Sunday, December 26, 2010

ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਮਰਕੈਦ-ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ

ਤੀਹ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਨਬਾਦ ਦੇ ਸੰਸਦ ਏ ਕੇ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਲਿਆਈਏ , ਜੋ ਉਸ ਵਕਤ ਵਿੱਠਲਭਾਈ ਪਟੇਲ ਹਾਉਸ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਖਨਨ ਉਦਯੋਗ ਧਨਬਾਦ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਰਾਏ ਨਿਰਦਲੀ ਪ੍ਰਤਿਆਸ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਜਿੱਤੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਪਰਚਾਰ ਲਈ ਖੁਦ ਆਪ ਖਨਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ੀ ਜੁਟਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਲਈ ਪਹਿਚਾਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇਤਾ ਰਾਏ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੁਟਿਅੰਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੰਗਲੇ ਜਾਂ ਸਾਉਥ ਏਵੇਨਿਊ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਲੈਟ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪਾਰਲੀਮੇਂਟ ਸਟਰੀਟ ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਰਿਸੇਪਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਮਿਸਟਰ ਰਾਏ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਨੰਬਰ ਪੁੱਛਿਆ , ਲਿਫਟ ਰਾਹੀਂ ਉੱਪਰ ਪੁੱਜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਉੱਤੇ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਦਰਵਾਜਾ ਠਕਠਕਾਇਆ । ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਪਰਤ ਆਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਯੋਜਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਸਦ ਸੱਜਣ ਵਿਅਕਤੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ । ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦਰਵਾਜਾ ਠਕਠਕਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਅਖੀਰ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ । ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਾਦੀ ਦਾ ਕੁੜਤਾ - ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਖੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅੱਖਾਂ ਮਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੇਜਬਾਨ ਰਾਏ ਹੁਣੇ - ਹੁਣੇ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨੀਂਦ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਉਹ ਸ਼ੰਕਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਟ੍ਰੇਨ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਮੂਲ ਪਖੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਿਲਾਈ ਚਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕਜੁਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਤਨਖਾਹ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕੇਵਲ ਆਰਥਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੁਲਵਾਏ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧੀ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਇਆ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਗਰਿਮਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ ਦੇ ਚਲਦੇ ਮਧਵਰਗ ਦੇ ਕਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁੜੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ । ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੇ ਵੈੱਲੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਈਸਾਈ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । 80 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਛੱਤੀਸਗੜ ਚਲੇ ਆਏ ਸਨ । ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਛੱਤੀਸਗੜ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਪਿਠਭੂਮੀ ਦੇ ਮਰੀਜਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਏ ,ਜੋ ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਸਨ । ਸਾਲ 1991 ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਹੁਣ ਲੱਗਭੱਗ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦਾ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਡਾ ਸੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਾਗੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਨੂੰ ਥਾਮਾ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਅਮਾਨਵੀ ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਨਿਦਾਨ’ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ । ਛੱਤੀਸਗੜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਦਾ ਕਸੂਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਓਵਾਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਕਰੂਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਸਾਲ 2005 ਵਿੱਚ ਛੱਤੀਸਗੜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਤਰਕਤਾ ਫੌਜ ਨੇ ਦੰਤੇਵਾੜਾ , ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਬਸਤਰ ਜਿਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਰੁਖ਼ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਨਕਸਲਵਾਦ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਫੂਕ ਦਿੱਤੇ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਕੀ ਦਿੱਤੀ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਰਿਹਾ ਕਿ ਹਜਾਰਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰਬਾਰ ਛੱਡਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਤਾੱਲੁਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਰਕਤਾ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਜਿਆਦਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਸੀ । ਡਾ ਸੇਨ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਇਲਜ਼ਾਮ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸਨ , ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਕੁੱਝ ਪਤਵੰਤੇ ਸੱਜਣਾਂ ( ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀ ਵਰਗੀਸ , ਹਰਿਵੰਸ਼ ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਇੰਫੋਸਿਸ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਨੰਦਿਨੀ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ) ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਡਾ ਸੇਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਤੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਬੁਧੀ ਭਰਮ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਲਾਲਚੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉੱਚਤਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁਣੋਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਡਾ ਸੇਨ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੱਕ ਤਰਫ ਜਿੱਥੇ ਗੈਂਗਸਟਰ ਅਤੇ ਘਪਲੇਬਾਜ ਆਜ਼ਾਦ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੋਣ , ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਤੀਹ ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਦੇਸ਼ਧਰੋਹੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਹੈ । ’ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਭਾਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਗੇ । ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ ।

