ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਹਿੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਮਨਸ਼ ਬੰਦਾ ਹਾਈ-ਮਸਊਦ ਮੁਨੱਵਰ

ਇਨਸਾਫ਼ ਕੀ ਐ? ਇਹ ਅਰਬੀ ਸ਼ਬਦ ਨਿਸਫ਼ ਦੀ ਕਬੀਲ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਜੋ ਨਿਸਫ਼ ਅੱਧੇ ਨੂੰ ਆਂਹਦੇ ਨੇਂ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਅੱਧੋ ਅੱਧ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੋ ਜਿਹੜਾ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਦਿਓ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਖ਼ੁਦਾ ਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਹੈ ਉਹ ਔਰ ਖ਼ੁਦਾ ਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਵੋ।

ਪਰ ਇਸ  ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਤੇ  ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ? ਇਥੇ ਹਾਕਮ  ਆਪ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇਂ। ਇਥੇ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਬੰਦਾ ਕੋਈ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਅਜ ਦੇ  ਆਦਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਬੀਲਾ ਪੈਸੇ ਟਕੇ ਦਾ ਦਾਸ ਹੈ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਸੇਬ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਦਮੜੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੀ। ਇਥੇ ਪੈਸਾ, ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਹਿੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਮਨਸ਼ ਬੰਦਾ ਹਾਈ , ਪਰ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਗਿਆਨੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਵੈਰੀ ਦਰਸ਼ਕ ਮਿਥ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਡੱਕਣ ਲਈ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਕੱਢ ਲਿਆਏ ਹਨ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਮੀਊਨ ਦਾ ਤਸੱਵਰ ਕਿਸੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਲੰਗਰ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹਾਈ। ਰਲ ਕੇ ਰੈਹਣਾ ਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ  ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਮੂਜਬ ਲੈਣਾ ਤੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਨਾ ਰੱਖਣਾ।ਮਾਰਕਸਿਜ਼ਮ  ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਸੱਵੁਫ਼ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਵੀਂ  ਪੱਧਰ ਹਾਈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਧੇਲੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਸੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਛੁੜਾ ਕੇ ਸੁੱਚੇ ਤੇ ਖਰੇ ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ  ਪ੍ਰੋਣਾ ਹਾਈ।ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਥਿਊਰੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਅਪਣੀ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਕੇ ਵਿਖਾਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂਦੇ ਸਨ , ਤਕਰੀਰਾਂ ਦੇ  ਪੱਠੇ  ਪਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਠੱਗਦੇ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਾਲੀਮ  ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੈਹਣਾ ਸਿਖਾਂਦੀ ਹਾਈ।

ਰੈਹਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨਾ , ਪਾਣ  ਲਈ ਕਾਰੋਨਾਂ ਤੇ ਫ਼ਿਰੌਨਾਂ ਵਾਲੇ ਲੀੜੇ ਉਨਵਾਣਾ ਤੇ ਸਿਵਾਣਾ, ਨਾਲੇ ਚੋਪੜੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਦੋ  ਦੋ ਖਾਣਾ। ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ਤਾਨੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਹੱਦੋਂ ਟੱਪਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦਾ ਕਬੀਲਾ ਏ ਜਿਹੜਾ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਤਰੋੜਦਾ ਏ। ਕੁਰਆਨ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਏ , "ਇਨ ਅਲੰਬਜ਼ਰੀਨ ਕਾਨੋ ਅਖ਼ਵਾਨ ਅਲਸ਼ੀਆਤੀਨ" ਅਪਣੀ ਹੱਦੋਂ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਜ਼ਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਿ ਆਂ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ , ਚੌਧਰੀਆਂ , ਜਰਨੈਲਾਂ ਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਮਲਵਾਨੀਆਂ ਦਾ ਰੈਹਣ ਸਹਿਣ ਤਾਂ ਤੱਕੋ!
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਠੇ ਮਾੜੀਆਂ , ਬੰਗਲੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ,ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ , ਮੱਝੀਂ ਗਾਈਂ ਤੇ ਫ਼ਾਰਮ ਹਾਊਸਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਉ ਤਾਂ ਲਗਦਾ ਏ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਰਹੀ ਏ।ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੈਨ ਤਾਂ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਏ।
ਲੂਮੜ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਾਲਿਓ ਲੋਕੋ! ਤੁਸੀਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ?
ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਅਪਣੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਾਂਦਾ ਏ ਉਹ ਢਿੱਡੋਂ ਬੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੁੱਟ ਪਾਥਾਂ ਤੇ ਰੁਲਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਕੜਾਹੀ ਗੋਸ਼ਤ ਦੇ  ਕੱੜਛੇ  ਚੱਟਣ ਵਿਚ  ਪੀ ਐਚ  ਡੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਏ। ਲੂਣੀ  ਮਿੱਸੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮੂੰਹ ਨੋਸ਼ੇਰਵਾਂ ਆਦਿਲ ਤੇ ਹਾਤਿਮ ਤਾਈ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰਾ ਮੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਏ?

ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਕਨੂੰਨ ਮੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜੇਬੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਏ ਉਹ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਕੀ ਲਗਦਾ ਏ?ਜਿਹੜੇ ਲੋਕੀ ਭੁਖ ਤੋਂ ਅੱਕ  ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਕਸ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ ਰਾਹ ਤੇ ਟੁਰੇ ਹੋਏ ਨੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਸੂਟ ਪਾ ਕੇ ,ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਲਾ ਕੇ, ਪਜਾਰੋ ਵਿਚ ਚਾਰਕੰਨ  ਟੁੱਟੇ ਨਾਲ ਬਹਾ ਕੇ , ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ।?

ਇਨਸਾਫ਼ ਹਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਜਿਹੜੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਉਹ ਵੱਡੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਤੇ ਵਸੇਬ ਦਾ ਸਬ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੁਪੱਤ ਇਹ ਹੈ  ਜੋ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਨੀਂਹ  ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਗਈ।ਇਸ ਵਸੇਬ ਵਿਚ ਰਾਜ ਪਲਟੇ ਰਾਹੀਂ , ਕੌਮ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨੁਸਖ਼ੇ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਖ਼ੁਸ਼ ਹਾਲੀ ਦੇ  ਕੂੜੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਆਪਣੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਵਹੀਆਂ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ।ਕੌਮ ਦੇ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਇਸੇ ਬੇ ਇੰਸਾਫ਼ੀ ਵਿਚ  ਲੰਘ  ਗਏ ਹਨ । ਭਲਾ ਕੋਈ ਦੱਸੋ! ਬੇ ਇੰਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਇਸ ਕਿੱਕਰ ਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇ ਫੁਲ ਕਿਵੇਂ  ਆ ਸਕਦੇ ਹੈਨ?

ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ। ਇਸਲਾਮ ਮਲਵਾਨੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਕਤਲ ਹੋ ਚੁਕਾ ਏ।ਜਦੋਂ ਮਜ਼ਹਬ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਬਾਕੀ ਰਹਿ  ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੂਰਖ ਲੋਕ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਤੇ ਸੱਚ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ  ਜੋ ਮੋਏ ਹੋਏ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਜਿਹੜੇ ਅਮਲ ਦਾ ਚੋਲਾ ਨਾ ਪਾ ਸਕਣ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਪਰ ਉਹ ਜੀਂਦੇ  ਜਾਗਦੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ।ਹਾਂ ,ਖ਼ੁਦ ਕਸ਼ ਬੰਬਾਰੀ ਦਾ ਦੁਖ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਜਿਹਨਾਂ ਹਾਕਮਾਂ ਸੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਰੱਬ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਸੂਲ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤੀ ਰੱਖਿਆ ਏ ਤੇ  ਲਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਥਾਈਂ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾ ਦੇ  ਕਲਮੇ  ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ , ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਦੱਸੋ ਖਾਂ?

ਧੰਨਵਾਦ  'ਵਿਚਾਰ'

فيروز بعدك على بالي

Sung by Fairouz

Translated by Chris ......

You're Still on My Mind He dropped by and asked me If ِApril had knocked on the door I hid my face And he rushed off from the door and left

I wanted to open for him
To explain him my love
I dropped by and didn't find anything but a rose by the door

You're still on my mind
Oh moon of the pretty ones
Oh flower of October
Oh gold of the most precious
You're still on my mind
Oh beautiful oh happy one
Oh basil and matthiola (a flower, for info see here thanks to shafik for the info)
On the plane of the highest

Summer rushed past with appointments
And the air rustled the grape bunches
And we didn't hear any news about you oh moon
And not a single person waved to us
As the nights came and went
And you're still on my mind, my mind


Here's the Original Arabic Lyrics :-


فيروز - بعدك على بالي

طل وسالني اذا نيسان دق الباب
خبيت وجي وطار البيت فيي وغاب

طل وسالني اذا نيسان دق الباب
خبيت وجي وطار البيت فيي وغاب

حبيت افتحلو
عالحب اشرحلو
طليت مالقيت
غير الورد عند الباب

بعدك على بالي
ياقمر الحلوين
يازهر التشرين
يا دهب الغالي
بعدك على بالي
ياحلو يا مغرور
ياحبق ومنتور
على سطح العالي

بعدك على بالي
ياقمر الحلوين
يازهر التشرين
يا دهب الغالي
بعدك على بالي
ياحلو يا مغرور
ياحبق ومنتور
على سطح العالي


مرق الصيف بمواعيدو
والهوي لملم عناقيدو
وما عرفنا خبر
عنك ياقمر
ولاحدا لوحلنا بايدو
وبتطل الليالي وبتروح الليالي
وبعدك على بالي على بالي


بعدك على بالي
ياقمر الحلوين
يازهر التشرين
يا دهب الغالي
بعدك على بالي
ياحلو يا مغرور
ياحبق ومنتور
على سطح العالي

ਲਿਹਾਫ਼ (ਇਸਮਤ ਚੁਗ਼ਤਾਈ)

ਜਬ ਮੈਂ ਜਾੜੋਂ ਮੇਂ  ਲਿਹਾਫ਼ ਓੜ੍ਹਤੀ ਹੂੰ, ਤੋ ਪਾਸ ਕੀ ਦੀਵਾਰੋਂ  ਪਰ ਇਸ ਕੀ ਪਰਛਾਈਂ ਹਾਥੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੂਮਤੀ ਹੋਈ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਔਰ ਇਕ ਦੱਮ ਸੇ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਬੀਤੀ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ ਕੇ ਪਰਦੋਂ ਮੇਂ  ਦੌੜਨੇ ਭਾਗਨੇ ਲਗਤਾ ਹੈ। ਨਾ ਜਾਨੇ  ਕਿਆ ਕੋ ਛ ਯਾਦ ਆਨੇ ਲਗਤਾ ਹੈ।
ਮੁਆਫ਼ ਕੀਜੀਏਗਾ, ਮੈਂ ਆਪ ਕੋ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਲਿਹਾਫ਼ ਕਾ ਰੋਮਾਂਸ  ਅੰਗੇਜ਼ ਜ਼ਿਕਰ ਬਤਾਨੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਹੂੰ। ਨਾ ਲਿਹਾਫ਼ ਸੇ ਕਿਸੀ ਕਿਸਮ ਕਾ ਰੋਮਾਂਸ  ਜੋੜਾ ਹੀ ਜਾ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਮੇਂ  ਕੰਬਲ ਆਰਾਮਦੇਹ  ਸਹੀ, ਮਗਰ ਉਸ ਕੀ ਪਰਛਾਈਂ ਇਤਨੀ ਭਿਆਨਕ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ ਜਿਤਨੀ.... ਜਬ ਲਿਹਾਫ਼ ਕੀ ਪਰਛਾਈਂ ਦੀਵਾਰ ਪਰ ਡਗਮਗਾ ਰਹੀ ਹੋ। ਯੇ ਤਬ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਬ ਮੈਂ ਛੋਟੀ ਸੀ ਥੀ ਔਰ ਦਿਨ ਭਰ ਭਾਈਉਂ ਔਰ ਉਨ ਕੇ ਦੋਸਤੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਮਾਰਕੋ ਟਾਈ ਮੇਂ  ਗੁਜ਼ਾਰ ਦੀਆ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਕਭੀ ਕਭੀ ਮੁਝੇ ਖ਼ਿਆਲ ਆਤਾ ਕਿ  ਮੈਂ ਕੰਮ ਬਖ਼ਤ ਇਤਨੀ ਲੜਾਕਾ ਕਿਉਂ ਹੂੰ। ਇਸ ਉਮਰ ਮੇਂ  ਜਬ ਕਿ ਮੇਰੀ ਔਰ ਬਹਨੇਂ ਆਸ਼ਿਕ ਜਮਾ ਕਰ ਰਹੀ ਥੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਾਏ ਹਰ ਲੜਕੇ ਔਰ ਲੜਕੀ ਸੇ ਜੂਤਿਮ  ਬੇਜ਼ਾਰ ਮੇਂ  ਮਸ਼ਗ਼ੂਲ ਥੀ।

ਯਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਥੀ ਕਿ ਅੰਮਾਂ ਜਬ ਆਗਰਾ ਜਾਣੇ ਲੱਗੀਂ, ਤੋ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਕੇ ਲੀਏ ਮੁਝੇ ਅਪਣੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲੀ ਬਹਿਨ  ਕੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਗਈਂ। ਉਨ ਕੇ ਯਹਾਂ ਅੰਮਾਂ ਖ਼ੂਬ ਜਾਨਤੀ ਥੀ ਕਿ ਚੂਹੇ ਕਾ ਬੱਚਾ ਭੀ ਨਹੀਂ , ਔਰ ਮੈਂ ਕਿਸੀ ਸੇ ਲੜ ਭਿੜ ਨਾ ਸਕੂੰਗੀ। ਸਜ਼ਾ ਤੋ ਖ਼ੂਬ ਥੀ! ਹਾਂ ਤੋ ਅੰਮਾਂ ਮੁਝੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਗਈਂ। ਵਹੀ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਜਿਨ  ਕਾ ਲਿਹਾਫ਼ ਅਬ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਮੇਂ  ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਕੇ ਦਾਗ਼ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੈ। ਯੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਥੀਂ ਜਿਨ ਕੇ  ਗ਼ਰੀਬ ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੇ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਕੋ  ਇਸੀ ਲੀਏ ਦਾਮਾਦ ਬਨਾ ਲੀਆ ਕਿ ਵੋਹ ਪੱਕੀ ਉਮਰ ਕੇ ਥੇ   ਮਗਰ ਥੇ ਨਿਹਾਇਤ ਨੇਕ ਕੋਈ ਰੰਡੀ ਬਾਜ਼ਾਰੀ ਔਰਤ ਉਨ ਕੇ ਯਹਾਂ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਖ਼ੁਦ ਹਾਜੀ ਥੇ, ਔਰ ਬਹਤੋਂ ਕੋ  ਹੱਜ ਕਰਾ ਚੁੱਕੇ ਥੇ। ਮਗਰ ਉਨਹੇਂ ਏਕ ਅਜੀਬੋ ਗ਼ਰੀਬ ਸ਼ੌਕ ਥਾ। ਲੋਗੋਂ ਕੋ  ਕਬੂਤਰ ਪਾਲਣੇ ਕਾ ਸ਼ੌਕ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਬਟੇਰੇ ਲੜਾਤੇ ਹੈਂ, ਮੁਰਗ਼ ਬਾਜ਼ੀ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੇ ਵਾਹੀਆਤ ਖੇਲੋਂ ਸੇ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਕੋ  ਨਫ਼ਰਤ ਥੀ। ਉਨ ਕੇ ਯਹਾਂ ਤੋ ਬੱਸ ਤਾਲਿਬ ਇਲਮ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਨੌਜਵਾਨ ਗੋਰੇ ਗੋਰੇ ਪਤਲੀ ਕਮਰੋਂ ਕੇ ਲੜਕੇਜਿਨ ਕਾ ਖ਼ਰਚ ਵੋਹ ਖ਼ੁਦ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਤੇ ਥੇ।

ਮਗਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਸੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਕੇ ਤੋ ਵੋਹ ਉਨਹੇਂ  ਕੋ ਲ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਘਰ ਮੇਂ  ਰੱਖ ਕਰ ਭੂਲ ਗਏ। ਔਰ ਵੋਹ ਬੇ ਚਾਰੀ ਦੁਬੱਲੀ ਪਤਲੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸੀ ਬੇਗਮ ਤਨਹਾਈ ਕੇ ਗ਼ਮ ਮੇਂ  ਘੁਲਨੇ ਲੱਗੀ।

ਨਾ ਜਾਨੇ  ਉਨ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਹਾਂ ਸੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਵਹਾਂ ਸੇ ਜਬ ਵੋਹ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ  ਕੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਥੀ, ਯਾ ਵਹਾਂ ਸੇ ਜਬ ਵੋਹ ਇਕ ਨਵਾਬ ਬੇਗਮ ਬਨ  ਕਰ ਆਈਂ ਔਰ ਛੱਪਰ ਖੱਟ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਨੇ ਲੱਗੀਂ। ਯਾ ਜਬ ਸੇ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਕੇ ਯਹਾਂ ਲੜਕੋਂ ਕਾ ਜ਼ੋਰ ਬੰਧਾ, ਉਨ ਕੇ ਲੀਏ ਮਰਗ਼ਨ ਹਲਵੇ ਔਰ ਲਜ਼ੀਜ਼ ਖਾਨੇ ਜਾਨੇ  ਲੱਗੇ ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਦਿਵਾਨ ਖ਼ਾਨੇ ਕੇ ਦਰਜ਼ੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਉਨ ਲਚਕਤੀ ਕਮਰੋਂ ਵਾਲੇ ਲੜਕੋਂ ਕੀ ਚੁਸਤ ਪਿੰਡਲੀਆਂ ਔਰ ਮਾਤਰ ਬਾਰੀਕ ਸ਼ਬਨਮ ਕੇ ਕੋ ਰਤੇ ਦੇਖ ਦੇਖ ਕਰ ਅੰਗਾਰੋਂ ਪਰ ਲੋਟਨੇ ਲੱਗੀ।

ਯਾ ਜਬ ਸੇ , ਜਬ ਵੋਹ ਮਨਤੋਂ ਮਰਾਦੋਂ ਸੇ ਹਾਰ ਗਈ, ਚਿਲੇ ਬੰਧੇ ਔਰ ਟੋਟਕੇ ਔਰ ਰਾਤੋਂ ਕੀ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਖ਼ਵਾਨੀ ਭੀ ਚਿੱਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਹੀਂ ਪੱਥਰ ਮੇਂ  ਜੋਂਕ ਲਗਤੀ ਹੈ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਅਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੇ ਟੱਸ ਸੇ ਮੱਸ ਨਾ ਹੋਏ। ਫਿਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਕਾ ਦਿਲ ਟੂਟ ਗਿਆ, ਔਰ ਵੋਹ ਇਲਮ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਮੁਤੱਵਜਾ ਹੂਈਂ। ਲੇਕਿਨ ਯਹਾਂ ਭੀ ਇਨ੍ਹੀਂ ਕੋ ਛ ਨਾ ਮਿਲਾ। ਇਸ਼ਕੀਆ ਨਾਵਲ ਔਰ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਅਸ਼ਿਆਰ ਪੜ੍ਹ ਕਰ ਔਰ ਭੀ ਪਸਤੀ ਛਾ ਗਈ। ਰਾਤ ਕੀ ਨੀਂਦ ਭੀ ਹਾਥ ਸੇ ਗਈ। ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਜੀ ਜਾਨ ਛੋੜ ਕਰ ਬਿਲਕੋ ਲ ਹੀ ਯਾਸੋ  ਹਸਰਤ ਕੀ ਪੋਟ ਬਨ  ਗਈ। ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਮੇਂ  ਡਾਲਾ ਐਸਾ ਕੱਪੜਾ ਲਤਾ। ਕੱਪੜਾ ਪਹਿਨਾ ਜਾਤਾ ਹੈ, ਕਿਸੀ ਪਰ ਰੋਅਬ ਗਾਂਠਨੇ ਕੇ ਲੀਏ । ਅਬ ਨਾ ਤੋ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਕੋ  ਫ਼ੁਰਸਤ ਕਿ ਸ਼ਬਨਮੀ ਕੋ ਰਤੋਂ ਕੋ  ਛੋੜ ਕਰ ਜ਼ਰਾ ਇਧਰ ਤੱਵਜਾ ਕਰੇਂ , ਔਰ ਨਾ ਵੋਹ ਉਨਹੇਂ  ਆਨੇ ਜਾਨੇ  ਦੇਤੇ ਜਬ ਸੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਬਿਆਹ ਕਰ ਆਈ ਥੀਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦਾਰ ਆਕਰ ਮਹੀਨੋਂ ਰਹਿਤੇ ਔਰ ਚਲੇ ਜਾਤੇ। ਮਗਰ ਵੋਹ ਬੇ ਚਾਰੀ ਕੈਦ ਕੀ ਕੈਦ ਰਹਤੀਂ।



ਉਨ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦਾਰੋਂ ਕੋ  ਦੇਖ ਕਰ ਔਰ ਭੀ ਉਨ ਕਾ ਖ਼ੂਨ ਜਲਤਾ ਥਾ ਕਿ ਸਬ ਕੇ ਸਬ ਮਜ਼ੇ ਸੇ ਮਾਲ ਉੜਾਨੇ , ਉਮਦਾ ਘੀ ਨਿਗਲਨੇ, ਜਾੜੋਂ ਕਾ ਸਾਜੋ ਸਾਮਾਨ ਬਨਵਾਨੇ ਆਨ ਮਰਤੇ, ਔਰ ਵਹ ਬਾਵਜੂਦ ਨਈ ਰੂਈ ਕੇ ਲਿਹਾਫ਼ ਕੇ ਬੜੀ ਸਰਦੀ ਮੇਂ  ਅਕੜਾ ਕਰਤੀਂ । ਹਰ ਕਰਵਟ ਪਰ ਲਿਹਾਫ਼ ਨਈ ਨਈ ਸੂਰਤੇਂ ਬਨਾ  ਕਰ ਦੀਵਾਰ ਪਰ ਸਾਇਆ ਡਾਲਤਾ। ਮਗਰ ਕੋਈ ਭੀ ਸਾਇਆ ਐਸਾ ਨਾ ਥਾ ਜੋ ਉਨਹੇਂ  ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਨੇ  ਕੇ ਲੀਏ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋ। ਮਗਰ ਕਿਉਂ ਜੀਏ ਫਿਰ ਕੋਈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ! ਜਾਨ  ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੋ ਥੀ, ਜੀਨਾ  ਬਦਾ ਥਾ ਨਸੀਬੋਂ ਮੇਂ  , ਵੋਹ ਫਿਰ ਜੀਨੇ ਲੱਗੀਂ, ਔਰ ਖ਼ੂਬ ਜੀਂ!

