ? ਰੁਪਏ ਤੋ ਤੁਮ ਨੇ ਚੱਟ ਕਰ ਦੀਏ।"
ਘੀਸੂ  ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ‘‘ਮੈਂ  ਕਹਿਤਾ ਹੂੰ ਇਸੇ ਕਫ਼ਨ ਮਿਲੇਗਾ ਤੋ ਮਾਨਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?"
‘‘ਕੌਣ ਦੇਗਾ, ਬਤਾਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?"

‘‘ਵਹੀ ਲੋਗ  ਦੇਂਗੇ ਜਿਨਹੋਂਨੇ ਅਬ ਕੀ ਵਾਰ  ਦੀਆ। ਹਾਂ ਵੋਹ ਰੁਪਏ ਹਮਾਰ ਹਾਥ ਨਾ ਆਏਂਗੇ ਔਰ  ਅਗਰ ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਜਾਏਂ ਤੋ ਫਿਰ ਹਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠੇ ਪੀਂਗੇ ਔਰ ਕਫ਼ਨ ਤੀਸਰੀ ਬਾਰ ਲੇਗਾ।"
ਜੂੰ ਜੂੰ ਅੰਧੇਰਾ ਬੜ੍ਹਤਾ ਥਾ ਔਰ ਸਤਾਰੋਂ ਕੀ ਚਮਕ ਤੇਜ਼ ਹੋਤੀ ਥੀ, ਮੈਖ਼ਾਨੇ ਕੀ ਰੌਨਕ ਭੀ ਬੜ੍ਹਤੀ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਕੋਈ ਗਾਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਬਹਕਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਆਪਨੇ ਰਫ਼ੀਕ ਕੇ ਗਲੇ ਲਿਪਟਾ ਜਾਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਆਪਨੇ ਦੋਸਤ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਸਾਗ਼ਰ ਲਗਾਏ ਦੇਤਾ  ਥਾ। ਵਹਾਂ ਕੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਮੇਂ ਸਰੂਰ ਥਾ,ਹਵਾ ਮੇਂ ਨਸ਼ਾ। ਕਿਤਨੇ ਤੋ ਚੁਲੂ ਮੇਂ ਹੀ ਉੱਲੂ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਯਹਾਂ ਆਤੇ ਥੇ ਤੋ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ੀ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਲੇਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ   । ਸ਼ਰਾਬ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯਹਾਂ ਕੀ ਹਵਾ  ਸੇ ਮਸਰੂਰ ਹੋਤੇ ਥੇ। ਜੀਵਨ ਕੀ ਮਜਬੂਰੀਆਂ  ਯਹਾਂ ਖੈਂਚ ਲਾਤੀ ਥੀ ਔਰ  ਕੁਛ  ਦੇਰ ਕੇ  ਲੀਏ  ਵੋਹ ਭੂਲ  ਜਾਤੇ ਥੇ ਕਿ ਵੋਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈਂ ਯਾ ਮੁਰਦਾ ।
ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਬਾਪ ਬੇਟੇ ਅਬ ਭੀ ਮਜ਼ੇ ਲੇ ਲੇ ਕੇ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੇ ਰਹੇ ਥੇ। ਸਬ ਕੀ ਨਗਾਹੇਂ ਇਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਥੀਂ। ਕਿਤਨੇ  ਖ਼ੁਸ਼ ਨਸੀਬ ਹੈਂ ਦੋਨੋਂ, ਪੂਰੀ ਬੋਤਲ ਬੀਚ ਮੇਂ ਹੈ।
ਖਾਨੇ ਸੇ ਫ਼ਾਰਗ਼ ਹੋ ਕਰ ਮਾਧੋ ਨੇ ਬੱਚੀ ਹੋਈ ਪੂਰੀਉਂ ਕਾ ਤੇਲ ਉੱਠਾ ਕਰ ਇਕ ਭਿਖਾਰੀ ਕੋ  ਦੇ ਦਿਆ, ਜੋ ਖੜਾ ਇਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਗਰਸਨਾ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਦੇਖ ਰਹਾ ਥਾ ਔਰ ਦੇਨੇ ਕੇ ਗ਼ਰੂਰ ਔਰ ਮੁਸੱਰਤ ਔਰ ਵਲਵਲਾ ਕਾ , ਅਪਨੀ  ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਆ। ਘੀਸੂ  ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਲੇ ਜਾ ਖੂਬ ਖਾ ਔਰ  ਆਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਦੇ"