Sunday, December 19, 2010

ਸਟੈੱਪੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ (ਕਹਾਣੀ)-ਗੋਰਕੀ

ਅਸੀਂ ਪੀਰੇਕੋਪ ਨੂੰ  ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਇੰਤਹਾਈ ਚਿੜਚਿੜੇਪਣ ਅਤੇ ਬਦਤਰੀਨ ਸੂਰਤ-ਏ-ਹਾਲ ਦੇ ਤਹਿਤ ਯਾਨੀ ਜੰਗਲ਼ੀ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੁੱਖੇ ਅਤੇ ਤਮਾਮ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਨਰਾਜ ਹਾਲ ਵਿੱਚ  ਖ਼ੈਰ ਬਾਦ ਕਿਹਾ ਸੀ ਪੂਰੇ ਬਾਰਾਂ  ਘੰਟੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ  ਸਰਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ  ਕਿ ਕਿਸੇ  ਨਾ ਕਿਸੇ  ਤਰ੍ਹਾਂ…. ਜ਼ਾਇਜ਼ ਯਾ ਨਾਜ਼ਾਇਜ਼ ਤਰੀਕੇ, ਚੋਰੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਯਾ ਖ਼ੁਦ ਕਮਾ ਕੇ ਪੇਟ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਕਰੀਏ, ਮਗਰ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ  ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਵਿੱਚ  ਕਿਸੇ  ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਕਸ਼ਟ  ਕੀਤਾ…. ਕਿਧਰ?…. ਬੱਸ ਜ਼ਰਾ ਹੋਰ  ਅੱਗੇ , ਹੋਰ ਅੱਗੇ !


ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਤਫ਼ਾਕ ਰਾਏ ਨਾਲ  ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਾਹਰਾਹ ਤੇ ਜਿਸ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਮੁਦਤ ਤੋਂ ਚੱਲੇ  ਹੋਏ  ਸੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਨੂੰ  ਤਿਆਰ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ  ਹੋਇਆ।ਅਗਰ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ  ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਉਘਾੜ ਕੇ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਭੁੱਖੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਇਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਕਲੱਤਣ ਦੀ  ਚਮਕ ਸੀ।


ਸਾਡੀ ਜਮਾਤ ਤਿੰਨ ਜਣਿਆਂ  ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ  ਨੂੰ  ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਮੁਦਤ ਨਹੀਂ  ਗੁਜ਼ਰੀ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਵਾਕਫੀਅਤ ਦਰਿਆ ਦਨੀਪਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖ਼ਰਸੋਨ ਦੇ ਇਕ ਵੋਦਕਾ ਦੇ ਠੇਕੇ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ  ਹੋਈ ਸੀ।


ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਰੇਲਵੇ ਪੁਲਸ ਵਿੱਚ  ਸਿਪਾਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਵੀਸ਼ਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਲ ਪਟੜੀ  ਤੇ ਪਲੇਟਾਂ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਬਹੁਤ ਤਕੜਾ ਅਤੇ  ਹੱਟਾ ਕੱਟਾ  ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਸੁਰਖ਼ ਸਨ ਤੇ ਠੰਡੀਆਂ ਝੱਖ ਅੱਖਾਂ … ਜਰਮਨ ਜ਼ਬਾਨ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੈਦ ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਫ਼ ਸੀ।


ਪੂਰੀ ਪੜ੍ਹੋ

Wednesday, December 15, 2010

ਸਦਗਤੀ - ਟੈਲੀਫਿਲ‍ਮ / ਹਿੰਦੀ / 45’38’’ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ , ਸੰਗੀਤ , ਸਕਰੀਨਪਲੇ - ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ

ਮਹਾਨ ਕਥਾਕਾਰ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀ ‘ਸਦਗਤੀ’ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਵਰਗੇ ਵਿਲੱਖਣ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖਾਸ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਅਮਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜਰਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਅੱਜ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਕਈ ਮਾਅਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਨਮਿਤ ਕਾਇਮ ਸਾਮਾਜਕ – ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਆਰਕਾਈਵਸ ਦੇ ਖ਼ਜਾਨੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਹ ਫਿਲਮ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬਣੀ ਸੀ , ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਥੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਅੰਤ ਤੱਕ ਫਿਲਮ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ , ਆਵਾਜ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਭਿਨੇ ਦੇ ਜਰਿਏ ਬੇਹੱਦ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਪੜੈਲ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਘਰ , ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ(ਸਮਿਤਾ ਪਾਟਿਲ) ਖੜੀ ਹੈ । ਇਹ ਘਰ ਦੁਖੀ ਚਮਾਰ (ਓਮਪੁਰੀ) ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸਤਰੀ ਉਸਦੀ ਬੀਵੀ ਹੈ । ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੰਡਤ ਜੀ (ਮੋਹਨ ਅਗਾਸ਼ੇ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਸਾਇਤ ਵਿਚਾਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ , ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੁਖੀ ਤੁਰਤ ਬੁਖਾਰ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਘਾਹ ਕੱਟਣ ਗਿਆ ਹੈ , ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਣ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਘਾਹ ਦੀ ਹੀ ਭੇਂਟ ਲੈ ਜਾਵੇ । ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੂੰ ਦਕਸ਼ਿਣਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸੇਰ ਭਰ ਆਟਾ , ਅੱਧ ਸੇਰ ਚਾਵਲ , ਪਾ ਭਰ ਦਾਲ , ਅੱਧ ਪਾ ਘੀ , ਲੂਣ - ਹਲਦੀ ਆਦਿਕ ਵੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਡਤ ਜੀ ਕਿਤੇ ਨਿਕਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਧੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਗਰ ਪੰਡਤ ਹਾਵਭਾਵ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਹਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਖੀ ਵੱਡੇ ਸਹਿਜ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਮ ਲੈਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਗ , ਵਿਡੰਬਨਾ ਅਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੀਆਂ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੈ । ਪੰਡਤ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਰਾਵਣ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ , ਉੱਥੇ ਵੀ ਕੈਮਰਾ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇ ।ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਦਹਿਸਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮਹਾਂਬਲੀ ਰਾਖਾ ਬਣਿਆ ਖੜਾ ਹੈ ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਰਾਹੀਂ ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਰਜੀਵੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਗਰਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧੀ ਦੀ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਦਿਨ ਤੈਅ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀਆ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡ , ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਦੇ ਪੰਡਤ ਦੀ ਵਗਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਾਮਦਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਫਿਰ ਤੂੜੀ ਢੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੰਢਲ ਖੁੰਢ ਦੀਆਂ ਖਲਪਾੜਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਖੀ ਦਾ ਸਮੁਦਾਏ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਲ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਤਣੇ ਹੋਏ ਤੇਵਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਡਤ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕਣ ਨੂੰ ਕਹੇ । ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਪੰਡਤ ਨੂੰ ਹੀ ਉਸ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਘਸੀਟ ਘਸੀਟ ਕੇ ਹਟਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਖੁੰਢ ਦੀਆਂ ਖਲਪਾੜਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੰਡਤ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਹਥ ਲਾਏ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਖੂੰਡੀ ਨਾਲ ਰੱਸਾ ਪਾ ਕੇ ਘਸੀਟਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ , ਮਗਰ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦਾ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਉਥੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ , ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉੱਥੇ ਪਰਤਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਗੰਢਲ ਲੱਕੜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਹਾੜੀ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ ਹਟਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਡਤ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਗੰਢਦਾਰ ਲੱਕੜੀ ਜਾਤੀ - ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਕੁਹਾੜੀ ਵੀ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਧੂਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਪੰਡਤ ਜੀ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਗਰ ਕੀ ਪੰਡਤ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਮਾਜਕ ਭੇਦਭਾਵ ਅਤੇ ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਆਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਲਮ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਸਵਾਲ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣਾ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ , ਨਾਲ ਹੀ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ‘ਲੱਕੜੀ ਕੱਟਣਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ? ’ ਲੱਕੜੀ ਪਾੜਦੇ ਵਕਤ ਇੱਕ ਗੋਂੜ ; ਭਿਆਲਾਲ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁਖੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ - ਭਾਈ , ਕੱਟਦਾ ਤਾਂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਘਾਹ , ਹੁਣ ਇਹ ਲੱਕੜੀ ਕੱਟਣਾ ਮੈਂ ਕੀ ਜਾਨੂੰ । ਗੋਂੜ ਸਿੱਧੇ ਸਵਾਲ ਦਾਗਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਬੇਕਾਰ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ? ਜਦੋਂ ਦੁਖੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਭੁੱਖਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਲੱਕੜੀ ਪਾੜ ਵੀ ਦਿੰਦਾ , ਤੱਦ ਗੋਂੜ ਫਿਰ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ? ਦੁਖੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ਖਾਣਾ ਕਿਸ ਮੁੰਹ ਨਾਲ ਮੰਗੂ , ਇਸ ਤੇ ਗੋਂੜ ਝੱਲਾਉਂਦਾ ਹੈ - ਤਾਂ ਚਲਾਓ ਕੁਹਾੜੀ , ਚਲਾਓ ਕੁਹਾੜੀ । ਦਿਲਚਸਪ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਕਬੀਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ - ਜੁਲਦੀ ਹੈ । ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰੇਅ ਅਤੇ ਸਤਿਆਜੀਤ ਰੇਅ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਤੀ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਕਾਫੀ ਅਸਰਦਾਰ ਹੈ । ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਗੱਠ ਕਿੰਨੀ ਸਖ਼ਤ ਹੈ ਇਹ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ( ਗੀਤਾ ਸਿੱਧਾਰਥ ) ਦੇ ਇਮਲੀ ਦੇ ਜਰੀਏ ਉਭਰਦਾ ਹੈ , ਜਿੱਥੇ ਇਸਤਰੀ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਰੁਣਾ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਆਉਂਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਦੀ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਰੋਟੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਦਲੀਲ਼ ਦੇ ਆਧਰ ਉੱਤੇ ਦੁਖੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਚਮਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਧਰਮ - ਕਰਮ ਦੇ ਫਿਕਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ , ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਤਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਿਰਜੀ ਗਈ ਹੈ । ਚਮਾਰ , ਧੋਬੀ , ਘਾਸੀ ਵਰਗਿਆਂ ਦਾ ਇਸ ਹਿੰਦੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕੇ ਚਲੇ ਆਣਾ ਉਸਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੀ ਮਜੂਰੀ ਬੱਚ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਚਿਲਮ ਲਈ ਅੱਗ ਤੱਕ ਇੰਨੀ ਹਿਕਾਰਤ ਨਾਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਖੀ ਵਰਗਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਅਪਮਾਨਬੋਧ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ - ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲਿਆ ਆਇਆ । ਇੰਨੇ ਮੂਰਖ ਨਾ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਲੱਤਾਂ – ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਿਉਂ ਖਾਂਦੇ ! ਕੌਣ ਕੀ ਹੈ , ਕਿਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜੁਦਾ - ਜੁਦਾ ਜੀਵਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ ਇਸਨੂੰ ਕੈਮਰਾ ਚੈਕਸੀ ਨਾਲ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਝਾਡੂ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦਕਸ਼ਿਣਾ ਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਖ਼ਰੀਦ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਜਲਪਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਤਰਫ ਚਿਲਮ ਦੇ ਧੂਏਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀਦਾਇਕ ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਰੀ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਆਰਾਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਤਰਫ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ । ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਵੇਦਨਹੀਨਤਾ ਤੋਂ ਉਪਜੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕੋਲ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ । ਦੁਖੀ ਦੀ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ - ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੁਖੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ - ‘‘ਮਹਾਰਾਜ , ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਕੜੀ ਪੜਵਾਈ , ਕੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾਈ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣੇ - ਹੁਣੇ ਬੁਖਾਰ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤਾਕ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਬਿਗਾੜਿਆ ਸੀ ਮਹਾਰਾਜ , ਕੀ ਬਿਗਾੜਿਆ ਸੀ , ਜੋ ਤੁਸੀ ਇੰਨੇ ਨਿਰਦਈ ਹੋ ਗਏ । ’’ ਪੰਡਿਤਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤੱਦ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਸੀ , ਪਰ ਪੰਡਤ ਇਸ ਅਪਰਾਧਬੋਧ ਨੂੰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ - ‘ਮਿਹਨਤ ਕੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ , ਸਭ ਮਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ’ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਲੀਲ਼ ਉਸਦੀ ਹੈ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ! ’ ਇਹ ਦਲੀਲ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਓਨਾ ਜਾਤੀਭੇਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ , ਅੱਜ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਤੇ ਅਕਸਰ ਨੱਕ ਨਹੀਂ ਚੜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ , ਅੱਜ ਓਨਾ ਧਰਮ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ ਕੁੜਮਾਈ ਦਾ ਦਿਨ ਤੈਅ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਖਪਦੇ ਖਪਦੇ ਕੋਈ ਜਾਨ ਦੇ ਦੇਵੇ । ਮਗਰ ਕੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਅੱਜ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ – ਛੋਟੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖਪਦੇ ਹੋਏ ਬੇਵਕਤ ਨਹੀਂ ਮਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਉਚਿਤ ਕ਼ੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਮਾਮ ਸੁਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਉੱਤੇ ਇਹੀ ਦਲੀਲ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਮਿਹਨਤ ਕੀ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ , ਸਭ ਮਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ’ ਅਤੇ ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਦੀ ਆਰਥਕ - ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਰਚਨਾ ਬਣਾ ਰੱਖੀ ਹੈ ਉਸਦੀ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਵਰਣ - ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ? ‘ਸਦਗਤੀ’ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਉਤੇਜਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ , ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਹਿਸ ਤਲਬ ਹੈ ।