ਰਬੋ ਨੇ ਉਨਹੇਂ  ਨੀਚੇ ਗਿਰਤੇ ਗਿਰਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਚੁੱਪ ਪੱਟ ਦੇਖਤੇ ਦੇਖਤੇ ਉਨ ਕਾ ਸੂਖਾ ਜਿਸਮ ਹਰਾ ਹੋਨਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਆ । ਗਾਲ ਚਮਕ ਉੱਠੇ ਔਰ ਹੁਸਨ ਫੂਟ ਨਿਕਲਾ। ਏਕ ਅਜੀਬੋ ਗ਼ਰੀਬ ਤੇਲ ਕੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਸੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਮੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਝਲਕ ਆਈ। ਮੁਆਫ਼ ਕੀਜੇ , ਇਸ ਤੇਲ ਕਾ ਨੁਸਖ਼ਾ ਆਪ ਕੋ ਬਿਹਤਰੀਨ ਸੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਰਸਾਲਾ ਮੇਂ ਭੀ ਨਾ ਮਿਲੇਗਾ।
ਜਬ ਮੈਂ ਨੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੋ  ਦੇਖਾ ਤੋ ਓਹ ਚਾਲੀਸ ਬੀਆਲੀਸ ਕੀ ਹੋਂਗੀ। ਉਫ਼ ਕਿਸ ਸ਼ਾਨ ਸੇ ਵੋਹ ਮਸਨਦ ਪਰ ਨੀਮ ਦਰਾਜ਼ ਥੀਂ। ਔਰ ਰਬੋ ਉਨ ਕੀ ਪਿੱਠ ਸੇ ਲੱਗੀ ਕਮਰ ਦਬਾ ਰਹੀ ਥੀ। ਇਕ ਉਦੇ ਰੰਗ ਕਾ ਦੁਸ਼ਾਲਾ ਉਨ ਕੇ ਪੈਰੋਂ ਪਰ ਪੜਾ ਥਾ। ਔਰ ਵੋਹ ਮਹਾਰਾਨੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਮੁਝੇ ਉਨ ਕੀ ਸ਼ਕਲ ਬੇ ਇੰਤਹਾ ਪਸੰਦ ਥੀ। ਮੇਰਾ ਜੀ ਚਾਹਤਾ ਥਾ, ਘੰਟੋਂ ਬਿਲਕੋ ਲ ਪਾਸ ਸੇ ਉਨ ਕੀ ਸੂਰਤ ਦੇਖਾ ਕਰੂੰ । ਉਨ ਕੀ ਰੰਗਤ ਬਿਲਕੋ ਲ ਸਫ਼ੈਦ ਥੀ। ਨਾਮ ਕੋ  ਸੁਰਖ਼ੀ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਔਰ ਬਾਲ ਸਿਆਹ ਔਰ ਤੇਲ ਮੇਂ  ਡੂਬੇ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਮੈਂ ਨੇ ਆਜ ਤੱਕ ਉਨ ਕੀ ਮਾਂਗ ਹੀ ਬਿਗੜੀ ਨਾ ਦੇਖੀ। ਮਜਾਲ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਬਾਲ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਨ ਕੀ ਆਂਖੇਂ ਕਾਲੀ ਥੀਂ ਔਰ ਅਬਰੂ ਪਰ ਕੇ ਜ਼ਾਇਦ ਬਾਲ ਅਲਿਹਦਾ ਕਰ ਦੇਨੇ ਸੇ ਕਮਾਨੇਂ ਸੀ ਕੱਛੀ ਰਹਤੀ ਥੀਂ। ਆਂਖੇਂ ਜ਼ਰਾ ਤਨੀ  ਹੂਈ ਰਹਤੀ ਥੀਂ। ਭਾਰੀ ਭਾਰੀ ਫੂਲੇ ਪਪੋਟੇ ਮੋਟੀ ਮੋਟੀ ਆਂਖੇਂ। ਸਬ ਸੇ ਜਿਆਦਾ ਜੋ ਉਨ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਹੈਰਤ ਅੰਗੇਜ਼ ਜਾਜ਼ਬੇਤਨਜ਼ਰ ਚੀਜ਼ ਥੀ, ਵੋਹ ਉਨ ਕੇ ਹੋਂਟ ਥੇ। ਅਮੂਮਨ ਵੋਹ ਸੁਰਖ਼ੀ ਸੇ ਰੰਗੇ ਰਹਿਤੇ ਥੇ। ਉਪਰ ਕੇ ਹੋਂਟੋਂ ਪਰ ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਮੂੰਛੇਂ ਸੀ ਥੀਂ , ਔਰ ਕਨਪਟੀਉਂ ਪਰ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਬਾਲ ਕਭੀ ਕਭੀ ਉਨ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਤੇ ਦੇਖਤੇ ਅਜੀਬ ਸਾ ਲੱਗਨੇ ਲਗਤਾ ਥਾ। ਕੰਮ ਉਮਰ ਲੜਕੋਂ ਜੈਸਾ!....

ਉਨ ਕੇ ਜਿਸਮ ਕੀ ਜਿਲਦ ਭੀ ਸਫ਼ੈਦ ਔਰ ਚਿਕਨੀ ਥੀ। ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ, ਕਿਸੀ ਨੇ ਕਿਸ ਕਰ ਟਾਂਕੇ ਲੱਗਾ ਦੀਏ ਹੋਂ । ਅਮੂਮਨ ਵੋਹ ਅਪਣੀ ਪਿੰਡਲੀਆਂ ਖੁਜਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਖੋਲਤੀਂ , ਤੋ ਮੈਂ ਚੁਪਕੇ ਚੁਪਕੇ ਉਨ ਕੀ ਚਮਕ ਦੇਖਾ ਕਰਤੀ। ਉਨ ਕਾ ਕੱਦ ਬਹੁਤ ਲੰਬਾ ਥਾ। ਔਰ ਫਿਰ ਗੋਸ਼ਤ ਹੋਨੇ  ਕੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੇ ਵੋਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੰਬੀ ਚੌੜੀ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤੀ ਥੀਂ।ਲੇਕਿਨ ਬਹੁਤ ਮਤਨਾਸਬ ਔਰ ਢਲਾ ਹੂਆ ਜਿਸਮ ਥਾ। ਬੜੇ ਬੜੇ ਚਿਕਨੇ ਔਰ ਸਫ਼ੈਦ ਹਾਥ ਔਰ ਸੁਡੌਲ ਕਮਰ, ਤੋ ਰਬੋ ਉਨ ਕੀ ਪੀਠ ਖੁਜਾਇਆ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਯਾਨੀ ਘੰਟੋਂ ਉਨ ਕੀ ਪਿੱਠ ਖੁਜਾਤੀ।ਪਿੱਠ ਖੁਜਵਾਨਾ ਭੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਜ਼ੁਰੂਰੀਆਤ ਮੇਂ ਸੇ ਥਾ।ਬਲਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਰੂਰਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੇ ਭੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ।

ਰਬੋ ਕੋ  ਘਰ ਕਾ ਔਰ ਕੋਈ ਕਾਮ ਨਾ ਥਾ ਬੱਸ ਵੋਹ ਸਾਰੇ ਵਕਤ ਉਨ ਕੇ ਛੱਪਰ ਖੱਟ ਪਰ ਚੜ੍ਹੀ ਕਭੀ ਪੈਰ, ਕਭੀ ਸਿਰ ਔਰ ਕਭੀ ਜਿਸਮ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸੇ ਕੋ  ਦਬਾਇਆ ਕਰਤੀ ਥੀ। ਕਭੀ ਤੋ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਹੋਲ ਉਠਤਾ ਥਾ ਜਬ ਦੇਖੋ ਰਬੋ ਕੋ ਛ ਨਾ ਕੋ ਛ ਦਬਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਯਾ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਹੋਤਾ ਤੋ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿਆ ਹੋਤਾ। ਮੈਂ ਅਪਨਾ ਕਹਿਤੀ ਹੂੰ, ਕੋਈ ਇਤਨਾ ਛੂਏ ਭੀ ਤੋ ਮੇਰਾ ਜਿਸਮ ਸੜ ਗਲ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏ।
ਔਰ ਫਿਰ ਯੇ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਕੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਜਿਸ ਰੋਜ਼ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨਹਾਤੀਂ। ਯਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਬੱਸ ਦੋ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲੇ ਸੇ ਤੇਲ ਔਰ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਅਬਟਨੋਂ ਕੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਤੀ ਔਰ ਇਤਨੀ ਹੋਤੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਤੋ ਤਖ਼ਈਅਲ ਸੇ ਹੀ ਦਿਲ ਟੂਟ ਜਾਤਾ। ਕਮਰਾ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਅੰਗੀਠੀਆਂ ਸਲਗਤੀਂ ਔਰ ਚਲਤਾ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਾ ਦੌਰ। ਔਰ ਅਮੂਮਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਬੋ ਹੀ ਰਹਿਤੀ। ਬਾਕੀ ਕੀ ਨੌਕਰਾਨੀਆਂ ਬੜਬੜਾਤੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਪਰ ਸੇ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਦੇਤੀ ਜਾਤੀਂ ।
ਬਾਤ ਯੇ ਭੀ ਥੀ ਕਿ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਕੋ  ਖੁਜਲੀ ਕਾ ਮਰਜ਼ ਥਾ। ਬੇ ਚਾਰੀ ਕੋ  ਐਸੀ ਖੁਜਲੀ ਹੋਤੀ ਥੀ ਔਰ ਹਜ਼ਾਰੋਂ ਤੇਲ ਔਰ ਅਬਟਨ ਮਲੇ ਜਾਤੇ ਥੇ ਮਗਰ ਖੁਜਲੀ ਥੀ ਕਿ ਕਾਇਮ। ਡਾਕਟਰ ਹਕੀਮ ਕਹਿਤੇ ਕੋ ਛ ਭੀ ਨਹੀਂ। ਜਿਸਮ ਸਾਫ਼ ਚੱਟ ਪੜਾ ਹੈ। ਹਾਂ ਕੋਈ ਜਿਲਦ ਅੰਦਰ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋ ਤੋ ਖ਼ੈਰ। ਨਹੀਂ ਭਈ ਯੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋ ਮੋਏ ਹੈਂ ਪਾਗਲ। ਕੋਈ ਆਪ ਕੇ ਦਸ਼ਮਨੋਂ ਕੋ  ਮਰਜ਼ ਹੈ। ਅੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖੇ ਖ਼ੂਨ ਮੇਂ ਗਰਮੀ ਹੈ। ਰਬੋ ਮੁਸਕਰਾ ਕਰ ਕਹਿਤੀ, ਔਰ ਮਹੀਨ ਮਹੀਨ ਨਜ਼ਰੋਂ ਸੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੋ  ਘੂਰਤੀ। ਉਹ ਯੇ ਰਬੋ.... ਜਿਤਨੀ ਯੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਗੋਰੀ, ਉਤਨੀ ਹੀ ਯੇ ਕਾਲੀ ਥੀ। ਜਿਤਨੀ ਯੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਸਫ਼ੈਦ ਥੀਂ, ਉਤਨੀ ਹੀ ਯੇ ਸੁਰਖ਼। ਬੱਸ ਜੈਸੇ ਤਪਾ ਹੂਆ  ਲੋਹਾ। ਹਲਕੇ ਹਲਕੇ ਚੇਚਕ ਕੇ ਦਾਗ਼। ਗਠਾ ਹੂਆ ਠੋਸ ਜਿਸਮ।



ਫੁਰਤੀਲੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਹਾਥ, ਕਸੀ ਹੂਈ ਛੋਟੀ ਸੀ ਤੁੰਦ। ਬੜੇ ਬੜੇ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਹੋਂਟ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਮੀ ਮੈਂ ਡੂਬੇ ਰਹਿਤੇ, ਔਰ ਜਿਸਮ ਮੇਂ  ਅਜੀਬ ਘਬਰਾਨੇ ਵਾਲੀ ਬੋ ਕੇ ਸ਼ਰਾਰੇ ਨਿਕਲਤੇ ਰਹਤੇ ਥੇ, ਔਰ ਯੇ ਨਥਨੇ ਥੇ ਫੂਲੇ ਹੂਏ , ਹਾਥ ਕਿਸ ਕਦਰ ਫੁਰਤੀਲੇ ਥੇ, ਅਭੀ ਕਮਰ ਪਰ, ਤੋ ਵੋਹ ਲੀਜੇ  ਫਿਸਲ ਕਰ ਗਏ ਕੂਲ੍ਹੋਂ ਪਰ, ਵਹਾਂ ਰਪਟੇ ਰਾਨੋਂ ਪਰ ਔਰ ਫਿਰ ਦੌੜੇ ਟਖ਼ਨੋਂ ਕੀ ਤਰਫ਼। ਮੈਂ ਤੋ ਜਬ ਭੀ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੇ ਪਾਸ ਬੈਠਤੀ ਯਹੀ ਦੇਖਤੀ ਕਿ ਅਬ ਉਸ ਕੇ ਹਾਥ ਕਹਾਂ ਹੈਂ ਔਰ ਕਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ।

ਗਰਮੀ ਜਾੜੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਹੈਦਰਾਬਾਦੀ ਜਾਲੀ ਕਾਰਗੇ ਕੇ ਕੋ ਰਤੇ ਪਹਨਤੇਂ। ਗਹਿਰੇ ਰੰਗ ਕੇ ਪਾਜਾਮੇ ਔਰ ਸਫ਼ੈਦ ਝਾਗ ਸੇ ਕੋ ਰਤੇ ਔਰ ਪੰਖਾ ਭੀ ਚਲਤਾ ਹੋ। ਫਿਰ ਵੋਹ ਹਲਕੀ ਦਲਾਈ ਜ਼ਰੂਰ ਜਿਸਮ ਪਰ ਢਕੇ ਰਹਤੀ ਥੀਂ।

ਉਨਹੇਂ ਜਾੜਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਥਾ। ਜਾੜੇ ਮੇਂ  ਮੁਝੇ ਉਨ ਕੇ ਯਹਾਂ ਅਛਾ ਮਾਲੂਮ ਹੋਤਾ। ਵੋਹ ਹਿਲਤੀ ਜੁਲਤੀ ਬਹੁਤ ਕਮ ਥੀਂ। ਕਾਲੀਨ ਪਰ ਲੇਟੀ ਹੈਂ। ਪਿੱਠ ਖੁਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਮੇਵੇ ਚਬਾ ਰਹੀ ਹੈਂ ਔਰ ਬੱਸ। ਰਬੋ ਸੇ ਦੂਸਰੀ ਸਾਰੀ ਨੌਕਰਾਨੀਆਂ ਖ਼ਾਰ ਖਾਤੀ ਥੀਂ। ਚੁੜੇਲ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਕੇ ਸਾਥ ਖਾਤੀ, ਸਾਥ ਉਠੱਤੀ ਬੈਠਤੀ ਔਰ ਮਾਸ਼ਾਇਆਲਲਾ ਸਾਥ ਹੀ ਸੋਤੀ ਥੀ। ਰਬੋ ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਆਮ ਜਲਸੋਂ  ਔਰ ਮਜਮਾਓਂ ਕੀ ਦਿਲਚਸਪ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਾ ਮੋਜ਼ੂਅ ਥੀਂ। ਜਹਾਂ ਉਨ ਦੋਨੋਂ ਕਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ, ਔਰ ਕਹਿਕਹੇ ਉੱਠੇ। ਯੇ ਲੋਗ ਨਾ ਜਾਨੇ  ਕਿਆ ਕਿਆ ਚਟਕੇ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰ ਉੜਾਤੇ। ਮਗਰ ਵੋਹ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ  ਕਿਸੀ ਸੇ ਮਿਲਤੀ ਨਾ ਥੀਂ। ਵਹਾਂ ਤੋ ਬੱਸ ਵੋਹ ਥੀਂ ਔਰ ਉਨ ਕੀ ਖੁਜਲੀ।

ਮੈਂਨੇ ਕਹਾ ਕਿ ਇਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਛੋਟੀ ਥੀ, ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਪਰ ਫ਼ਿਦਾ। ਵੋਹ ਮੁਝੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਤੀ ਥੀਂ। ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੇ ਉਮਾਂ ਆਗਰੇ ਗਈਂ । ਇਨ੍ਹੀਂ ਮਾਅਲੂਮ ਥਾ ਕਿ ਅਕੇਲੇ ਘਰ ਮੇਂ  ਭਾਈਉਂ ਸੇ ਮਾਰ ਕੋ ਟਾਈ ਹੋਗੀ। ਮਾਰੀ ਮਾਰੀ ਫਰੋਂਗੀ। ਇਸ ਲੀਏ ਵੋਹ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਕੇ ਲਏ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਗਈ। ਮੈਂ ਭੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਭੀ ਖ਼ੁਸ਼। ਆਖ਼ਿਰ ਕੋ  ਉਮਾਂ ਕੀ ਭਾਭੀ ਬਨੀ  ਹੂਈ ਥੀਂ।