"ਜਿਸ ਕੀ ਕਮਾਈ ਥੀ ਵੋਹ ਤੋ ਮਰ ਗਈ ਮਗਰ ਤੇਰਾ ਅਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਉਸੇ ਜਰੂਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗਾ । ਰੋਏਂ ਰੋਏਂ ਸੇ ਅਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਦੇ ਬੜੀ ਗਾੜ੍ਹੀ ਕਮਾਈ ਕੇ ਪੈਸੇ ਹੈਂ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਫਿਰ ਆਸਮਾਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖ ਕਰ ਕਿਹਾ ‘‘ਵੋਹ ਬੈਕੁੰਠ ਮੇਂ ਜਾਏਗੀ। ਦਾਦਾ ਬੈਕੁੰਠ ਕੀ ਰਾਨੀ  ਬਨੇਗੀ।"

ਘੀਸੂ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਔਰ ਜੈਸੇ ਉਲਾਸ  ਕੀ ਲਹਰੋਂ ਮੇਂ ਤੈਰਤਾ ਹੂਆ  ਬੋਲਾ । ‘‘ਹਾਂ ਬੇਟਾ ਬੈਕੁੰਠ ਮੇਂ ਨਾ ਜਾਏਗੀ ਤੋ ਕਿਆ ਯੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਲੋਗ ਜਾਏਂਗੇ, ਜੋ ਗਰੀਬੋਂ ਕੋ  ਦੋਨੋਂ ਹਾਥ ਸੇ ਲੂਟਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਆਪਨੇ ਪਾਪ ਕੇ ਧੋਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ  ਗੰਗਾ ਮੇਂ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਮੰਦਰੋਂ ਮੇਂ ਜਲ ਚੜ੍ਹਾਤੇ ਹੈਂ।"
ਯੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਆਤਕਾਦੀ ਕਾ ਰੰਗ ਭੀ ਬਦਲਾ….ਨਸ਼ਾ ਕੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਸੇ ਦੁਖ ਔਰ ਗ਼ਮ ਕਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਆ । ਮਾਧੋ ਬੋਲਾ  ‘‘ਮਗਰ ਦਾਦਾ ਬਿਚਾਰੀ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਭੋਗਾ। ਮਰੀ ਭੀ ਕਿਤਨੇ  ਦੁੱਖ ਝੇਲ ਕਰ।" ਵੋਹ ਅਪਨੀ  ਆਂਖੋਂ ਪਰ ਹਾਥ ਰੱਖ ਕਰ ਰੋਨੇ ਲੱਗਾ।
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ‘‘ਕਿਉਂ ਰੋਤਾ ਹੈ ਬੇਟਾ! ਖੁਸ ਹੋ ਕਿ ਵੋਹ  ਮਾਇਆ  ਜਾਲ ਸੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ। ਜੰਜਾਲ ਸੇ ਛੁੱਟ ਗਈ। ਬੜੀ ਭਾਗਵਾਨ ਥੀ ਜੋ ਇਤਨੀ ਜਲਦ ਮਾਇਆ ਕੇ ਮੋਹ ਕੇ ਬੰਧਨ ਤੋੜ ਦੀਏ।"
ਔਰ ਦੋਨੋਂ ਵਹੀਂ ਖੜੇ ਹੋ ਕਰ ਗਾਨੇ ਲੱਗੇ…. ਠਗਨੀ ਕਿਉਂ ਨੈਣਾਂ ਝਮਕਾਵੈ?  ਠਗਨੀ!
ਸਾਰਾ ਮੈਖ਼ਾਨਾ  ਤਮਾਸ਼ਾ ਥਾ ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਮੈਕੋਸ਼ ਮਖ਼ਮੂਰ ਮਹਵੀਤ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਗਾਏ ਜਾਤੇ ਥੇ। ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਨਾਚਨੇ ਲੱਗੇ । ਉਛਲੇ ਭੀ, ਕੁੱਦੇ ਭੀ, ਗਿਰੇ ਭੀ , ਮਟਕੇ ਭੀ,ਭਾਵ ਬਨਾਏ,ਅਭਿਨੈ ਕੀਆ ਔਰ ਆਖ਼ਿਰ ਨਸ਼ੇ ਸੇ ਬਦ ਮਸਤ ਹੋਕਰ ਵਹੀਂ ਗਿਰ ਪੜੇ।