Friday, December 3, 2010

कवि और सुनहरी मछली का किस्सा


कहते है कि किसी अभागे कवि ने कास्पियन सागर में एक सुनहरी मछली पकड़ ली।

कवि, कवि,मुझे सागर में छोड़ दो, सुनहरी मछली ने मिन्नत की।

तो इसके बदले में तुम मुझे क्या दोगी ?

"तुम्हारे दिल की सभी मुरादें पूरी हो जाएंगी।"

कवि ने खुश होकर सुनहरी मछली को छोड़ दिया। अब कवि की किस्मत का सितारा बुलन्द होने लगा। एक के बाद एक उसके कविता-संग्रह निकलने लगे। शहर में उसका घर बन गया और शहर के बाहर बढ़िया बंगला भी। पदक और श्रम-वीरता के लिए तमगा भी उसकी छाती पर चमकने लगे। कवि ने ख्याति प्राप्त कर ली और सभी की जबान पर उसका नाम सुनाई देने लगा। ऊँचे से ऊँचे ओहदे उसे मिले और सारी दुनिया उसके सामने भुने हुए,प्याज और नींबू से कजेदार बने हुए सीख कबाब के समान थी। हाथ बढ़ाओ,लो और मजे से खाओ।

जब वह अकादमीशियन तथा संसद-सदस्य बन गया था और पुरस्कृत हो चुका था, तो एक दिन उसकी पत्नी ने ऐसे ही कहा-

“आह, इन सब चीजों के साथ-साथ तुमने सुनहरी मछली से कुछ प्रतिभा भी क्यों नहीं मांग ली ?”

- रसूल हमजातोव, मेरा दागिस्तान

ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ

 

ਨਾਭਾ, 2 ਦਸੰਬਰ -ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲਿਸਟ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ,ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 25 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ• ਵਿਖੇ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਕਰਵਾਏ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹੁਰੀਅਤ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਮੀਰਵਾਈਜ ਉਮਰ ਫਾਰੂਕ ਤੇ, ਭਾਜਪਾ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ. ਅਤੇ ਵੀ.ਐਚ.ਪੀ. ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਅੱਜ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਬੌੜਾਂ ਗੇਟ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਐਸ.ਡੀ.ਐਮ. ਨਾਭਾ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਖੇ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੂਬਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਧਨੇਠਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਏ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਚੰਡੀਗੜ• ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿਚ ਭਾਜਪਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੁਰੀਅਤ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਘਾਣ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ  ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਏ। ਸੂਬਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜਖੇਪਲ ਨੇ ਭਾਜਪਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲਾ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫਿਰਕਪ੍ਰਸਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ/ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਯੂ.ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ. ਦੇ ਆਗੂ ਚਰਨ ਗਿੱਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਿੰਦ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਹਦੀ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨੀਮ ਫੌਜੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਸਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਦਹਿਸਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਟਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲਾਮਬੰਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਮੌਕੇ ਏ.ਆਈ.ਵਾਈ.ਐਫ. ਦੇ ਆਗੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗਦਾਈਆ, ਪੀ.ਐਸ.ਯੂ. ਦੇ ਜ਼ਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ,  ਆਰ.ਵਾਈ.ਐਫ. ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨਿੰਮਾ, ਰਣਜੀਤ ਨੋਨਾ ,ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਅਮਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ  ਪੈਪਸੀਕੋ ਵਰਕਰ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭੜੋ ਨੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਾਏ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਿਰਾਂ/ਪਾਰਟੀਆਂ/ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਆਈ.ਡੀ.ਪੀ. ਦੇ ਸੂਬਾ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਦਸ਼ਸਨ ਸਿੰਘ ਖੱਟੜਾ, ਕੇਵਲ ਸਿੰਘ ਕੋਟ ਕਲਾਂ, ਜ਼ਿਲਾ  ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਥੂਹੀ, ਕ੍ਰਿਸਨ ਸਿੰਘ ਲੁਬਾਣਾ, ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਥੂਹੀ, ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਅਗੇਤੀ, ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਰਕੁਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।