ਸਵਾਲ ਯੇ ਉੱਠਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸੋਊਂ ਕਹਾਂ? ਕੋ ਦਰਤੀ ਤੌਰ ਪਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਕੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ। ਲਹਿਜ਼ਾ ਮੇਰੇ ਲੀਏ ਭੀ ਉਨ ਕੇ ਛੱਪਰ ਖੱਟ ਸੇ ਲੱਗਾ ਕਰ ਛੋਟੀ ਸੀ ਪਲੰਘੜੀ ਡਾਲ ਦੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਗਿਆਰਾ ਬਜੇ ਤੱਕ ਤੋ ਬਾਤੀਂ ਕਰਤੇ ਰਹੇ, ਮੈਂ ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਤਾਸ਼ ਖੇਲਤੇ ਰਹੇ ਔਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਸੋਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆਪਣੇ ਪਲੰਘ ਪਰ ਚਲੀ ਗਈ, ਔਰ ਜਬ ਮੈਂ ਸੋਈ ਤੋ ਰਬੋ ਵੈਸੇ ਹੀ ਬੈਠੀ ਉਨ ਕੀ ਪਿੱਠ ਖੁਜਾ ਰਹੀ ਥੀ। “ਭੰਗਨ ਕਹੀਂ ਕੀ।” ਮੈਂ ਨੇ ਸੋਚਾ। ਰਾਤ ਕੋ  ਮੇਰੀ ਇਕ ਦੱਮ ਸੇ ਆਂਖ ਖੁੱਲੀ ਤੋ ਮੁਝੇ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾ ਡਰ ਲੱਗਨੇ  ਲੱਗਾ। ਕਮਰਾ ਮੇਂ  ਘੁੱਪ ਅੰਧੇਰਾ ਔਰ ਉਸ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ  ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕਾ ਲਿਹਾਫ਼ ਐਸੇ ਹਿੱਲ ਰਿਹਾ ਥਾ, ਜੈਸੇ ਇਸ ਮੇਂ ਹਾਥੀ ਬੰਦ ਹੋ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ.... ਮੈਂ ਨੇ ਡਰੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਨਿਕਾਲੀ, ਹਾਥੀ ਹਿਲਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਲਿਹਾਫ਼ ਨੀਚੇ ਦੱਬ ਗਿਆ।

“ਕਿਆ ਹੈ , ਸੋ ਰਹੋ....” ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨੇ ਕਹੀਂ ਸੇ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ।

“ਡਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਮੈਂ ਨੇ ਚੂਹੇ ਕੀ ਸੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੇ ਕਿਹਾ।

“ਸੋ ਜਾਉ। ਡਰ ਕੀ ਕਿਆ  ਬਾਤ ਹੈ। ਆਇਤ ਅਲ ਕੋ ਰਸੀ ਪੜ੍ਹ ਲੋ।”

“ਅੱਛਾ.... ਮੈਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਆਇਤ ਅਲ ਕੋ ਰਸੀ ਪੜ੍ਹੀ ਮਗਰ ਯਾਲਮ ਮਾ ਬਿਨ ਪਰ ਦਫ਼ਾ ਆਕਰ ਅਟਕ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਝੇ ਉਸ ਵਕਤ ਪੂਰੀ ਯਾਦ ਥੀ।
“ਤੁਮਹਾਰੇ ਪਾਸ ਆ ਜਾਉਂ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ।”

“ਨਹੀਂ ਬੇਟੀ.... ਸੋ ਰਹੋ....” ਜ਼ਰਾ ਸਖ਼ਤੀ ਸੇ ਕਿਹਾ।

ਔਰ ਫਿਰ ਦੋ ਆਦਮੀਉਂ ਕੇ ਖੁਸਰ ਫੁਸਰ ਕਰਨੇ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਨੇ ਲੱਗੀ। ਹਾਏ ਰੇ ਦੂਸਰਾ ਕੌਨ .... ਮੈਂ ਔਰ ਭੀ ਡਰੀ।

“ਬੇਗਮ ਜਾਨ ....ਚੋਰ ਤੋ ਨਹੀਂ ।”

“ਸੋ ਜਾਉ ਬੇਟਾ.... ਕੈਸਾ  ਚੋਰ....” ਰਬੋ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਸੇ ਲਿਹਾਫ਼ ਮੇਂ  ਮੂੰਹ ਡਾਲ ਕਰ ਸੋ ਗਈ।

ਸੁਬਾ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਮੇਂ ਰਾਤ ਕੇ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਨਜ਼ਾਰੇ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ ਭੀ ਨਾ ਰਹਾ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੀ ਵਹਿਮੀ ਹੂੰ। ਰਾਤ ਕੋ  ਡਰਨਾ। ਉੱਠ ਉੱਠ ਕਰ ਭਾਗਨਾ ਔਰ ਬੜਬੜਾਨਾ ਤੋ ਬਚਪਨ ਮੇਂ  ਰੋਜ਼ ਹੀ ਹੋਤਾ ਥਾ। ਸਬ ਤੋ ਕਹਿਤੇ ਥੇ ਕਿ ਮੁਝ ਪਰ ਭੂਤੋਂ ਕਾ ਸਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।ਲਹਿਜ਼ਾ ਮੁਝੇ ਖ਼ਿਆਲ ਭੀ ਨਾ ਰਹਾ । ਸੁਬਾ ਕੋ  ਲਿਹਾਫ਼ ਬਿਲਕੋ ਲ ਮਾਅਸੂਮ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹਾ ਥਾ ਮਗਰ ਦੂਸਰੀ ਰਾਤ ਮੇਰੀ ਆਂਖ ਖੁੱਲੀ ਤੋ ਰਬੋ ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਮੇਂ ਕੋ ਛ ਝਗੜਾ ਬੜੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਸੇ ਛੱਪੜਖੱਟ ਪਰ ਹੀ ਤੈਅ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ। ਔਰ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਕ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ ਔਰ ਕਿਆ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੂਆ । ਰਬੋ ਹਿਚਕੀਆਂ ਲੇ ਕਰ ਰੋਈ ਫਿਰ ਬਿੱਲੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੜ ਚੜ ਰਕਾਬੀ ਚਾਟਨੇ ਜੈਸੀ ਆਵਾਜ਼ੇਂ ਆਨੇ ਲੱਗੀਂ। ਊਂਹ  ਮੈਂ  ਤੋ ਘਬਰਾ ਕਰ ਸੋਂ  ਗਈ।

ਆਜ ਰਬੋ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਸੇ ਮਿਲਨੇ  ਗਈ ਹੂਈ ਥੀ। ਵੋਹ ਬੜਾ ਝਗੜਾਲੂ ਥਾ। ਬਹੁਤ ਕੋ ਛ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨੇ ਕਿਆ ਉਸੇ ਦੁਕਾਨ ਕਰਾਈ....ਗਾਉਂ ਮੇਂ ਲਗਾਇਆ ....ਮਗਰ ਵੋਹ ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨਤਾ ਹੀ ਨਾ ਥਾ। ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਕੇ ਯਹਾਂ ਕੋ ਛ ਦਿਨ ਰਹਾ। ਖ਼ੂਬ ਜੋੜੇ ਭਾਗੇ ਭੀ ਬਨੇ, ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿਉਂ ਐਸਾ ਭਾਗਾ ਕਿ ਰਬੋ ਸੇ ਮਿਲਨੇ ਭੀ ਨਾ ਆਤਾ ਥਾ।

ਲਹਿਜ਼ਾ ਰਬੋ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਿਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੇ ਯਹਾਂ ਉਸ ਸੇ ਮਿਲਨੇ ਗਈ ਥੀ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨਾ ਜਾਨੇ  ਦੇਤੀ ਮਗਰ ਰਬੋ ਭੀ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਈ।

ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹੀਂ। ਉਸ ਕਾ ਜੋੜ ਜੋੜ ਟੂਟਤਾ ਰਹਾ। ਕਿਸੀ ਕਾ ਛੂਣਾ ਭੀ ਉਨਹੇਂ ਨਾ ਭਾਤਾ ਥਾ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਖਾਨਾ  ਭੀ ਨਾ ਖਾਇਆ। ਔਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਦਾਸ ਪੜੀ ਰਹੀਂ।

“ਮੈਂ ਖੁਜਾ ਦੂੰ  ਬੇਗਮ ਜਾਨ ?” । ਮੈਂ ਨੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਸੇ ਤਾਸ਼ ਕੇ ਪੱਤੇ ਬਾਂਟਤੇ ਹੂਏ ਕਿਹਾ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਮੁਝੇ ਗ਼ੌਰ ਸੇ ਦੇਖਨੇ  ਲੱਗੀਂ।
“ਮੈਂ ਖੁਜਾ ਦੂੰ?ਸੱਚ ਕਹਿਤੀ ਹੂੰ!” ਮੈਨੇ ਤਾਸ ਰਖ ਦਿਏ ।
ਮੈਂ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਖੁਜਾਤੀ ਰਹੀ, ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਚੁਪਕੀ ਲੇਟੀ ਰਹੀਂ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਰਬੋ ਕੋ  ਆਨਾ  ਥਾ। ਮਗਰ ਵੋਹ ਆਜ ਭੀ ਗ਼ਾਇਬ ਥੀ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕਾ ਮਿਜ਼ਾਜ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੋਤਾ ਗਿਆ। ਚਾਏ ਪੀ ਪੀ ਕਰ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਸਿਰ ਮੇਂ  ਦਰਦ ਕਰ ਲੀਆ।

ਮੈਂ ਫਿਰ ਖੁਜਾਨੇ ਲੱਗੀ, ਉਨ ਕੀ ਪਿੱਠ.... ਚਿਕਨੀ ਮੇਜ਼ ਕੀ ਤਖ਼ਤੀ ਜੈਸੀ ਪਿੱਠ.... ਮੈਂ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਖੁਜਾਤੀ ਰਹੀ। ਉਨ ਕਾ ਕਾਮ ਕਰਕੇ ਕੈਸੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਤੀ ਥੀ।

“ਜ਼ਰਾ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਖੁਜਾਉ.... ਬੰਦ ਖੋਲ ਦੋ” ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਬੋਲੀਂ।

ਇਧਰ.... ਏ ਹੈ ਜ਼ਰਾ ਸ਼ਾਨੇ ਸੇ ਨੀਚੇ....ਹਾਂ....ਵਹਾਂ ਭਈ ਵਾਹ....ਹਾ ....ਹਾ ....ਵੋਹ ਸਰੂਰ ਮੇਂ  ਠੰਡੀ ਠੰਡੀ ਸਾਂਸੇਂ ਲੇ ਕਰ ਇਤਮੀਨਾਨ ਕਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨੇ ਲੱਗੀਂ।

“ਔਰ ਇਧਰ....ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕਾ ਹਾਥ ਖ਼ੂਬ ਜਾ ਸਕਤਾ ਥਾ ਮਗਰ ਵੋਹ ਮੁਝ ਸੇ ਹੀ ਖੁਜਵਾ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਔਰ ਮੁਝੇ ਉਲਟਾ ਫ਼ਖ਼ਰ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ” ਯਹਾਂ ....ਓਈ.... ਤੁਮ ਤੋ ਗੁਦਗੁਦੀ ਕਰਤੀ ਹੋ....ਵਾਹ....” ਵੋਹ ਹੰਸੀ। ਮੈਂ ਬਾਤੀਂ ਭੀ ਕਰ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਖੁਜਾ ਰਹੀ ਥੀ।

ਤੁਮਹੇਂ ਕਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਭੇਜੂੰਗੀ....ਕਿਆ ਲੋਗੀ.... ਵਹੀ ਸੋਤੀ ਜਾਗਤੀ ਗੁੜੀਆ।
ਨਹੀਂ ਬੇਗਮ ਜਾਨ.... ਮੈਂ ਤੋ ਗੁੜੀਆ ਨਹੀਂ ਲੇਤੀ.... ਕਿਆ ਬੱਚਾ ਹੂੰ ਅਬ ਮੈਂ....”

ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਤੋ ਕਿਆ ਬੂੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ.... ਵੋਹ ਹੰਸੀ.... ਗੁੜੀਆ ਨਹੀਂ ਤੋ ਬਬੂਆ ਲੇਨਾ....ਕੱਪੜੇ ਪਹਨਾਨਾ ਖ਼ੁਦ। ਮੈਂ ਦੂੰਗੀ ਤੁਮਹੇਂ ਬਹੁਤ ਸੇ ਕੱਪੜੇ ਸੁਨਾ ....” ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਕਰਵਟ ਲੀ।

“ਅੱਛਾ” ਮੈਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੀਆ।

“ਇਧਰ” .... ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹਾਥ ਪਕੜ ਕਰ ਜਹਾਂ ਖੁਜਲੀ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ, ਰੱਖ ਦੀਆ। ਜਹਾਂ ਉਨਹੇਂ  ਖੁਜਲੀ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤੀ ਵਹਾਂ ਰੱਖ ਦੇਤੀ। ਔਰ ਮੈਂ ਬੇ ਖ਼ਿਆਲੀ ਮੇਂ ਬਬੂਏ ਕੇ ਧਿਆਨ ਮੇਂ  ਡੂਬੀ ਮਸ਼ੀਨ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਜਾਤੀ ਰਹੀ। ਔਰ ਵੋਹ ਮੁਤਵਾਤਰ ਬਾਤੇਂ ਕਰਤੀ ਰਹੀਂ।

“ਸੁਨੋ  ਤੋ....ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਫ਼ਰਾਕੇਂ ਕੰਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈਂ। ਕਲ ਦਰਜ਼ੀ ਕੋ  ਦੇ ਦੂੰਗੀ ਕਿ ਨਈ ਸੀ ਲਾਏ। ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਅੰਮਾਂ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਗਈ ਹੈਂ।”

“ਵੋਹ ਲਾਲ ਕੱਪੜੇ ਕੀ ਨਹੀਂ ਬਨਵਾਊਂਗੀ.... ਚਮਾਰੋਂ ਜੈਸੀ ਹੈ।” ਮੈਂ ਬਕਵਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਮੇਰਾ ਹਾਥ ਨਾ ਜਾਨੇ  ਕਹਾਂ ਸੇ ਕਹਾਂ ਪਹੁੰਚਾ। ਬਾਤੋਂ ਬਾਤੋਂ ਮੇਂ  ਮੁਝੇ ਮਾਅਲੂਮ ਭੀ ਨਾ ਹੂਆ । ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਤੋ ਚਿੱਤ ਲੇਟੀ ਥੀਂ....ਅਰੇ.... ਮੈਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਸੇ ਹਾਥ ਖੈਂਚ ਲੀਆ।

“ਓਈ ਲੜਕੀ....ਦੇਖ ਕਰ ਨਹੀਂ ਖੁਜਾਤੀ.... ਮੇਰੀ ਪਸਲੀਆਂ ਨੋਚੇ ਡਾਲਤੀ ਹੈ।” ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੇ ਮੁਸਕਰਾਈਂ ਔਰ ਮੈਂ ਝੇਂਪ ਗਈ।

ਇਧਰ ਆਕਰ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਲੇਟ ਜਾ....” ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਬਾਜ਼ੂ ਸੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕਰ ਲਿਟਾ ਲੀਆ।

ਏ ਹੈ ਕਿਤਨੀ ਸੂਖ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਸਲੀਆਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਹੈਂ।ਉਨਹੋਂਨੇ ਮੇਰੀ ਪਸਲੀਆਂ ਗਿਨਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੀ ।

“ਊਂ....” ਮੈਂ ਭਿਨਭਨਾਈ।
“ਊਈ ..ਤੋ ਕਿਆ ਮੈਂ ਖਾ ਜਾਊਂਗੀ ? ਕੈਸਾ ਤੰਗ ਸਵੈਟਰ ਬਣਾ ਹੈ? ਗਰਮ ਬਨਿਆਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨਾ ਤੁਮਨੇ। “

.... ਮੈਂ ਕੋ ਲਬਲਾਨੇ ਲੱਗੀ।
“ਕਿਤਨੀ ਪਸਲੀਆਂ ਹੋਤੀ ਹੈਂ....” ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਬਾਤ ਬਦਲੀ।
“ਇਕ ਤਰਫ਼ ਨੌ  ਔਰ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਦੱਸ” ਮੈਂ ਨੇ ਸਕੂਲ ਮੇਂ  ਯਾਦ ਕੀ ਹੂਈ ਹਾਈਜਨ ਕੀ ਮਦਦ ਲੀ। ਵੋਹ ਭੀ ਊਟ ਪਟਾਂਗ।
“ਹਟਾਲੋ ਹਾਥ....ਹਾਂ ਏਕ ....ਦੋ....ਤੀਨ....”
ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹਾ ਕਿਸੀ  ਤਰ੍ਹਾ ਭਾਗੂੰ... ਔਰ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਭੀਂਚਾ।
“ਊਂ....”  ਮੈਂ ਮਚਲ ਗਈ.... ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਹੰਸਨੇ ਲੱਗੀਂ। ਅਬ ਭੀ ਜਬ ਕਭੀ ਮੈਂ ਉਨ ਕਾ ਉਸ ਵਕਤ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਯਾਦ ਕਰਤੀ ਹੂੰ ਤੋ ਦਿਲ ਘਬਰਾਨੇ ਲਗਤਾ ਹੈ। ਉਨ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਪਪੋਟੇ ਔਰ ਵਜ਼ਨੀ ਹੋ ਗਏ। ਊਪਰ ਕੇ ਹੋਂਟ ਪਰ ਸਿਆਹੀ ਘਿਰੀ ਹੂਈ ਥੀ। ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਦੀ ਕੇ ਪਸੀਨੇ ਕੀ ਨਨ੍ਹੀ ਨਨ੍ਹੀ ਬੂੰਦੇਂ ਹੋਂਟੋਂ ਪਰ ਔਰ ਹੈਬਤ ਪਰ ਚਮਕ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਉਸ ਕੇ ਹਾਥ ਯਖ਼ ਠੰਢੇ ਥੇ। ਮਗਰ ਨਰਮ ਜੈਸੇ ਉਨ ਪਰ ਖਾਲ ਉਤਰ ਗਈ ਹੋ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਸ਼ਾਲ ਉਤਾਰ ਦੀ ਔਰ ਕਰਗੇ ਕੇ ਮਹੀਨ ਕੋ ਰਤੇ ਮੇਂ  ਉਨ ਕਾ ਜਿਸਮ ਆਟੇ ਕੀ ਲੋਈ  ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕ ਰਹਾ ਥਾ। ਭਾਰੀ ਜੜਾਊ  ਸੋਨੇ ਕੇ   ਬਟਨ ਗਿਰੇਬਾਨ ਕੇ ਏਕ  ਤਰਫ਼ ਝੂਲ ਰਹੇ ਥੇ। ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ ਥੀ ਔਰ ਕਮਰੇ ਮੇਂ  ਅੰਧੇਰਾ ਘੱਟ ਰਹਾ ਥਾ। ਮੁਝੇ ਇਕ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਡਰ ਸੇ ਵਹਿਸ਼ਤ ਸੀ ਹੋਨੇ ਲੱਗੀ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੀ ਗਹਿਰੀ ਗਹਿਰੀ ਆਂਖੇਂ। ਮੈਂ ਰੋਨੇ  ਲੱਗੀ ਦਿਲ ਮੇਂ । ਵੋਹ ਮੁਝੇ ਇੱਕ ਮਿੱਟੀ ਕੇ ਖਿਲੌਨੇ  ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀਚ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਉਨ ਕੇ ਗਰਮ ਗਰਮ ਜਿਸਮ ਸੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਹੂਲਾਨੇ ਲੱਗਾ ਮਗਰ ਉਨ ਪਰ ਤੋ ਜੈਸੇ ਭੂਤਨਾ ਸਵਾਰ ਥਾ ਔਰ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਾ ਯੇ ਹਾਲ ਕਿ ਨਾ ਚੀਖ਼ਾ ਜਾਏ ਔਰ ਨਾ ਰੋ  ਸਕੂੰ । ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵੋਹ ਪਸਤ ਹੋਕਰ ਨਿਢਾਲ ਲੇਟ  ਗਈਂ। ਉਨ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਫਿੱਕਾ ਔਰ ਬਦ ਰੌਨਕ ਹੋ ਗਿਆ ਔਰ ਲੰਬੀ ਲੰਬੀ ਸਾਸੇਂ ਲੈਨੇ  ਲੱਗੀਂ। ਮੈਂ ਸਮਝੀ ਕਿ ਅਬ ਮਰੀ ਯੇ ਔਰ ਵਹਾਂ ਸੇ ਉਠ ਕਰ ਸਰਪਟ ਭਾਗੀ ਬਾਹਰ।

ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਕਿ ਰਬੋ ਰਾਤ ਕੋ  ਆ ਗਈ ਔਰ ਮੈਂ ਡਰੀ ਹੋਈ ਜਲਦੀ ਸੇ ਲਿਹਾਫ਼ ਓੜ੍ਹ ਕਰ ਸੋ ਗਈ ਮਗਰ ਨੀਂਦ ਕਹਾਂ। ਚੁੱਪ ਘੰਟੋਂ ਪੜੀ ਰਹੀ।

ਅੰਮਾ  ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ  ਥੀਂ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਸੇ ਮੁਝੇ ਐਸਾ ਡਰ ਲਗਤਾ ਥਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰਾ  ਦਿਨ ਮਾਮਾਉਂ ਕੇ ਪਾਸ ਬੈਠੀ ਰਹੀ ਮਗਰ ਉਨ ਕੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ  ਕਦਮ ਰਖਤੇ ਹੀ ਦੱਮ ਨਿਕਲਤਾ ਥਾ ਔਰ ਕਹਿਤੀ ਕਿਸ ਸੇ ਔਰ ਕਹਿਤੀ ਹੀ ਕਿਆ ਕਿ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਸੇ ਡਰ ਲਗਤਾ ਹੈ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਜੋ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਜਾਨ  ਛਿੜਕਤੀ ਥੀਂ।

ਆਜ ਰਬੋ ਮੇਂ  ਔਰ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ਮੇਂ  ਫਿਰ ਅਨ ਬਨ ਹੋ ਗਈ.... ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਕੀ ਖ਼ਰਾਬੀ ਕਹੀਏ ਯਾ ਕੋ ਛ ਔਰ ਮੁਝੇ ਉਨ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਅਨ ਬਨ ਸੇ ਡਰ ਲੱਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਤ ਹੀ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੋ  ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਸਰਦੀ ਮੇਂ ਘੂਮ   ਰਹੀ ਹੂੰ ਔਰ ਮਰੂੰਗੀ ਨਮੋਨੀਏ ਮੇਂ।
“ਲੜਕੀ ਕਿਆ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਮੰਡਵਾਏਗੀ। ਜੋ ਕੋ ਛ ਹੋ ਹਵਾ  ਗਿਆ, ਤੋ ਔਰ ਆਫ਼ਤ ਆਏਗੀ।”
ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਪਾਸ ਬਿਠਾ ਲੀਆ। ਵੋਹ ਖ਼ੁਦ ਮੂੰਹ ਹਾਥ ਸਿਲਫ਼ਚੀ ਮੇਂ  ਧੋ ਰਹੀ ਥੀਂ, ਚਾਏ ਤਪਾਈ ਪਰ ਰੱਖੀ ਥੀ।
“ਚਾਏ ਤੋ ਬਨਾਉ.... ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਮੁਝੇ ਭੀ ਦੇਨਾ .... ਵੋਹ ਤੌਲੀਏ ਸੇ ਮੂੰਹ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਕਰ ਕੇ ਬੋਲੀਂ  “ਮੈਂ  ਜ਼ਰਾ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ ਲੂੰ।”
ਵੋਹ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲਤੀ ਰਹੀਂ ਔਰ ਮੈਂ ਚਾਏ ਪੀਤੀ ਰਹੀ। ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨਾਇਣ ਸੇ ਪਿੱਠ ਮਲਵਾਤੇ ਵਕਤ ਅਗਰ ਮੁਝੇ ਕਿਸੀ ਕਾਮ ਸੇ ਬਲਵਾਤੀਂ, ਤੋ ਮੈਂ ਗਰਦਨ ਮੋੜੇ ਮੋੜੇ ਜਾਤੀ ਔਰ ਵਾਪਸ ਭਾਗ ਆਤੀ। ਅਬ ਜੋ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲੇ, ਤੋ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਉਲਟਨੇ ਲੱਗਾ। ਮੂੰਹ ਮੋੜੇ ਮੈਂ ਚਾਏ ਪੀਤੀ ਰਹੀ।
“ਹਾਏ ਅੰਮਾਂ.... ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੇ ਬੇ ਕਸੀ ਸੇ ਪੁਕਾਰਾ.... ਆਖ਼ਿਰ ਐਸਾ ਭਾਈਉਂ ਸੇ ਕਿਆ ਲੜਤੀ ਹੂੰ ਜੋ ਤੁਮ ਮੇਰੀ ਮੁਸੀਬਤ....
ਅੰਮਾਂ ਕੋ  ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੇ ਮੇਰਾ ਲੜਕੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਖੇਲਨਾ ਨਾਪਸੰਦ ਹੈ। ਕਹੋ ਭਲਾ ਲੜਕੇ ਕਿਆ ਸ਼ੇਰ ਚੀਤੇ ਹੈਂ ਜੋ ਨਿਗਲ ਜਾਏਂਗੇ ਉਨ ਕੀ ਲਾਡਲੀ ਕੋ ; ਔਰ ਲੜਕੇ ਭੀ ਕੌਨ? ਖ਼ੁਦ ਭਾਈ ਔਰ ਦੋ ਚਾਰ ਸੜੇ ਸੜਾਏ  ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਰਾ ਸੇ ਉਨ ਕੇ ਦੋਸਤ ਮਗਰ ਨਹੀਂ, ਵੋਹ ਤੋ ਔਰਤ ਜ਼ਾਤ ਕੋ  ਸਾਤ ਤਾਲੋਂ ਮੇਂ  ਰੱਖਨੇ  ਕੀ ਕਾਇਲ ਔਰ ਯਹਾਂ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੀ ਵੋਹ ਦਹਿਸ਼ਤ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਕੇ ਗ਼ੁੰਡੋਂ ਸੇ ਨਹੀਂ। ਬੱਸ ਚਲਤਾ, ਤੋ ਉਸ  ਵਕਤ ਸੜਕ ਪਰ ਭਾਗ ਜਾਤੀ, ਫਿਰ ਵਹਾਂ ਨਾ ਟਿਕਤੀ ਮਗਰ ਲਾਚਾਰ ਥੀ। ਮਜਬੂਰਨ  ਕਲੇਜੇ  ਪਰ ਪੱਥਰ ਰੱਖੇ ਬੈਠੀ ਰਹੀ।”

ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ ਕਰ ਸੋਲਾ ਸਿੰਗਾਰ  ਹੂਏ ਔਰ ਗਰਮ ਗਰਮ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਉਂ ਕੇ ਇਤਰ ਨੇ ਔਰ ਭੀ ਉਨਹੇਂ  ਅੰਗਾਰਾ ਬਨਾ  ਦੀਆ ਔਰ ਵੋਹ ਚੱਲੀਂ ਮੁਝ ਪਰ ਲਾਡ ਉਤਾਰਨੇ।
“ਘਰ ਜਾਊਂਗੀ....” ਮੈਂ ਨੇ ਉਨ ਕੀ ਹਰ ਰਾਏ ਕੇ ਜਵਾਬ ਮੇਂ  ਕਹਾ ਔਰ ਰੋਨੇ  ਲੱਗੀ। “ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਤੋ ਆਉ.... ਮੈਂ ਤੁਮਹੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲੇ ਚੱਲੂੰਗੀ.... ਸੁਨੋ  ਤੋ....”।
ਮਗਰ ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲ  ਗਈ। ਸਾਰੇ ਖਿਲੌਨੇ , ਮਿਠਾਈਆਂ ਏਕ ਤਰਫ਼ ਔਰ ਘਰ ਜਾਨੇ ਕੀ ਰਟ ਏਕ ਤਰਫ਼।
“ਵਹਾਂ ਭਈਆ ਮਾਰੇਂਗੇ .... ਚੁੜੇਲ....” ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਪਿਆਰ ਸੇ ਮੁਝੇ ਥੱਪੜ ਲਗਾਇਆ।
“ਪੜੇਂ ਮਾਰੇਂ ਭਈਆ.... ਮੈਂ ਨੇ ਸੋਚਾ ਔਰ ਰੂਠੀ ਅਕੜਤੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। “ਕੱਚੀ ਅਮੀਆਂ ਖੱਟੀ ਹੋਤੀ ਹੈਂ ਬੇਗਮ ਜਾਨ ....” ਜਲੀ ਕੱਟੀ ਰਬੋ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਔਰ ਫਿਰ ਉਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੋ  ਦੌਰਾ ਪੜ ਗਿਆ। ਸੋਨੇ ਕਾ ਹਾਰ ਜੋ ਵੋਹ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲੇ ਮੁਝੇ ਪਹਿਨਾ ਰਹੀ ਥੀਂ, ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਹੀਨ ਜਾਲੀ ਕਾ ਦੁਪੱਟਾ ਤਾਰ ਤਾਰ ਔਰ ਵੋਹ ਮਾਂਗ ਜੋ ਮੈਂ ਨੇ ਕਭੀ ਬਿਗੜੀ ਨਾ ਦੇਖੀ ਥੀ, ਝਾੜ ਝੰਕਾੜ ਹੋ ਗਈ।
“ਓਹ ....! ਓਹ!  ਓਹ!  ਓਹ....!” ਵੋਹ ਝਟਕੀ ਲੇ  ਲੇ  ਕਰ ਚਿਲਾਨੇ  ਲੱਗੀਂ। ਮੈਂ ਰਪਟੀ ਬਾਹਰ।
ਬੜੇ ਜਤਨੋਂ ਸੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕੋ  ਹੋਸ਼ ਆਇਆ। ਜਬ ਮੈਂ ਸੋਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਕਮਰੇ ਮੇਂ  ਦੱਬੇ ਪੈਰ ਜਾ ਕਰ ਝਾਂਕੀ, ਤੋ ਰਬੋ ਉਨ ਕੀ ਕਮਰ ਸੇ ਲੱਗੀ ਜਿਸਮ ਦਬਾ ਰਹੀ ਥੀ।
“ਜੂਤੀ ਉਤਾਰ ਦੋ.... ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਕੀ ਪਸਲੀਆਂ ਖੁਜਾਤੇ ਹੂਏ ਕਹਾ ਔਰ ਮੈਂ ਚੂਹੀਆ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾ ਲਿਹਾਫ਼ ਮੇਂ  ਦੁਬਕ ਗਈ।”
ਸਰ ਸਰ ਫਟ ਕੱਜ.... ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਕਾ ਲਿਹਾਫ਼ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ ਫਿਰ ਹਾਥੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੂਮ ਰਹਾ ਥਾ।
“ਅੱਲ੍ਹਾ! ਆਂ...!” ਮੈਂ ਨੇ ਮਰੀ ਹੂਈ ਅਵਾਜ਼ ਨਿਕਾਲੀ। ਲਿਹਾਫ਼ ਮੇਂ  ਹਾਥੀ ਛਲਕਾ ਔਰ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਭੀ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ। ਹਾਥੀ ਨੇ ਫਿਰ ਲੋਟ ਮਚਾਈ। ਮੇਰਾ ਰੋਆਂ  ਰੋਆਂ  ਕਾਂਪਾ। ਆਜ ਮੈਂ ਨੇ ਦਿਲ ਮੇਂ  ਠਾਨ  ਲੀਆ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਲੱਗਾ ਹੂਆ ਬਲਬ ਜਲਾ ਦੂੰ । ਹਾਥੀ ਫੜਫੜਾ ਰਹਾ ਥਾ ਔਰ ਜੈਸੇ ਓਕੜੂੰ   ਬੈਠਨੇ  ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹਾ ਥਾ। ਚਪੜ ਚਪੜ ਕੋ ਛ ਖਾਨੇ  ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਜੈਸੇ ਕੋਈ ਮਜ਼ੇ ਦਾਰ ਚਟਨੀ ਚੱਖ ਰਹਾ ਹੋ। ਅਬ ਮੈਂ ਸਮਝੀ! ਯੇ ਬੇਗਮ ਜਾਨ  ਨੇ ਆਜ ਕੋ ਛ ਨਹੀਂ ਖਾਇਆ ਔਰ ਰਬੋ ਮਰਦੀ ਤੋ ਹੈ ਸਦਾ ਕੀ ਚੱਟੂ। ਜ਼ਰੂਰ ਯੇ ਤਰ ਮਾਲ ਉੜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਨੇ ਨਥਨੇ ਫੁਲਾ ਕਰ ਸੂੰ ਸੂੰ ਹਵਾ ਕੋ  ਸੂੰਘਾ। ਸਿਵਾਏ ਇਤਰ ਸੰਦਲ ਔਰ ਹਿਨਾ ਕੀ ਗਰਮ ਗਰਮ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਕੇ ਔਰ ਕੋ ਛ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੂਆ ।
ਲਿਹਾਫ਼ ਫਿਰ ਉਮੰਡਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਆ। ਮੈਂ ਨੇ ਬਹੁਤੇਰਾ  ਚਾਹਾ ਕਿ ਚਿਪਕੀ ਪੜੀ ਰਹੂੰ। ਮਗਰ ਉਸ ਲਿਹਾਫ਼ ਨੇ ਤੋ ਐਸੀ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਸ਼ਕਲੇਂ ਬਨਾਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਡਰ ਗਈ। ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਗ਼ੋਂ ਗ਼ੋਂ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਬੜਾ ਸਾ ਮੇਂਡੁਕ ਫੂਲ ਰਹਾ ਹੈ ਔਰ ਅਬ ਉਛਲ ਕਰ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਆਇਆ।
ਆ....ਨ....ਅੰਮਾਂ.... ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਗੁਨਗਨਾਈ। ਮਗਰ ਵਹਾਂ ਕੋ ਛ ਸੁਨਵਾਈ ਨਾ ਹੂਈ ਔਰ ਲਿਹਾਫ਼ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਮੇਂ ਘੁਸ  ਕਰ ਫੂਲਨਾ  ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਆ । ਮੈਂ ਨੇ ਡਰਤੇ ਡਰਤੇ ਪਲੰਘ  ਕੇ ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ਼ ਪੈਰ ਉਤਾਰੇ ਔਰ ਟਟੋਲ ਟਟੋਲ ਕਰ ਬਿਜਲੀ ਕਾ ਬਟਨ ਦਬਾਇਆ। ਹਾਥੀ ਨੇ ਲਿਹਾਫ਼ ਕੇ ਨੀਚੇ ਇਕ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾਈ ਔਰ ਪਿਚਕ ਗਿਆ। ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਲਗਾਨੇਮੇਂ ਲਿਹਾਫ਼ ਕਾ ਕੋਨਾ ਫ਼ੁੱਟ ਭਰ ਉੱਠਾ।
ਅੱਲ੍ਹਾ! ਮੈਂ ਗ਼ੜਾਪ ਸੇ ਆਪਣੇ ਬਿਛੋਨੇ ਮੇਂ.... !!!

ਮਾਤ ਲੋਕ --ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ -- ਬਲਰਾਮ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਲਝੀ ਤਾਣੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਮਨੁਖੀ ਹੋਂਦ ਦੀਆਂ ਸਦੀਵੀ ਉਲਝਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ  ਵਿਚ  ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਮਰਥ ਯਤਨ ਉਘੇ ਲੇਖਕ ਬਲਰਾਮ ਨੇ ਇਸ ਨਾਟਕ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ .

ਮਾਤ ਲੋਕ

(ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਸੁਫ਼ਨਮਈ ਰੋਸ਼ਨੀ ਫੈਲਦੀ ਹੈ। ਮਸਤੀ ਭਰੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ਪਰੀਨੁਮਾਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਤੇ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗੀਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਹਨ। ਕੁਝ ਇੱਕ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਭਰੀਆਂਪਿਚਕਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਹਸਦੇ ਖੇਡਦੇ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਉਹ ਪੂਰੇ ਮੰਚ 'ਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।)

ਗੀਤ  : ਨਾਟਕ ਜੀਉਂਦੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਾਂ ਦਾ

ਧਨਹੀਨਾਂ ਦਾ ਧਨਵਾਨਾਂ ਦਾ

ਕੌਤਕ ਵੇਖੋ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ

ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਮਿੱਟੀ

ਮਿੱਟੀਓਂ ਅੰਨ ਉਗਾਂਦੇ

ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਣਦੇ ਪੁਰਜੇ

ਚਰਬੀ ਮਾਸ ਖੁਆਂਦੇ

ਗਿਣ ਗਿਣ ਨੋਟ ਜੋ ਗਿਣਤੀ ਹੋ ਗਏ

ਆਪਣੇ ਆਪ ਗੁਆ ਕੇ

ਚਾਤਰ ਬਣ ਬਣ ਬਣਦੇ ਮੂਰਖ

ਸਿਆਣੇ ਸੁਘੜ ਨਦਾਨਾ ਦਾ

ਕੌਤਕ ਵੇਖੋ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ

ਨਾਟਕ ਜਿਉਂਦੇ ..........।

(ਗੀਤਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਰੀਆਂ ਤੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਇੰਜ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲਭ ਰਹੇਹੋਣ। ਕੈਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਚਿਖਾ 'ਚ ਕਾਹਨਾ ਘੁਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂਅੱਖਾਂ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਸਥਿਰ ਹਨ। ਬਿਸ਼ਨੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਹਨ। ਗੀਤ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦੇਨਾਲ ਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੁਰਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਲੇ ਕਪੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਜਮ ਹੰਟਰ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਮੰਚਉੱਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰੀਆਂ ਅਤੇ ਫਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਜਦੜ ਮਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਚ ਤੋਂ ਭਜਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਮੰਚ 'ਤੇ ਹੰਟਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦਨਦਨਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇਹਨ। ਇਕਦਮ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਸ਼ਨਾ ਅਭੜਵਾਹਾ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਗਲੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਾਹੋਇਆ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤ ਬੈਠੇ ਕੈਲ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਕਪੜੇ ਝਾੜਦਾ ਹੋਇਆ ਕੌਲੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਬਿਸ਼ਨਾ :  (ਸਾਫ਼ਾਬੰਨਦੇ ਹੋਏ) ਚੱਲੀਏ ਫੇਰ ਫੌਜੀਆ। ਉਹ ਤੇ ਗਏ। (ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।) ਫੇਰ ਸਾਲਾਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਊ। ਉਧਰ ਈ ਗਈ ਲਗਦੇ (ਦੇਖਦਾ)

ਕੈਲਾ : ਕਿਉਂ ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ। (ਹੱਥ ਝਾੜਦਾ ਹੈ।)

ਬਿਸ਼ਨਾ : ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਯੋਧਾ ਆਂ।

ਕੈਲਾ : (ਜੁੱਤੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ) ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਫੌਜੀ ਨਾ ਕਿਹਾ ਕਰ ਮੈਨੂੰ।

ਬਿਸ਼ਨਾ: ਠੀਕ ਏ ਫੇਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। (ਛੇੜਦਾ ਹੈ) ਊਂ ਮੱਚਦਾ ਕਿਉਂ ਏਂ ਤੂੰ ਏਸ ਤੋਂ। (ਕੈਲਾਘੂਰਦਾ ਹੈ) ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ। ਚਲ ਤੁਰ ਹੁਣ। (ਬਾਹਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਉਤਾਵਲਾ)

ਕੈਲਾ : ਸ਼ਾਮ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਂਦੀ, ਕਾਹਲੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਪੈਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀਆਂ। (ਉਠਦਾ ਹੈ।)

ਪੂਰਾ ਪੜੋ --ਇੱਥੇ

ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ-ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ

ਜਦੋਂ ਚਰਨਜੀਤ ਨੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਪਰਚਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ,  ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਹਤਰੇ 'ਅਬੀਰ'  ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ, ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਗੇਟ ਉਪਰ ਟੰਗੇ ਸ਼ਰੀਂਹ ਦੇ ਪੱਤੇ,  ਖੁਸਰਿਆਂ/ ਭੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਚ ਗਾਣੇ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਚਿਹਰਾ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆਇਆ ਜੋ ਉਸਦੀ ਮਾਂ 'ਰਚਨਾ' ਦੇ ਜੰਮਣ ਵੇਲੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਾਪਰਿਆ। ਗਿੱਧੇ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਵੀ ਯਾਦ ਆਈਆਂ:

ਜੇਕਰ ਜਨਮੀ ਧੀਅ ਵੇ ਬਾਬਲਾ/ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਏ ਜੀਅ ਵੇ ਬਾਬਲਾ।

ਜੇ ਘਰ ਜਨਮਿਆ ਪੁਤ ਵੇ ਬਾਬਲਾ/ ਠੇਕੇ ਬਹਿ ਕੇ ਬੁਕ ਵੇ ਬਾਬਲਾ।

ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਡੁਬ ਮਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ, ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਨਵ-ਜਨਮੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਦੱਬ ਦੇਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ।ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਯਾਦ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਵੇਲੇ ਗੁੜ ਅਤੇ ਪੂਣੀ ਉਸ ਦੇ ਸਰਾਹਣੇ ਰੁੱਖ ਇਹ ਉਚਾਰਨ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ:

ਗੁੜ  ਖਾਈਂ ਪੂਣੀ ਕੱਤੀਂ/ ਆਪ ਨਾ ਆਈਂ ਵੀਰਾ ਘੱਤੀਂ।

ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਅਜਮੇਰ ਰੋਡੇ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਇਕ ਨਾਟਕ 'ਨਿਰਲੱਜ' (੨੦੦੮) ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਨਾਟਕ ਲਿੰਗ ਚੋਣ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਟੁਟ ਭੱਜ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਕੇਵਲ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੱਕ ਵੀ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦ) ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦੁਆਰਾ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਬੰਧੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ  ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿੰਗੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਗੰਭੀਰ ਹੈ, ਜਿਥੋਂ ਇਹ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਟੇਟ ਜਾਂ ਸਟੇਟ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ।
ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਸਮੁਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਹਿੰਦੂ ਸਿਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ 'ਨਿਰਲੱਜ' ਦੇ ਪਾਠ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਅੱੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਇਹ ਕੇਵਲ ਜੱਟ-ਸਿਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਰਹਿ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਜੱਟ-ਸਿਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਕਈ ਹੋਰਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆ ਦੀ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਹਾਲੇ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਇਸ ਵਕਤ ਇਹ ਜੱਟ-ਸਿਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਅਤੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕੁੜੀਮਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਾਂ- ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਬੂਲਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।
ਸ਼ੰਮੀ, ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੀ ਨਾਇਕਾ, ਜੋ ਲਿੰਗ ਚੋਣ ਵਿਰੁਧ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਹਿਲੇ ਅੰਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਆਖਦੀ ਹੈ:

" ਸੋਫੀ: ਸ਼ੰਮੀ ਦੀਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆਂ ਹੌਲੀਡੇ ਕਰਨ ਚਲੇਨ ਐਂ? ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਿਕਚਰਾਂ ਲਾਹ ਕੇ ਲਿਆਇਓ।

ਸ਼ੰਮੀ: ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਟੈਸਟ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੀ ਦਿੰਦਾ। ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਲਿੰਗ  ਚੋਣ ਦੇ ਅਗੇਨਸਟ ਡੈਮਮਸਟਰੇਸ਼ਨਾਂ ਵੀ ਕਰਨੀਆਂ। ਤੂੰਹ ਵੀ ਤਿਆਰ ਰਹੀਂ। ਓ ਕੇ।"

ਲਿੰਗ ਟੈਸਟਾਂ ਬਾਰੇ, ਨਾਟਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ: " ਇਸ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਮਰਸ਼ਲ ਹਸਪਤਾਲ ੧੯੭੯ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਖੁੱਲਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ "ਨਿਊ ਭੰਡਾਰੀ ਐਂਟੀ ਨੇਟਲ ਸੈਕਸ ਡਟਰਮੀਨੇਸ਼ਨ ਕਲਿਨਕ" ਨਾਮ ਹੇਠ ਕਈ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲਾ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਉਤੇ ਬੋਝ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।"
ਇਹ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਕੋਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਸਟੇਟ, ਸਟੇਟ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸਟੇਟ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਗਰਭਪਾਤ ਸਬੰਧੀ ਨਰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੈਕਸ ਡਟਰਮੀਨੇਸਨ ਕਲਿਨਕਾਂ ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ, ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਨੂੰ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਵਿਚ ਟਰਾਂਸਲੇਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਬੌਰਡਰ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਖੁੱਲੀ ਕਲਿਨਕ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਜਾਂ ਕਨੇਡੀਅਨਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਂ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਉਸ ਜੱਟ-ਸਿਖ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲੈਣ ਬਾਅਦ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੱਟ ਸਿਖ ਭਾਈਚਾਰਾ, ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸੰਘਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ, ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਿਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁੜੀਮਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਰਤਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਅੱਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਖ/ ਪੰਜਾਬੀ ਜੱਟ-ਸਿਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਧੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਤਲ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਖ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜੱਟ ਸਿਖ ਸਬਦ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ/ ਜੱਟ-ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਗੋਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਸਿੱਖਾ ਵਰਗੇ ਗੈਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਸਿਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆ ਦਾ ਨਹੀਂ।
ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਓਨਾ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ।ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਇਸ ਸੁਆਲ ਨਾਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਉਪਰ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤਲ ਵਿਚੋਂ ਸਿਖੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ? ਕੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਤਰੋੜਨਾ ਮਰੋੜਨਾ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲਿਆ?
ਇਸ ਸੁਆਲ ਨੂੰ ਦੋ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਹਿਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ, ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ੧੭੫੦ ਤੋਂ ੧੭੬੫ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ 'ਰਹਿਤਨਾਮਾ ਹਜ਼ੂਰੀ ਭਾਈ ਚਉਪਾ ਸਿੰਘ ਛਿਬਰ'। ਇਸ ਰਹਿਤਨਾਮੇ ਵਿਚ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:

"ਜੋ ਗੁਰੂ ਕਾ ਸਿੱਖ ਹੋਇ ਸੋ ਕੰਨਿਆ ਨਾ ਮਾਰੇ। ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਮਾਰ ਨਾਲ ਨਾ ਵਰਤੇ।"

ਦੂਸਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਨ ੨੦੦੧ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਅਧਿਆਏ, 'ਭਾਰਤੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਲਿੰਗੀ ਬਣਤਰ'। ਸਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਇਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਅੰਦਰ ਦਰਜ਼ ਉਸ ਸਾਰਣੀ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਛੇ ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲਿੰਗੀ ਅਨੁਪਾਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਕਿਆਂ ਪਿਛੇ ਏਨੀ ਹੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਸਨ।
ਸੂਬਾ              ਲਿੰਗੀ ਅਨੁਪਾਤ (੧੯੯੧)               ਲਿੰਗੀ ਅਨੁਪਾਤ (੨੦੦੧)
ਪੰਜਾਬ                   ੮੭੫                                                           ੭੯੩
ਹਰਿਆਣਾ               ੮੭੯                                                        ੮੨੦
ਹਿਮਾਚਲ                ੯੫੧                                                         ੮੯੭
ਯੂ ਪੀ                     ੯੨੭                                                        ੯੧੬
ਬਿਹਾਰ                    ੯੫੩                                                        ੯੩੮
- - -
ਭਾਰਤ (ਔਸਤ)         ੯੪੫                                                        ੯੨੭

ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸਾਰਣੀ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਘਟਣ ਦੀ ਦਰ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੁਚੇ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ੧.੫੩ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਓਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ੯.੩੭ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਸਾਰਣੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ, ਰੂਸ, ਜਪਾਨ, ਚੀਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ੧੦੨੯, ੧੧੪੦, ੧੦੪੧, ੯੪੪ ਅਤੇ੯੩੮ ਹੈ, ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਏਨੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ (੭੯੩) ਦੇਖ ਕੇ ਸਿਰ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕੁੜੀਮਾਰ ਹਾਂ।
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪੰਥਕ/ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਗੁਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਜੀਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਦੀ ਇਹ ਇੰਤਹਾਅ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ " ਅਸੀਂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਕੀ ਲਗਦੇ ਹਾਂ? "
ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ ਕਿ ਸਿਖਿਆ ਜਾਂ ਪਰਚਾਰ ਦੀ ਕਮੀਂ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਦਿੱਲੀ ਸਿਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ, ਕੀਰਤਨੀ ਜਥਿਆਂ, ਕਥਾਕਾਰਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਰਚਾਰ ਅਤੇ ਖਰਚਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਝਾਤ ਮਾਰ ਕੇ ਤਾਂ ਦੇਖੋ, ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਵੋਗੇ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰੜਾਈ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਧ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜਾਰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅੰਦਰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਘਟ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਦੁਰ-ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਸਮਾਜ-ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਈ ਖੋਜ ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੜਕਿਆਂ ਲਈ ਯੋਗ ਵਰ ਲੱਭਣੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬੋਲੀ ਲੱਗਿਆ ਕਰੇਗੀ।ਵੇਸ਼ਵਾਗਮਨ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੋਕ ਬਾਹਰਲੇ ਸੂਬਿਆ ਵਿਚੋਂ ਲੜਕੀਆਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਕਰਨਗੇ। ਸਮਾਜ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਏਗੀ। ਮਨੁਖੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉਪਰ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਣਗੇ।
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਉਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਦੁਰ-ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਲਈ ਡਿਸਟਰਬ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹਨਾ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਮਾਜ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਫਿਕਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਦੋਂ ਦੇ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਦਰਅਸਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਤਾਂ ਬਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਆਪਣੀ ਜੱਟ ਹਉਮੈ ਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣੇ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਦਾ ਖਰੂਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਭਾਈਚਾਰਕਤਾ ਨਹੀਂ।ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਈ ਕਿ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਕੇਵਲ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਲਚਰਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਲਚਰਲ ਕੈਪੀਟਲ ਅਸੀਂ ਗੁਆ ਚੁਕੇ ਹਾਂ, ਭਾਸ਼ਾ ਗੁਆ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਇਹ ਕਲਚਰਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤ, ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ, ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਧਕੇਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਰੋਕਣੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਆਪਣੇ ਸਵੈ ਨੂੰ ਬਦਲਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਤਦ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਹ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਾਂਗੇ, ਜੋ ਸਾਡੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਜੋਕੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕੰਮ ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕਲਚਰਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਉਦੋਂ ਸਮਝ ਪਵੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਦਬਾਉ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਧੀਆਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਕਤਲ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਿਆਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ ਦਾਜ ਦੀ, ਲੈਣ ਦੇਣ ਦੀ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦੀ: "ਜੇਕਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਈ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਹੀ ਲੁਟਾ ਦੇਣੀ ਐ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਕੀ ਪੁਤ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਠਾਵਾਂਗੇ?" ਲੋਕ ਸੁਆਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: "ਕੁੜੀ ਨੰਗੀ ਤਾਂ ਤੋਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਜੇਕਰ ਬਰਾਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੁਆਈ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰ/ ਸਕੂਟਰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ, ਸਹੁਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਨਾ ਭਰਿਆ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਨਾ ਕੀਤੀ, ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਾ ਬੁਲਾਏ, ਤਾਂ ਫੇਰ  ਭਾਈਚਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀ ਮੂੰਹ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਜੇਕਰ ਕੁੜੀ ਜੰਮੀ ਆ ਤਾਂ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣੈ।" ਇਸ ਦਲੀਲ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਕੇਵਲ  ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਹੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕਲਿਨਕਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ " ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੇ ਵੀਹ ਲੱਖ ਕਰਚਣ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਖਰਚਣ ਵਿਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।" ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕਿ "ਵਿਆਹ ਤੇ ਦਸ ਵੀਹ ਲੱਖ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਕਿਹੜਾ ਖਹਿੜਾ ਛੁਟ ਜਾਣੈ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਖਰਚੇ ਨੇ। ਕੁੜੀ ਦਾ ਘਰ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੇਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦੈ। ਵਿਆਹ ਹੀ ਕਿਉਂ, ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਦੀ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਛੋਟੀ ਸਮੱਸਿਆ।"
"ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਗੇ ਲਿਖਾਉਗੇ, ਪਾਲੋਗੇ  ਪੋਸੋਗੇ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਇਨਵੈਸਟਮੈਂਟ ਆ। ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ ਬਾਰ ਸੰਭਾਲੇਗਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਕੁਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰੇਗਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਗੰਢ ਪਾਏਗਾ, ਬੁਢੇਪੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਆਸਰਾ ਬਣੇਗਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਅਰਥੀ ਨੂੰ ਮੋਢਾ ਦੇਵੇਗਾ; ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟਿਆਂ ਤੇ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਭਵਿਖ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਬੇਟੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਲੈ ਕੇ ਪਰਾਏ ਘਰ ਹੀ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕਰਜ਼ੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਕੋਗੇ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਉਹ ਘਰ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰਿਆ ਦਾ ਹੀ ਭਰੇਗੀ।"
ਖੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਕਥਾ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਹਾਵਤਾ, ਮਿੱਥਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਰਕੂਲੇਟ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਵਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣਕਾਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ੇਪ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਸਵੈ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਉਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਘੜਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਦੀ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਲੜਕੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਦਲਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਆਪਣੀ ਧੀਅ ਧਿਆਣੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਆਖਦੀ ਹੈ: " ਗੁੜ ਖਾਈਂ, ਪੂਣੀ ਕੱਤੀਂ/ ਆਪ ਨਾ ਆਈਂ, ਵੀਰੇ ਨੂੰ ਘੱਤੀਂ।"
ਇਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਕਹਾਵਤਾਂ, ਮਿੱਥਾਂ, ਮਨੌਤਾਂ, ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰੈਕਟਸਾਂ ਬਦਲਨੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ, ਜੋ ਧੀਅ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਉਤਪਾਦਨ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਖਪਤ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਡਾਈਨੇਮਿਕਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮਕਾਲੀ ਚਨੌਤੀਆ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਆਈ ਖੜੋਤ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕਤਾ ਉਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਦੇ ਭੁਲ ਜਾਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਇਕੱਲੀ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਰਥਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਵੇ, ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਆਤਮਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੋਚਾਂਗੇ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆ, ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ( ਜੇ ਕੋਈ ਹੈਨ ਤਾਂ) ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗਾਂ ਅੰਦਰ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਅਕਾਦਮਿਕ ਗਤੀ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਇਮਪੋਰਟ ਕਰਕੇ ਕੇਵਲ ਨੌਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗਰਾਂਟਾਂ ਖਾਣ ਦਾ ਹੀ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਕੀ ਸੁਆਹ ਕਰਾਂਗੇ।ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਕਲਚਰਲ ਇਨਫਰਾਸਟਰਕਚਰ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਚਰਲ ਮੂਵਮੈਂਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਲਚਰਲ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਕੌਮ ਜਾਂ ਮੁਲਕ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਸ ਉਪਰ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ, ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾ/ਚੁਨੌਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ,  ਆਪਣੇ ਆਰਥਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂਗੇ, ਓਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਅਕਾਦਮਿਕਤਾ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਕਿਸਾਨ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਧੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਮਰਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ, ਨੌਜੁਆਨ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਗਰਕਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਰੇਡਾਂ, ਤਰੱਕੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਫਿਕਰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ।

ਇਕ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਆਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਗਰ ਤਾਂ ਲੱਗ ਗਏ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਮਗਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ, ਅਜੇਹਾ ਕਿਉਂ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਪਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖ ਆਏ ਹਾਂ, ਅੱਜ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹੈ। ਜੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪਰਚਾਰ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹੀ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦਾ ਅਸਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ?

ਲੜਕੇ ਦੀ ਤਾਂਘ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੇਵਲ ਟੂਣੇ ਟਾਮਣਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਪਿਛੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ ਫਿਰਦੇ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਟੂਣੇ ਟਾਮਣਾਂ ਵਾਗ ਹੀ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਅਜਮੇਰ ਰੋਡੇ ਦੇ ਨਾਟਕ ਨਿਰਲੱਜ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਹੈਰੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਲੜਕੀ ਹੈ, ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਤਵੀਤ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਪੰਡਿਤ ਵੱਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਝੂਠੇ ਸੁਪਨੇ ਦਿਖਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਠੱਗੀਆਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਇਸਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿਚਕਹਿੰਦਾ ਹੈ; " ਅਰੇ ਭਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮੈਂ ਤੋ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਠੱਗੀ ਮਾਰਤਾ ਹੂੰ, ਆਪ ਤੋ ਭਗਵਾਨ ਸੇ ਹੀ ਠੱਗੀ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਯੇ ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ ਮੁਝੇ ਆਪ ਨੇ ਕੌਨ ਸਾ ਪੁੰਨ ਕਰਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਦੀਆ ਥਾ? ਯੇ ਭਗਵਾਨ ਸੇ ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਕਰਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਹੀ ਤੋ ਦੀਆ ਥਾ।"
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰਹਿਤਨਾਮੇ ਲਿਖੇ ਗਏ, ਉਦੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਸਨ, ਅੱਜ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਉਦੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ (ਬਿਮਾਰੀ) ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ (ਬਿਮਾਰੀ) ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਿਮਾਰੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ। ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਬਿਮਾਰੀ ਅੱਜ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ, ਉਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਅਸੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਸਨ ੧੮੫੨ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਵਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆਂ ਕਿ ਬੇਦੀਆਂ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੇਦੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ੪੫੦ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੇਵਲ ੬੧ ਲੜਕੀਆਂ ਹੀ ਬਚੀਆਂ ਸਨ। ਐਮ ਐਨ ਦਾਸ ਦੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਅਠਾਰਵੀਂ ਅਤੇ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੰਮਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਕੇਵਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚੇ ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਬੇਦੀਆਂ, ਫੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਬਰਾੜ ਜੱਟਾਂ, ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਦੇ ਸੋਢੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਆਹੁਣਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੇਠੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਨਾਲੇ ਫੇਰ ਬੇਦੀ ਉਸ ਸਮੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਕਿਵੇਂ ਵਿਆਹ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ, ਇਹਨਾ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੀ ਨਕਲੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਮਰਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਰੁਤਬੇ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕੇ ਆਪਣੀ ਚੌਧਰ ਅਤੇ ਰੁਤਬੇ ਨੂੰ ਦਾਅ ਤੇ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਜਗੀਰੂ ਮਹੌਲ ਵਿਚ ਬਿਰਾਦਰੀ, ਚੌਧਰ ਅਤੇ ਰੁਤਬਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁਖ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਨ।
ਸਨ ੧੮੪੯ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਕ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਵਰਗੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਤੀ ਦੀ ਰਸਮ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਇਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੀ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਨ ੧੯੦੧ ਤੋਂ ੧੯੯੧ ਤੱਕ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੪.੭ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘਟੀ, ਓਥੇ ਪੰਜਾਬ (ਕੇਰਲ ਵੀ) ਹੀ ਇਕ ਅਜੇਹਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ੧੪.੮ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।
ਕਿਉਂਕਿ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਨਵ-ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਇਹ ਲਹਿਰ ਸਿਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਖ ਮਨ ਨੂੰ ਇਕ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜੈਂਡਰ ਬਾਇਸ (ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ) ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਸੀ, ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਥਿਰ, ਸਥਾਈ, ਸੁਭਾਵਕ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਇਕਾਈਆਂ ਮੰਨ ਕੇ ਉਹਨ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਕੰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਘਰੇਲੂ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪਰੋਡਿਊਸਰ ਦੀ ਥਾਂ ਕੰਜ਼ਿਊਮਰ ਬਣਾ ਦੇਣਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰੇਨ ਦੀ ਥਾਂ ਬਿਊਟੀ, ਮਾਈਂਡ ਦੀ ਥਾਂ ਬੌਡੀ, ਪਰੋਡਕਸ਼ਨ ਦੀ ਥਾਂ ਰੀਪਰੋਡਕਸ਼ਨ, ਮੰਡੀ ਦੀ ਥਾਂ ਮੰਮਤਾ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਦੀ ਥਾਂ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਨਿਰਭਰ ਬਣਾ ਲੈਣਾ।
ਆਪਣੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਰਬਸਾਂਝੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਲੈ ਆਂਦਾ, ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਸਰਬਸਾਂਝੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਾਦੀ, ਤਲਾਕ, ਵਿਰਾਸਤ, ਹੱਕ ਜਾਨਸ਼ੀਨੀ, ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਆਦਿ ਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਫਿਰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਇਸਾਈ ਆਦਿ ਫਿਰਕੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਸਕਣ।
ਸਮਾਜਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ, ਪਬਲਿਕ ਅਤੇ ਪਰਾਈਵੇਟ, ਦੋ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੀ ਚਾਲ ਚੱਲੀ। ਅਜੇਹਾ ਕਰਕੇ ਜਿਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਉਪਰ ਆਪਣਾ ਸੰਪੂਰਨ ਕੰਟਰੋਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਓਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਰਦ  ਜਾਤ ਨੂੰ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸੌਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਘਰ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਪੂਰਾ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ:

ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ-

ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਉ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ

ਸ਼ਾਮੀਂ ਉਹ ਆਦਮ ਬੋ ਆਦਮ ਬੋ ਕਰਦਾ

ਆਉਂਦਾ ਸੀ

ਲੋਕੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ

ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲ ਗੁਲਾਬੀ ਅੱਖਾਂ

ਦਾਰੂ ਦੇ ਪੈੱਗ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ
ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ
ਉਸ ਪਤਲੀ ਪਤੰਗ ਕੁੜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਰੋਟੀ, ਤਨ ਢਕਣ ਅਤੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਕਥਾ

ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ

ਹਰ ਰਾਤ ਉਹ ਭਿਆਨਕ ਠਹਾਕੇ ਲਾਉਂਦਾ

ਤੇ ਆਖਦਾ: ਦੇਖ! ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਬਚਪਨ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

(ਸੁਖਚੈਨ)

ਸੁਖਚੈਨ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ-ਆਰਥਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੁਲਾਮੀ ਹੰਡਾ ਰਿਹਾ ਮਰਦ, ਘਰ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਦੇਹ ਉਪਰ ਆਪਣੀ ਸੰਪੂਰਨ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਿਵੇਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ ਮੱਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ, ਧੱਕੇ ਧੌਲੇ, ਨਿਰਾਦਰੀ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਉਪਰ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਸ਼ਾਦੀ ਸ਼ੁਦਾ ਬੱਚੀਆਂ ਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੌਰਾਨ ਮਰ ਵੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ/ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਘਿਨਾਉਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ। ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਮਰਦਾਨਗੀ, ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਸਵੈ ਮਾਣ ਘਰ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਉਪਰ ਉਹਨਾ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਉਹਨਾ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਸਲਤਨਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰੇ। ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਇਸ ਸਥਿਤੀ/ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ: ਪਬਲਿਕ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪਰਾਈਵੇਟ ਖੇਤਰ। ਪਬਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਾਈਵੇਟ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਮਰਦਾਂ ਦੀ।
ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਉਹ ਅਹਿਸਾਸ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਧੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਵਰਜਦਾ ਸੀ, ਆਧੁਨਿਕ ਡਾਕਟਰੀ ਤਕਨੀਕਾ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਧੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਧੀਅ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਗਰਭਪਾਤ ਦੇ ਲੀਗਲ ਹੋ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਸਾਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਬਾਰੇ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਕਾਲਖ ਹਨੇਰੇ' ਵਿਚ ਜਗਸੀਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਬਲਦੀਪ ਨੂੰ ਅਬੌਰਸ਼ਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈੇ ਆਖਦਾ ਹੈ: " ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਮਾਸ ਦੇ ਚੀਥੜੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਕਤਲ ਆਖਦੀ ਏਂ ਤੂੰ?" ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਸ 'ਸਫਾਈ' ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸੁਆਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸ 'ਮਾਸ ਦੇ ਚੀਥੜੇ' ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪਵੇ। ਇਸ 'ਚੀਥੜੇ' ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੀ ਧੀਅ ਦੇ ਜੰਮਣ ਉਪਰ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ? ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ 'ਇਕਬਾਲ ਨਰਸਿੰਗ ਹੋਮ' ਵਿਚ ਇਹ ਹੋ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਓਥੇ ਪਿਤਾ ਦੇ 'ਵਾਈ ਕਰੋਮੋਸੋਮ' ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ, ਕੇਵਲ ਉਹਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਂ ਦਾ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਲੜਕਾ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਹੁਣ ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਤਲ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਰਹੀ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੜਕੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅੜਿਛਣ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੇ ਗੁਨਾਹ, ਦੋਨਾ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ।
ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੇ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ, ਦੋਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਤਾਂ ਲਿੰਗੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪੱਖਪਾਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਜੁਆਬ ਅਜਮੇਰ ਰੋਡੇ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਨਿਰਲੱਜ' ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਸ਼ੰਮੀ ਵਰਗੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਮੂਵਮੈਂਟਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਅਜੇਹੀਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸੋਚਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦੇਣ। ਅਜੇਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੇਵਲ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨਸਰੂਮੈਂਟਲ ਲਾਜਿਕ, ਪ੍ਰਤੀਯੋਗ, ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਖਪਤ ਵਿਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧੇ ਦੀਆਂ ਮਰਦਾਨਵੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜਿਸ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਉਪਰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸੁਹਜ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸਹਿਯੋਗ, ਮੰਮਤਾ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਵਰਗੀਆਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਮੋੜ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕਫ਼ਨ - ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ

ਝੋਂਪੜੇ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਪਰ ਬਾਪ ਔਰ ਬੇਟਾ ਦੋਨੋਂ, ਇਕ ਬੁਝੇ ਹੂਏ  ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਬੈਠੇ ਹੂਏ  ਥੇ ਔਰ ਅੰਦਰ ਬੇਟੇ ਕੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬੀਵੀ ਬੁਧੀਆ ਦਰਦ ਜ਼ਾ ਸੇ ਪਛਾੜੇਂ ਖਾ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਰਹਿ ਰਹਿ ਕਰ ਉਸ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਐਸੀ ਦਿਲਖ਼ਰਾਸ਼ ਸਦਾ ਨਕਲਤੀ ਥੀ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਕਲੇਜਾ ਥਾਮ ਲੈਤੇ ਥੇ। ਜਾੜੋਂ ਕੀ ਰਾਤ ਥੀ, ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਸੱਨਾਟੇ ਮੇਂ ਗ਼ਰਕ। ਸਾਰਾ ਗਾਉਂ ਤਾਰੀਕੀ ਮੇਂ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ।

ਘੀਸੂ  ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਬਚੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤੜਪਤੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਾ ਦੇਖ ਤੋ ਆ।’‘
ਮਾਧੋ ਦਰਦਨਾਕ ਲਹਿਜੇ ਮੇਂ ਬੋਲਾ  ‘‘ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤੋ ਜਲਦੀ ਮਰ ਕਿਓਂ  ਨਹੀਂ ਜਾਤੀ। ਦੇਖ ਕਰ ਕਿਆ ਆਊਂ।’‘
‘‘ਤੋ ਬੜਾ ਬੇਦਰਦ ਹੈ ਬੇ! ਸਾਲ ਭਰ ਜਿਸ ਕੇ ਸਾਥ ਜਿੰਦਗਾਨੀ ਕਾ ਸੁਖ ਭੋਗਾ ਉਸੀ ਕੇ ਸਾਥ ਇਤਨੀ ਬੇ ਵਫਾਈ।’‘
‘‘ਤੋ ਮੁਝ  ਸੇ ਤੋ ਇਸ ਕਾ ਤੜਪਨਾ ਔਰ ਹਾਥ ਪਾਉਂ ਪਟਕਨਾ  ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ ਜਾਤਾ।’‘
ਚਮਾਰੋਂ ਕਾ ਕੁਨਬਾ  ਥਾ ਔਰ ਸਾਰੇ ਗਾਉਂ ਮੇਂ ਬਦਨਾਮ। ਘੀਸੂ  ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਮ ਕਰਤਾ ਤੋ ਤਿਨ ਦਿਨ ਆਰਾਮ, ਮਾਧੋ ਇਤਨਾ ਕਾਮ ਚੋਰ ਥਾ ਕਿ ਘੰਟੇ ਭਰ ਕਾਮ ਕਰਤਾ ਤੋ ਘੰਟੇ ਭਰ ਚਿਲਮ ਪੀਤਾ। ਇਸ  ਲੀਏ   ਇਸੇ ਕੋਈ ਰਖਤਾ ਹੀ ਨਾ ਥਾ। ਘਰ ਮੇਂ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਨਾਜ ਭੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋ  ਤੋ ਇਨ ਕੇ  ਲੀਏ  ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਕੀ ਕਸਮ ਥੀ। ਜਬ ਦੋ ਇਕ ਫ਼ਾਕੇ ਹੋ ਜਾਤੇ ਤੋ ਘੀਸੂ  ਦਰਖ਼ਤੋਂ ਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕਰ ਲੱਕੜੀ ਤੋੜ ਲਾਤਾ ਔਰ ਮਾਧੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਵੇਚ ਆਤਾ, ਔਰ ਜਬ ਤੱਕ ਵੋਹ ਪੈਸੇ ਰਹਿਤੇ, ਦੋਨੋਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਮਾਰੇ ਮਾਰੇ ਫਿਰਤੇ ਜਬ ਫ਼ਾਕੇ ਕੀ ਨੌਬਤ ਆ ਜਾਤੀ ਤੋ ਫਿਰ ਲੱਕੜੀਆਂ ਤੋੜਤੇ ਯਾ ਕੋਈ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਤੇ। ਗਾਉਂ ਮੇਂ ਕਾਮ ਕੀ ਕਮੀ ਨਾ ਥੀ। ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੋਂ ਕਾ ਗਾਉਂ ਥਾ। ਮਿਹਨਤੀ ਆਦਮੀ ਕੇ  ਲੀਏ  ਪਚਾਸ ਕਾਮ ਥੇ ਮਗਰ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਕੋ  ਲੋਗ ਉਸੀ ਵਕਤ ਬਲਾਤੇ ਜਬ ਦੋ ਆਦਮੀਉਂ ਸੇ ਏਕ ਕਾ ਕਾਮ ਪਾ ਕਰ ਭੀ ਕਨਾਤ ਕਰ ਲੈਨੇ ਕੇ ਸਿਵਾ  ਔਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਹੋਤਾ। ਕਾਸ਼ ਦੋਨੋਂ ਸਾਧੂ ਹੋਤੇ ਤੋ ਇਨ੍ਹੀਂ ਕਨਾਤ ਔਰ ਤੂਕਲ ਕੇ  ਲੀਏ   ਜ਼ਬਤ ਨਫ਼ਸ ਕੀ ਮੁਤੱਲਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾ ਹੋਤੀ। ਯੇ ਇਨ ਕੀ ਖ਼ਲਕੀ ਸਿਫ਼ਤ ਥੀ। ਅਜੀਬ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਥੀ ਇਨ ਕੀ। ਘਰ ਮੇਂ ਮਿੱਟੀ ਕੇ ਦੋ ਚਾਰ ਬਰਤਨੋਂ ਕੇ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਅਸਾਸਾ ਨਹੀਂ। ਫੱਟੇ ਚੀਥੜੋਂ ਸੇ ਅਪਨੀ  ਉਰਿਯਾਨੀ ਕੋ  ਢਾਂਕੇ ਹੂਏ  ਦੁਨੀਆ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰੋਂ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ। ਕਰਜ਼ ਸੇ ਲੱਦੇ ਹੋਏ  ਗਾਲੀਆਂ ਭੀ ਖਾਤੇ ਮਾਰ ਭੀ ਖਾਤੇ ਮਗਰ ਕੋਈ ਗ਼ਮ ਨਹੀਂ। ਮਸਕੀਨ ਇਤਨੇ ਕਿ ਵਸੂਲੀ ਕੇ ਮੁਤੱਲਕ  ਉਮੀਦ ਨਾ ਹੋਨੇ ਪਰ ਵੀ  ਲੋਗ ਇਨ੍ਹੇਂ  ਕੁਛ  ਨਾ  ਕੁਛ  ਕਰਜ਼ ਦੇ ਦੇਤੇ ਥੇ। ਮਟਰ ਯਾ ਆਲੂ ਕੀ ਫ਼ਸਲ ਮੇਂ ਖੇਤੋਂ ਸੇ ਮਟਰ ਯਾ ਆਲੂ ਉਖਾੜ ਲਾਤੇ ਔਰ ਭੁੰਨ  ਭੁੰਨ  ਕਰ ਖਾਤੇ। ਯਾ ਦਸ  ਪਾਂਚ ਇਖ ਤੋੜ ਲਾਤੇ ਔਰ ਰਾਤ ਕੋ  ਚੂਸਤੇ। ਘੀਸੂ  ਨੇ ਇਸੀ ਜ਼ਾਹਦਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਸਾਠ ਸਾਲ ਕੀ ਉਮਰ ਕਾਟ ਦੀ ਔਰ ਮਾਧੋ ਭੀ ਸਆਦਤ ਮੰਦ ਬੇਟੇ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਪ ਕੇ ਨਕਸ਼ ਕਦਮ ਪਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਥਾ ਬਲਕਿ ਇਸ ਕਾ ਨਾਮ ਔਰ ਭੀ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਉਸ ਵਕਤ ਭੀ ਦੋਨੋਂ ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ  ਆਲੂ ਭੁੰਨ  ਰਹੇ ਥੇ ਜੋ ਕਿਸੀ ਕੇ ਖੇਤ ਸੇ ਖੋਦ ਲਾਏ ਥੇ।ਘੀਸੂ  ਕੀ ਬੀਵੀ ਕਾ ਤੋ ਮੁਦਤ ਹੋਈ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ, ਮਾਧੋ ਕੀ ਸ਼ਾਦੀ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੋਈ ਥੀ। ਜਬ ਸੇ ਯੇ ਔਰਤ ਆਈ ਥੀ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਮੇਂ ਤਮੱਦਨ ਕੀ ਬੁਨਿਆਦ ਡਾਲੀ ਥੀ। ਪਿਸਾਈ ਕਰ ਕੇ ਘਾਸ ਛਿੱਲ ਕਰ ਵੋਹ ਸੇਰ ਭਰ ਆਟੇ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲੇਤੀ  ਥੀ। ਔਰ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਬੇ ਗ਼ੈਰਤੋਂ ਕਾ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਭਰਤੀ ਰਹਿਤੀ ਥੀ। ਜਬ ਸੇ ਵੋਹ ਆਈ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਔਰ ਭੀ ਆਰਾਮ ਤਲਬ ਔਰ ਆਲਸੀ ਹੋ ਗਏ ਥੇ। ਬਲਕਿ  ਕੁਛ  ਅਕੜਨੇ ਭੀ ਲੱਗੇ ਥੇ। ਕੋਈ ਕਾਮ ਕਰਨੇ ਕੋ  ਬਲਾਤਾ ਤੋ ਬੇ ਨਿਆਜ਼ੀ ਕੀ ਸ਼ਾਨ ਮੇਂ ਦੁੱਗਨੀ  ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਮਾਂਗਤੇ। ਵਹੀ ਔਰਤ ਆਜ ਸੁਬਾ ਸੇ ਦਰਜ਼ਾ ਮੇਂ ਮਰ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਥੇ ਕਿ ਵੋਹ ਮਰ ਜਾਏ ਤੋ ਆਰਾਮ ਸੇ ਸੋਏਂ।
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਆਲੂ ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਛੀਲਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਜਾ ਦੇਖ ਤੋ ਕਿਆ ਹਾਲਤ ਹੈ  ਉਸ ਕੀ"

" ਚੁੜੇਲ ਕਾ ਫਸਾਦ ਹੋਗਾ ਔਰ ਕਿਆ, ਯਹਾਂ ਤੋ ਓਝਾ ਭੀ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਮਾਂਗਤਾ ਹੈ। ਕਿਸ ਕੇ ਘਰ ਸੇ ਆਏ।"
ਮਾਧੋ ਕੋ  ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਥਾ ਕਿ ਵੋਹ ਕੋਠਰੀ ਮੇਂ ਗਿਆ ਤੋ ਘੀਸੂ  ਆਲੂਉਂ ਕਾ ਬੜਾ ਹਿੱਸਾ  ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਗਾ, ਬੋਲਾ  ‘‘ਮੁਝੇ ਵਹਾਂ ਡਰ ਲਗਤਾ ਹੈ।"
‘‘ਡਰ ਕਿਸ ਬਾਤ ਕਾ ਹੈ? ਮੇਂ ਤੋ ਯਹਾਂ ਹੂੰ ਹੀ"
‘‘ਤੋ ਤੁਮਹੀ ਜਾ ਕਰ ਦੇਖੋ ਨ "
‘‘ਮੇਰੀ ਔਰਤ ਜਬ ਮਰੀ ਥੀ ਤੋ ਮੇਂ ਤਿਨ ਦਿਨ ਤੱਕ ਉਸ ਕੇ ਪਾਸ ਸੇ ਹਿਲਾ ਭੀ ਨਹੀਂ , ਔਰ ਫਿਰ ਮੁਝ  ਸੇ ਲੱਜਾਏਗੀ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਕਭੀ ਉਸਕਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ, ਆਜ ਉਸਕਾ ਉਧੜਾ ਹੂਆ  ਬਦਨ ਦੇਖੂੰ । ਉਸੇ ਤਨ ਕੀ ਸੁਧ ਭੀ ਤੋ ਨਾ ਹੋਗੀ। ਮੁਝੇ ਦੇਖ ਲੇਗੀ ਤੋ ਖੁਲ ਕਰ ਹਾਥ ਪਾਉਂ ਭੀ ਨਾ ਪਟਕ ਸਕੇਗੀ।’‘
‘‘ਮੈਂ ਸੋਚਤਾ ਹੂੰ ਕਿ ਕੋਈ ਬਾਲ ਬੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੋ ਕਿਆ ਹੋਗਾ। ਸੋਂਠ , ਗੁੜ, ਤੇਲ, ਕੁਛ  ਭੀ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਘਰ ਮੇਂ।’‘
‘‘ਸਬ   ਕੁਛ  ਆ ਜਾਏਗਾ। ਭਗਵਾਨ ਬੱਚਾ ਦੇਂ ਤੋ, ਜੋ ਲੋਗ ਅਭੀ ਇਕ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ, ਵਹੀ ਤਬ ਬੁਲਾ  ਕਰ  ਦੇਂਗੇ। ਮੇਰੇ ਨੌਂ ਲੜਕੇ ਹੋਏ  , ਘਰ ਮੇਂ  ਕੁਛ  ਭੀ ਨਾ ਥਾ, ਮਗਰ ਕਿਸੀ  ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਬਾਰ ਕਾਮ ਚੱਲ ਗਿਆ।"
ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਮੇਂ ਰਾਤ ਦਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੇ ਵਾਲੋਂ ਕੀ ਹਾਲਤ ਇਨ ਕੀ ਹਾਲਤ ਸੇ  ਕੁਛ  ਬਹੁਤ ਅੱਛੀ ਨਾ ਥੀ ਔਰ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੇਂ ਵੋਹ ਲੋਗ ਜੋ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਉਂ ਸੇ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਨਾ ਜਾਨਤੇ ਥੇ ਕਹੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਾਰਗ਼ ਅਲਬਾਲ ਥੇ ਵਹਾਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੀ ਜ਼ਹਿਨੀਅਤ ਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਨਾ ਕੋਈ ਤਾਜਜੁਬ ਕੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਥੀ। ਹਮ ਤੋ ਕਹੇਂਗੇ  ਘੀਸੂ  ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮੇਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰੀਕ ਬੀਨ ਥਾ ਔਰ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਤਹੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਜਮੀਅਤ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਨੇ ਕੇ ਬਦਲੇ ਸ਼ਾਤਰੋਂ ਕੀ ਫ਼ਿਤਨਾ ਪਰਵਾਜ਼ ਜਮਾਤ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ਹਾਂ ਇਸ ਮੇਂ ਯੇ ਸਲਾਹੀਅਤ ਨਾ ਥੀ ਕਿ ਸ਼ਾਤਰੋਂ ਕੇ ਆਈਨ ਵ ਆਦਾਬ ਕੀ ਪਾਬੰਦੀ ਭੀ ਕਰਤਾ। ਇਸ  ਲੀਏ   ਯੇ ਜਹਾਂ ਉਸ ਕੀ ਜਮਾਤ ਕੇ ਔਰ ਲੋਗ ਗਾਉਂ ਕੇ ਸਰਗ਼ਨਾ ਔਰ ਮੁਖੀਆ ਬਨੇ ਹੂਏ ਥੇ। ਇਸ ਪਰ ਸਾਰਾ ਗਾਉਂ ਅੰਗੁਸ਼ਤ ਨਮਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ ਫਿਰ ਭੀ ਇਸੇ ਯੇ ਤਸਕੀਨ ਤੋ ਥੀ ਹੀ ਕਿ ਅਗਰ ਵੋਹ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲ ਹੈ ਤੋ ਕਮ ਸੇ ਕਮ ਇਸੇ ਕਿਸਾਨੋਂ ਕੀ ਸੀ ਜਿਗਰ ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਤੋ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਪੜਤੀ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਸਾਦਗੀ ਔਰ ਬੇ ਜ਼ਬਾਨੀ ਸੇ ਦੂਸਰੇ ਬੇਜਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਤੋ ਨਹੀਂ ਉਠਾਤੇ।
ਦੋਨੋਂ ਆਲੂ ਨਿਕਾਲ ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਜਲਤੇ ਜਲਤੇ ਖਾਨੇ ਲੱਗੇ। ਕੱਲ  ਸੇ  ਕੁਛ  ਭੀ ਨਹੀਂ ਖਾਇਆ ਥਾ, ਇਤਨਾ ਸਬਰ ਨਾ ਥਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹੇਂ  ਠੰਡਾ ਹੋ ਜਾਨੇ ਦੇਂ । ਕਈ ਬਾਰ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਜ਼ਬਾਨੇਂ ਜਲ ਗਈਂ। ਛਿੱਲ ਜਾਨੇ ਪਰ ਆਲੂ ਕਾ ਬੈਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ ਤੋ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਦਾਤੋਂ ਕੇ ਤਲੇ ਪੜਤੇ ਹੀ ਅੰਦਰ ਕਾ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਬਾਨ ਔਰ ਹਲਕ ਔਰ ਤਾਲੂ ਕੋ  ਜਲਾ ਦੇਤਾ  ਥਾ ਔਰ ਉਸ ਅੰਗਾਰੇ ਕੋ  ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਰੱਖਨੇ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੈਰੀਅਤ ਇਸੀ ਮੇਂ ਥੀ ਕਿ ਵੋਹ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ। ਵਹਾਂ ਇਸੇ ਠੰਡਾ ਕਰਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ  ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਮਾਨ ਥੇ। ਇਸ  ਲੀਏ  ਦੋਨੋਂ ਜਲਦ ਜਲਦ ਨਿਗਲ ਜਾਤੇ ਥੇ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮੇਂ ਇਨ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਸੇ ਆਂਸੂ ਨਿਕਲ ਆਤੇ।
ਘੀਸੂ  ਕੋ  ਉਸ ਵਕਤ ਠਾਕਰ ਕੀ ਬਰਾਤ ਯਾਦ ਆਈ ਜਿਸ ਮੇਂ ਬੀਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵੋਹ ਗਿਆ ਥਾ। ਉਸ ਦਾਅਵਤ ਮੇਂ ਇਸੇ ਜੋ ਸਿਰੀ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਥੀ, ਵੋਹ ਉਸ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ  ਮੇਂ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰ ਵਾਕਿਆ ਥੀ ਔਰ ਆਜ ਭੀ ਉਸ ਕੀ ਯਾਦ ਤਾਜ਼ਾ ਥੀ। ਵੋਹ ਬੋਲਾ  ‘‘ਵੋਹ ਭੋਜ ਨਹੀਂ ਭੂਲਤਾ। ਤਬ ਸੇ ਫਿਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾ ਖਾਨਾ  ਔਰ ਭਰ ਪੇਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ।ਲੜਕੀ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਸਬ ਕੋ  ਪੂੜੀਆਂ  ਖਿਲਾਈ ਥੀਂ, ਸਬ ਕੋ । ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਸਬ ਨੇ ਪੂੜੀਆਂ  ਖਾਈਂ ਔਰ ਅਸਲੀ ਘੀ ਕੀ ਚਟਨੀ, ਰਾਇਤਾ, ਤਿਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇ ਸੌਖੇ ਸਾਗ, ਇਕ ਰਸੇਦਾਰ ਤਰਕਾਰੀ, ਦਹੀ, ਚਟਨੀ, ਮਿਠਾਈ ਅਬ ਕਿਆ ਬਤਾਊਂ ਕਿ ਇਸ ਭੋਜ ਮੇਂ ਕਿਤਨਾ ਸਵਾਦ ਮਿਲਾ। ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਥੀ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਚਾਹੋ ਮਾਗੋ। ਔਰ ਜਿਤਨਾ ਚਾਹੋ ਖਾਓ ਲੋਗੋਂ ਨੇ ਐਸਾ ਖਾਇਆ, ਐਸਾ ਖਾਇਆ ਕਿ ਕਿਸੀ ਸੇ ਪਾਨੀ  ਨਾ ਪੀਆ ਗਿਆ , ਮਗਰ ਪਰੋਸਨੇ ਵਾਲੇ ਹੈਂ ਕਿ ਸਾਮਨੇ ਗਰਮ ਗੋਲ ਗੋਲ ਮਹਿਕਤੀ ਹੋਈ ਕਚੌਰੀਆਂ ਡਾਲ ਦੇਤੇ  ਹੈਂ। ਮਨਾ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਏ ਮਗਰ ਵੋਹ ਹੈਂ ਦੀਏ ਜਾਤੇ ਹੈਂ, ਔਰ ਜਬ ਸਬ ਨੇ ਮੂੰਹ ਧੋ ਲਿਆ ਤੋ ਇਕ ਇਕ ਬੜਾ ਪਾਨ  ਭੀ ਮਿਲਾ ਮਗਰ ਮੁਝੇ ਪਾਨ ਲੇਨੇ ਕੀ ਕਹਾਂ ਸੁਧ ਥੀ। ਖੜਾ ਨਾ ਹੂਆ  ਜਾਤਾ ਥਾ। ਝੱਟ ਪੱਟ ਜਾ ਕਰ ਆਪਨੇ ਕੰਬਲ ਪਰ ਲੇਟ ਗਿਆ । ਐਸਾ ਦਰਿਆ ਦਿਲ ਥਾ ਵੋਹ ਠਾਕਰ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਇਨ ਤਕਲਫ਼ਾਤ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਲੀਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਅਬ ਹਮੇਂ ਕੋਈ ਐਸਾ ਭੋਜ ਖਲਾਤਾ।"
‘‘ਅਬ ਕੋਈ ਕਿਆ ਖਿਲਾਏਗਾ ?" ਵੋਹ ਜਮਾਨਾ ਦੂਸਰਾ ਥਾ। ਅਬ ਤੋ ਸਬ ਕੋ  ਕਫ਼ਾਇਤ  ਸੂਝਤੀ ਹੈ। ਸਾਦੀ ਬਿਆਹ ਮੇਂ ਮਤ ਖਰਚ ਕਰੋ, ਕਿਰਿਆ ਕਰਮ ਮੇਂ ਮਤ ਖਰਚ ਕਰੋ। ਪੂਛੋ ਗਰੀਬੋਂ ਕਾ ਮਾਲ ਬਟੋਰ ਬਟੋਰ ਕਰ ਕਹਾਂ ਰੱਖੋਗੇ। ਮਗਰ ਬਟੋਰਨੇ ਮੇਂ ਤੋ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਂ ਖਰਚ ਮੇਂ ਕਫ਼ਾਇਤ  ਸੂਝਤੀ ਹੈ।’‘
‘‘ਤੁਮ ਨੇ ਇਕ ਬੀਸ ਪੂੜੀਆਂ  ਖਾਈ ਹੂੰਗੀ।"

"ਬੀਸ ਸੇ ਜਿਆਦਾ ਖਾਈ ਥੀਂ।’‘
‘‘ਮੈਂ ਪਚਾਸ ਖਾ ਜਾਤਾ।’‘
‘‘ਪਚਾਸ ਸੇ ਕੰਮ ਮੈਂ  ਨੇ ਭੀ ਨਾ ਖਾਈ ਹੋਂਗੀ"

" ਅੱਛਾ ਪੱਠਾ ਥਾ।"

"ਤੋ ਉਸ ਕਾ ਆਧਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

ਆਲੂ ਖਾ ਕਰ ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਪਾਨੀ  ਪੀਆ ਔਰ ਵਹੀਂ ਅਲਾਉ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਅਪਨੀ  ਧੋਤੀਆਂ ਓੜ  ਕਰ ਪਾਉਂ ਪੇਟ ਮੇਂ ਡਾਲ ਕਰ ਸੋ ਰਹੇ । ਜੈਸੇ ਦੋ ਬੜੇ ਬੜੇ ਅਜ਼ਗਰ  ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਮਾਰੇ ਪੜੇ ਹੋਂ ਔਰ ਬੁਧੀਆ ਅਭੀ ਤੱਕ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਥੀ।
ਸੁਬਾ ਕੋ  ਮਾਧੋ ਨੇ ਕੋਠਰੀ ਮੇਂ ਜਾਕਰ ਦੇਖਾ ਤੋ ਇਸ ਕੀ ਬੀਵੀ ਠੰਡੀ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਉਸ ਕੇ ਮੂੰਹ ਪਰ ਮਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਪੱਥਰਾਈ ਹੋਈ ਆਂਖੇਂ ਉਪਰ ਟੰਗੀ ਹੋਈ ਥੀਂ। ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਖ਼ਾਕ ਮੇਂ ਲੱਤ ਪਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਉਸ ਕੇ ਪੇਟ ਮੇਂ ਬੱਚਾ ਮਰ ਗਿਆ ਥਾ।
ਮਾਧੋ ਭਾਗਾ ਹੂਆ  ਘੀਸੂ  ਕੇ ਪਾਸ ਆਇਆ ਔਰ ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਹਾਏ ਹਾਏ ਕਰਨੇ ਔਰ ਛਾਤੀ ਪੀਟਨੇ ਲੱਗੇ। ਪੜੋਸ ਵਾਲੋਂ ਨੇ ਯੇ ਆਹ ਓ  ਜ਼ਾਰੀ ਸੁਨੀ  ਤੋ ਦੋੜਤੇ ਹੂਏ  ਆਏ ਔਰ ਰਸਮ ਕਦੀਮ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗ਼ਮਜ਼ਦੋਂ ਕੀ ਤਸ਼ਫ਼ੀ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ।
ਮਗਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੋਨੇ ਧੋਨੇ ਕਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਥਾ ਕਫ਼ਨ ਕੀ ਔਰ ਲੱਕੜੀ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨੀ ਥੀ। ਘਰ ਮੇਂ ਤੋ ਪੈਸਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ਾਇਬ ਥਾ ਜੈਸੇ ਚੀਲ ਕੇ ਘੋਂਸਲੇ ਮੇਂ ਬਾਂਸ।
ਬਾਪ ਬੇਟੇ ਰੋਤੇ ਹੂਏ  ਗਾਉਂ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨਦਾਰੋਂ ਕੇ ਪਾਸ ਗਏ। ਵੋਹ ਇਨ ਦੋਨੋਂ ਕੀ ਸੂਰਤ ਸੇ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਕਈ ਬਾਰ ਇਨ੍ਹੀਂ ਆਪਨੇ ਹਾਥੋਂ ਪੀਟ ਚੁੱਕੇ ਥੇ। ਚੋਰੀ ਕੀ ਇੱਲਤ ਮੇਂ ,ਵਾਅਦੇ ਪਰ ਕਾਮ ਨਾ ਕਰਨੇ ਕੀ ਇੱਲਤ ਮੇਂ। ਪੂਛਾ ‘‘ਕਿਆ ਹੈ ਬੇ ਘਸਿਵਾ । ਰੋਤਾ ਕਿਉਂ ਹੈ। ਅਬ ਤੋ ਤੇਰੀ ਸੂਰਤ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਤੀ। ਅਬ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਤੁਮ ਇਸ ਗਾਉਂ  ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਨਾ  ਚਾਹਤੇ।"
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕਰ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਆਂਸੂ ਭਰਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਸਰਕਾਰ ਬੜੀ ਬਿਪਤ ਮੇਂ ਹੂੰ। ਮਾਧੋ ਕੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਗੁੱਜਰ ਗਈ। ਦਿਨ ਭਰ ਤੜਪਤੀ ਰਹੀ ਸਰਕਾਰ। ਆਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਕੇ ਸਿਰਹਾਨੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਜੋ  ਕੁਛ  ਹੋ ਸਕਾ ਸਬ ਕਿਆ ਮਗਰ ਵੋਹ ਹਮੇਂ ਦਗਾ ਦੇ ਗਈ। ਅਬ ਕੋਈ ਇਕ ਰੋਟੀ ਦੇਨੇ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਮਾਲਿਕ। ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ । ਘਰ ਉੱਜੜ ਗਿਆ। ਆਪ ਕਾ ਗੁਲਾਮ ਹੂੰ। ਅਬ ਆਪ ਕੇ ਸਿਵਾ ਉਸ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਕੌਨ  ਪਾਰ ਲਗਾਏਗਾ। ਹਮਾਰੇ ਹਾਥ ਮੇਂ ਜੋ  ਕੁਛ  ਥਾ, ਵੋਹ ਸਬ ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਮੇਂ ਉਠ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਕੀ ਦਯਾ ਹੋਗੀ ਤੋ ਉਸ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਉਠੇਗੀ। ਆਪ ਕੇ ਸਿਵਾ  ਔਰ ਕਿਸ  ਕੇ ਦਵਾਰ ਪਰ ਜਾਊਂ।"
ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿਮਦਿਲ ਆਦਮੀ ਥੇ ਮਗਰ ਘੀਸੂ  ਪਰ ਰਹਿਮ ਕਰਨਾ ਕਾਲੇ ਕੰਬਲ ਪਰ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਾਨਾ ਥਾ। ਜੀ ਮੇਂ ਤੋ  ਆਇਆ ਕਹਿ ਦੇਂ  ‘‘ਚੱਲ ਦੂਰ ਹੋ ਯਹਾਂ ਸੇ ਲਾਸ਼ ਘਰ ਮੇਂ ਰੱਖ ਕਰ ਸੜਾ। ਯੂੰ ਤੋ ਬੁਲਾਨੇ ਸੇ ਭੀ ਨਹੀਂ ਆਤਾ। ਆਜ ਜਬ ਗ਼ਰਜ਼ ਪੜੀ ਤੋ ਆਕਰ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰਮ ਖ਼ੋਰ ਕਹੀਂ ਕਾ ਬਦਮਾਸ਼।" ਮਗਰ ਯੇ ਗ਼ੁੱਸਾ ਯਾ ਇੰਤਕਾਮ ਕਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਥਾ। ਤੋ ਉਨ ਨੇ ਕੁੜਤੇ ਹੂਏ ਦੋ ਰੁਪਏ  ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਫੈਂਕ ਦੀਏ ਮਗਰ ਤਸ਼ਫ਼ੀ ਕਾ ਇਕ ਕਲਮਾ ਭੀ ਮੂੰਹ ਸੇ ਨਾ ਨਿਕਾਲਾ।ਉਸ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਤਾਕਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ। ਗੋਯਾ ਸਿਰ ਕਾ ਬੋਝ ਉਤਾਰਾ ਹੋ।
ਜਬ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੀਏ ਤੋ ਗਾਉਂ ਕੇ ਬਨੀਏ ਮਹਾਜਨੋਂ ਕੋ  ਇਨਕਾਰ ਕੀ ਜੁਰਅਤ ਕਿਉਂ ਕਰ ਹੋਤੀ। ਘੀਸੂ  ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਕੇ ਨਾਮ ਢੰਡੋਰਾ ਪੀਟਨਾ  ਜਾਨਤਾ ਥਾ। ਕਿਸੀ ਨੇ ਦੋ ਆਨੇ ਦੀਏ ਕਿਸੀ ਨੇ ਚਾਰ ਆਨੇ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਮੇਂ ਘੀਸੂ  ਕੇ ਪਾਸ ਪਾਂਚ ਰੁਪਈਆ ਕੀ ਮਾਕੂਲ ਰਕਮ ਜਮਾ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਸੀ ਨੇ ਗ਼ਿਲਾ ਦੇ ਦਿਆ ਕਿਸੀ ਨੇ ਲੱਕੜੀ ਔਰ ਦੁਪਹਿਰ ਕੋ  ਘੀਸੂ  ਔਰ ਮਾਧੋ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੇ ਕਫ਼ਨ ਲਾਨੇ ਚਲੇ ਔਰ ਲੋਗ ਬਾਂਸ  ਕਾਟਨੇ ਲੱਗੇ।
ਗਾਉਂ ਕੀ ਨਰਮਦਿਲ  ਔਰਤੇਂ ਆ ਆ ਕਰ ਲਾਸ਼ ਕੋ  ਦੇਖਤੀ ਥੀਂ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਬੇਕਸੀ ਪਰ ਦੋ ਬੂੰਦ ਆਂਸੂ ਗਿਰਾ  ਕਰ ਚਲੀ ਜਾਤੀ ਥੀਂ।
ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਘੀਸੂ  ਬੋਲਾ । ‘‘ਲੱਕੜੀ ਤੋ ਉਸੇ ਜਲਾਨੇ ਭਰ ਕੀ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂ ਮਾਧੋ।’‘
ਮਾਧੋ ਬੋਲਾ  ‘‘ਹਾਂ ਲੱਕੜੀ ਤੋ ਬਹੁਤ ਹੈ ਅਬ ਕਫ਼ਨ ਚਾਹੀਏ।"
‘‘ਤੋ ਕੋਈ ਹਲਕਾ ਸਾ ਕਫ਼ਨ ਲੇ ਲੇਂ।"
‘‘ਹਾਂ ਔਰ ਕਿਆ! ਲਾਸ਼ ਉਠਤੇ ਉਠਤੇ ਰਾਤ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਰਾਤ ਕੋ  ਕਫ਼ਨ ਕੌਣ ਦੇਖਤਾ ਹੈ।"
‘‘ਕੈਸਾ ਬੁਰਾ ਰਵਾਜ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸੇ ਜੀਤੇ ਜੀ ਤਨ ਢਾਂਕਨੇ ਕੋ  ਚੀਥੜਾ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਉਸੇ ਮਰਨੇ ਪਰ ਨਯਾ ਕਫ਼ਨ ਚਾਹੀਏ।"।

"ਕਫਨ ਲਾਸ ਕੇ ਸਾਥ ਜਲ ਹੀ ਤੋ ਜਾਤਾ ਹੈ"
"ਔਰ ਕਿਆ ਰੱਖਾ ਰਹਿਤਾ ਹੈ। ਯਹੀ ਪਾਂਚ ਰੁਪਏ ਪਹਿਲੇ ਮਿਲਤੇ ਤੋ ਕੋ ਕੁਛ  ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਕਰਤੇ।"
ਦੋਨੋਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਕੇ ਦਿਲ ਕਾ ਮਾਜਰਾ ਮਾਅਨਵੀ ਤੌਰ ਪਰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਥੇ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਘੂਮਤੇ ਰਹੇ।ਕਭੀ ਇਸ ਬਜਾਜ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ ਕਭੀ ਉਸ ਬਜਾਜ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ । ਤਰਹ ਤਰਹ ਕੇ ਕਪੜੇ ਰਸਮੀ ਔਰ ਸੂਤੀ ਦੇਖੇ ਲੇਕਿਨ ਕੁਛ ਜਚਾ ਨਹੀਂ । ਯਹਾਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਦੋਨੋਂ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੇ ਏਕ ਸ਼ਰਾਬਖ਼ਾਨਾ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਔਰ ਗੋਯਾ ਕਿਸੀ ਤੈਅ ਸ਼ੁਦਾ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅੰਦਰ ਗਏ। ਵਹਾਂ ਜ਼ਰਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਦੋਨੋਂ ਤਜ਼ਜ਼ੁਬ ਕੀ ਹਾਲਤ ਮੇਂ ਖੜੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ ਘੀਸੂ  ਨੇ ਗੱਦੀ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਜਾ ਕਰ ਕਹਾ,"ਸਾਹੂ ਜੀ, ਇਕ ਬੋਤਲ ਹਮੇਂ ਭੀ ਦੇਨਾ।" ਇਸਕੇ ਬਾਅਦ ਕੁਛ ਚਿਖੋਨਾ ਆਇਆ ਮਛਲੀਆਂ ਆਈਂ  ਔਰ ਦੋਨੋਂ ਬਰਾਮਦੇ ਮੇਂ ਬੈਠ ਕਰ ਪੀਨੇ ਲੱਗੇ।
ਕਈ ਕੁੱਜੀਆਂ ਤਾਬੜਤੋੜ  ਪੀਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਸਰੂਰ ਮੇਂ ਆ ਗਏ।
ਘੀਸੂ  ਬੋਲਾ "ਕਫ਼ਨ ਲਗਾਨੇ ਕਿਆ ਮਿਲਤਾ । ਆਖਰ ਜਲ ਹੀ ਤੋ ਜਾਤਾ। ਕੁਛ ਬਹੂ ਕੇ ਸਾਥ ਤੋ ਨਾ ਜਾਤਾ।’‘
ਮਾਧੋ ਆਸਮਾਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖ ਕਰ ਬੋਲਾ  ਗੋਯਾ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਕੋ  ਅਪਨੀ  ਮਾਅਸੂਮੀਅਤ ਕਾ ਯਕੀਨ ਦਿਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋ। ‘‘ਦੁਨੀਆ ਕਾ ਦਸਤੂਰ ਹੈ। ਯਹੀ ਲੋਗ ਬਾਮਨੋਂ ਕੋ  ਹਜਾਰੋਂ ਰੁਪਏ ਕਿਉਂ ਦੇਤੇ  ਹੈਂ। ਕੌਣ ਦੇਖਤਾ ਹੈ । ਪਰਲੋਕ ਮੇਂ ਮਿਲਤਾ ਹੈ ਯਾ ਨਹੀਂ ।’‘

‘‘ਬੜੇ ਆਦਮੀਉਂ ਕੇ ਪਾਸ ਧਨ ਹੈ ਫੂੰਕੇਂ, ਹਮਾਰੇ ਪਾਸ ਫੂੰਕਨੇ ਕੋ  ਕਿਆ ਹੈ।’‘
‘‘ਲੇਕਿਨ ਲੋਗੋਂ ਕੋ  ਕੀਆ ਜਵਾਬ ਦੋਗੇ? ਲੋਗ ਪੂਛੇਂਗੇ ਕਿ ਕਫ਼ਨ ਕਹਾਂ ਹੈ?"
ਘੀਸੂ  ਹੰਸਾ । ‘‘ਕਹਿ ਦੇਂਗੇ ਕਿ ਰੁਪਏ ਕਮਰ ਸੇ ਖਿਸਕ ਗਏ ਬਹੁਤ ਢੂੰਡਾ। ਮਿਲੇ ਨਹੀਂ।’‘
ਮਾਧੋ ਭੀ  ਹੰਸਾ। ਇਸ ਗ਼ੈਰ ਮੁਤੱਵਕਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਸੀਬੀ ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਕੋ  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਨੇ ਪਰ ਬੋਲਾ । ‘‘ਬੜੀ ਅੱਛੀ ਥੀ ਬਿਚਾਰੀ ਮਰੀ ਭੀ ਤੋ ਖ਼ੂਬ ਖਿਲਾ ਪਿਲਾ ਕਰ।"
‘‘ਆਧੀ ਬੋਤਲ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਘੀਸੂ ਨੇ ਦੋ ਸੇਰ ਪੂਰੀਆਂ ਮੰਗਵਾਈਂ , ਗੋਸ਼ਤ ਔਰ ਸਾਲੰ ਔਰ ਚੱਟ ਪੱਟੀ ਕਲੇਜੀਆਂ ਔਰ ਤਲੀ ਹੋਈ ਮਛਲੀਆਂ। ਸ਼ਰਾਬ ਖ਼ਾਨੇ ਕੇ ਸਾਮਨੇ ਦੁਕਾਨ ਥੀ, ਮਾਧੋ ਲਪਕ ਕਰ ਦੋ ਪਤਲੋਂ ਮੇਂ ਸਾਰੀ ਚੀਜ਼ੇਂ ਲੇ ਆਇਆ। ਪੂਰੇ ਡੇੜ੍ਹ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਹੋ ਗਏ। ਸਿਰਫ਼ ਥੋੜੇ ਸੇ ਪੈਸੇ ਬਚ ਰਹੇ।’‘
ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਵਕਤ ਉਸ ਸ਼ਾਨ ਸੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ  ਪੂਰੀਆਂ ਖਾ ਰਹੇ ਥੇ ਜੈਸੇ ਜੰਗਲ ਮੇਂ ਕੋਈ ਸ਼ੇਰ ਅਪਨਾ  ਸ਼ਿਕਾਰ ਉੜਾ ਰਿਹਾ ਹੋ। ਨਾ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਕਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਥਾ ਨਾ ਬਦਨਾਮੀ ਕੀ ਫ਼ਿਕਰ। ਜ਼ੁਅਫ਼ ਕੇ ਇਨ ਮਰਾਹਿਲ ਕੋ  ਉਨਹੋਂਨੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੇ ਤੈਅ ਕਰ ਲੀਆ ਥਾ। ਘੀਸੂ  ਫ਼ਲਸਫ਼ੀਆਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਬੋਲਾ । ‘‘ਹਮਾਰੀ ਆਤਮਾ ਪਰਸੰਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤੋ ਕਿਆ ਇਸੇ ਪੁੰਨ ਨਾ ਹੋਗਾ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਫ਼ਰਕ ਸੂਰਤ ਝੁਕਾ ਕਰ ਤਸਦੀਕ ਕੀ" ਜਰੂਰ ਸੇ ਜਰੂਰ ਹੋਗਾ। ਭਗਵਾਨ ਤੁਮ ਅੰਤਰ ਜਾਮੀ(ਅਲੀਮ )ਹੋ। ਇਸੇ ਬੈਕੁੰਠ ਲੇ ਜਾਨਾ । ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਹਿਰਦੇ ਸੇ ਇਸੇ ਦੁਆ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਆਜ ਜੋ ਭੋਜਨ ਮਿਲਾ ਵੋਹ ਕਭੀ ਉਮਰ ਭਰ ਨਾ ਮਿਲਾ ਥਾ।"
ਇਕ ਲਮਹਾ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮਾਧੋ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਇਕ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਬੋਲਾ  ‘‘ਕਿਉਂ ਦਾਦਾ ਹਮ ਲੋਗ ਭੀ ਤੋ ਵਹਾਂ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਦਿਨ  ਜਾਏਂਗੇ ਹੀ’‘ ਘੀਸੂ  ਨੇ ਇਸ ਤਫ਼ਲਾਨਾ ਸਵਾਲ ਕਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੀਆ। ਮਾਧੋ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਪਰ ਮਲਾਮਤ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਦੇਖਾ।
‘‘ਜੋ ਵਹਾਂ ਹਮ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਪੂਛੇਗੀ ਕਿ ਤੁਮ ਨੇ ਹਮੇਂ ਕਫ਼ਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੀਆ, ਤੋ ਕਿਆ ਕਹੇਂਗੇ ?"
‘‘ਕਹੇਂਗੇ  ਤੁਮਹਾਰਾ ਸਿਰ।"
‘‘ਪੂਛੇਗੀ ਤੋ  ਜਰੂਰ।"
‘‘ਤੋ ਕਈ ਕੈਸੇ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ਕਫ਼ਨ ਨਾ ਮਿਲੇਗਾ? ਮੁਝੇ ਅਬ ਗਧਾ ਸਮਝਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਠ ਸਾਲ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਕਿਆ ਘਾਸ ਖੋਦਤਾ ਰਹਾ ਹੂੰ। ਉਸ ਕੋ ਕਫ਼ਨ ਮਿਲੇਗਾ ਔਰ ਉਸ ਸੇ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਮਿਲੇਗਾ , ਜੋ ਹਮ ਦੇਂਗੇ।"
ਮਾਧੋ ਕੋ  ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਇਆ। ‘‘ ਲਾ ਕੌਣ ਦੇਗਾ? ਰੁਪਏ ਤੋ ਤੁਮ ਨੇ ਚੱਟ ਕਰ ਦੀਏ।"
ਘੀਸੂ  ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ‘‘ਮੈਂ  ਕਹਿਤਾ ਹੂੰ ਇਸੇ ਕਫ਼ਨ ਮਿਲੇਗਾ ਤੋ ਮਾਨਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?"
‘‘ਕੌਣ ਦੇਗਾ, ਬਤਾਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?"

‘‘ਵਹੀ ਲੋਗ  ਦੇਂਗੇ ਜਿਨਹੋਂਨੇ ਅਬ ਕੀ ਵਾਰ  ਦੀਆ। ਹਾਂ ਵੋਹ ਰੁਪਏ ਹਮਾਰ ਹਾਥ ਨਾ ਆਏਂਗੇ ਔਰ  ਅਗਰ ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਜਾਏਂ ਤੋ ਫਿਰ ਹਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠੇ ਪੀਂਗੇ ਔਰ ਕਫ਼ਨ ਤੀਸਰੀ ਬਾਰ ਲੇਗਾ।"
ਜੂੰ ਜੂੰ ਅੰਧੇਰਾ ਬੜ੍ਹਤਾ ਥਾ ਔਰ ਸਤਾਰੋਂ ਕੀ ਚਮਕ ਤੇਜ਼ ਹੋਤੀ ਥੀ, ਮੈਖ਼ਾਨੇ ਕੀ ਰੌਨਕ ਭੀ ਬੜ੍ਹਤੀ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਕੋਈ ਗਾਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਬਹਕਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਆਪਨੇ ਰਫ਼ੀਕ ਕੇ ਗਲੇ ਲਿਪਟਾ ਜਾਤਾ ਥਾ, ਕੋਈ ਆਪਨੇ ਦੋਸਤ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਸਾਗ਼ਰ ਲਗਾਏ ਦੇਤਾ  ਥਾ। ਵਹਾਂ ਕੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਮੇਂ ਸਰੂਰ ਥਾ,ਹਵਾ ਮੇਂ ਨਸ਼ਾ। ਕਿਤਨੇ ਤੋ ਚੁਲੂ ਮੇਂ ਹੀ ਉੱਲੂ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਯਹਾਂ ਆਤੇ ਥੇ ਤੋ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ੀ ਕਾ ਮਜ਼ਾ ਲੇਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ   । ਸ਼ਰਾਬ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯਹਾਂ ਕੀ ਹਵਾ  ਸੇ ਮਸਰੂਰ ਹੋਤੇ ਥੇ। ਜੀਵਨ ਕੀ ਮਜਬੂਰੀਆਂ  ਯਹਾਂ ਖੈਂਚ ਲਾਤੀ ਥੀ ਔਰ  ਕੁਛ  ਦੇਰ ਕੇ  ਲੀਏ  ਵੋਹ ਭੂਲ  ਜਾਤੇ ਥੇ ਕਿ ਵੋਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈਂ ਯਾ ਮੁਰਦਾ ।
ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਬਾਪ ਬੇਟੇ ਅਬ ਭੀ ਮਜ਼ੇ ਲੇ ਲੇ ਕੇ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੇ ਰਹੇ ਥੇ। ਸਬ ਕੀ ਨਗਾਹੇਂ ਇਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਥੀਂ। ਕਿਤਨੇ  ਖ਼ੁਸ਼ ਨਸੀਬ ਹੈਂ ਦੋਨੋਂ, ਪੂਰੀ ਬੋਤਲ ਬੀਚ ਮੇਂ ਹੈ।
ਖਾਨੇ ਸੇ ਫ਼ਾਰਗ਼ ਹੋ ਕਰ ਮਾਧੋ ਨੇ ਬੱਚੀ ਹੋਈ ਪੂਰੀਉਂ ਕਾ ਤੇਲ ਉੱਠਾ ਕਰ ਇਕ ਭਿਖਾਰੀ ਕੋ  ਦੇ ਦਿਆ, ਜੋ ਖੜਾ ਇਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਗਰਸਨਾ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਦੇਖ ਰਹਾ ਥਾ ਔਰ ਦੇਨੇ ਕੇ ਗ਼ਰੂਰ ਔਰ ਮੁਸੱਰਤ ਔਰ ਵਲਵਲਾ ਕਾ , ਅਪਨੀ  ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਆ। ਘੀਸੂ  ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਲੇ ਜਾ ਖੂਬ ਖਾ ਔਰ  ਆਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਦੇ"
"ਜਿਸ ਕੀ ਕਮਾਈ ਥੀ ਵੋਹ ਤੋ ਮਰ ਗਈ ਮਗਰ ਤੇਰਾ ਅਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਉਸੇ ਜਰੂਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗਾ । ਰੋਏਂ ਰੋਏਂ ਸੇ ਅਸ਼ੀਰ ਬਾਦ ਦੇ ਬੜੀ ਗਾੜ੍ਹੀ ਕਮਾਈ ਕੇ ਪੈਸੇ ਹੈਂ।"
ਮਾਧੋ ਨੇ ਫਿਰ ਆਸਮਾਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖ ਕਰ ਕਿਹਾ ‘‘ਵੋਹ ਬੈਕੁੰਠ ਮੇਂ ਜਾਏਗੀ। ਦਾਦਾ ਬੈਕੁੰਠ ਕੀ ਰਾਨੀ  ਬਨੇਗੀ।"

ਘੀਸੂ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਔਰ ਜੈਸੇ ਉਲਾਸ  ਕੀ ਲਹਰੋਂ ਮੇਂ ਤੈਰਤਾ ਹੂਆ  ਬੋਲਾ । ‘‘ਹਾਂ ਬੇਟਾ ਬੈਕੁੰਠ ਮੇਂ ਨਾ ਜਾਏਗੀ ਤੋ ਕਿਆ ਯੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਲੋਗ ਜਾਏਂਗੇ, ਜੋ ਗਰੀਬੋਂ ਕੋ  ਦੋਨੋਂ ਹਾਥ ਸੇ ਲੂਟਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਆਪਨੇ ਪਾਪ ਕੇ ਧੋਨੇ ਕੇ  ਲੀਏ  ਗੰਗਾ ਮੇਂ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਮੰਦਰੋਂ ਮੇਂ ਜਲ ਚੜ੍ਹਾਤੇ ਹੈਂ।"
ਯੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਆਤਕਾਦੀ ਕਾ ਰੰਗ ਭੀ ਬਦਲਾ….ਨਸ਼ਾ ਕੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਸੇ ਦੁਖ ਔਰ ਗ਼ਮ ਕਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਆ । ਮਾਧੋ ਬੋਲਾ  ‘‘ਮਗਰ ਦਾਦਾ ਬਿਚਾਰੀ ਨੇ ਜਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਭੋਗਾ। ਮਰੀ ਭੀ ਕਿਤਨੇ  ਦੁੱਖ ਝੇਲ ਕਰ।" ਵੋਹ ਅਪਨੀ  ਆਂਖੋਂ ਪਰ ਹਾਥ ਰੱਖ ਕਰ ਰੋਨੇ ਲੱਗਾ।
ਘੀਸੂ  ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ‘‘ਕਿਉਂ ਰੋਤਾ ਹੈ ਬੇਟਾ! ਖੁਸ ਹੋ ਕਿ ਵੋਹ  ਮਾਇਆ  ਜਾਲ ਸੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ। ਜੰਜਾਲ ਸੇ ਛੁੱਟ ਗਈ। ਬੜੀ ਭਾਗਵਾਨ ਥੀ ਜੋ ਇਤਨੀ ਜਲਦ ਮਾਇਆ ਕੇ ਮੋਹ ਕੇ ਬੰਧਨ ਤੋੜ ਦੀਏ।"
ਔਰ ਦੋਨੋਂ ਵਹੀਂ ਖੜੇ ਹੋ ਕਰ ਗਾਨੇ ਲੱਗੇ…. ਠਗਨੀ ਕਿਉਂ ਨੈਣਾਂ ਝਮਕਾਵੈ?  ਠਗਨੀ!
ਸਾਰਾ ਮੈਖ਼ਾਨਾ  ਤਮਾਸ਼ਾ ਥਾ ਔਰ ਯੇ ਦੋਨੋਂ ਮੈਕੋਸ਼ ਮਖ਼ਮੂਰ ਮਹਵੀਤ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਗਾਏ ਜਾਤੇ ਥੇ। ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਨਾਚਨੇ ਲੱਗੇ । ਉਛਲੇ ਭੀ, ਕੁੱਦੇ ਭੀ, ਗਿਰੇ ਭੀ , ਮਟਕੇ ਭੀ,ਭਾਵ ਬਨਾਏ,ਅਭਿਨੈ ਕੀਆ ਔਰ ਆਖ਼ਿਰ ਨਸ਼ੇ ਸੇ ਬਦ ਮਸਤ ਹੋਕਰ ਵਹੀਂ ਗਿਰ ਪੜੇ।

ਲਾਟ ਹੈ ਇੱਕ ਜਾ ਰਹੀ......ਗ਼ਜ਼ਲ -------- ਜਸਵਿੰਦਰ

ਗ਼ਜ਼ਲ

ਲਾਟ ਹੈ ਇਕ ਜਾ ਰਹੀ ਉਡਦੇ ਪਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼
ਦਰਦ ਦੀ ਗੰਗਾ ਵਗੇ ਸਹਿਮੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਖ਼ੂਬ ਹੈ ਅੰਦਾਜ਼ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਮੀਰੀ ਦੇਣ ਦਾ
ਕਰਦ ਸੋਨੇ ਦੀ ਟਿਕਾ ਗਏ ਆਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਧੜਕਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮਿਲਾ ਦੇ ਤਾਲ ਤੂੰ ਏਧਰ ਅਸੀਂ
ਛਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੋਰ ਪਹਿਨੇ ਝਾਂਜਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਫੇਰ ਕੀ ਜੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਪੰਛੀ ਨਹੀਂ ਅਸਮਾਨ ਤਕ
ਮਰ ਕੇ ਉਡਦੇ ਖੰਭ ਉਸਦੇ ਅੰਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣਗੇ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਮੋਤੀਆਂ ਦੀ ਚੋਗ ਪਾ ਦੇ ਕੰਕਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਚਮਕ ਹੈ ਕਿਸਦੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਫੈਸਲੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ
ਸੁਲਗ਼ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਟਿਕਾ ਦੇ ਖ਼ੰਜਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਨੇਰ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਰਖ ਤੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਇਕੋ ਹਸ਼ਰ ਹੈ
ਆਦਮੀ ਦਾ ਦਿਲ ਤੇ ਪੱਤੇ ਥਰਥਰਾਂਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਇਹ ਕਦੋਂ ਚੱਲੇਗਾ ਬਣ ਕੇ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਮਸਫ਼ਰ
ਦੌੜਦਾ ਈਮਾਨ ਹਾਲੇ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਪੂਰਨਾ ਤੂੰ ਜੋਗ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ
ਆਤਮਾ ਤੜਪੇਗੀ ਤੇਰੀ ਸੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਸਿ਼ਅਰ 'ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਦੇਈਂ ਦਾਦ ਪਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ
ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਤੜਪਿਆ ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼

ਕਛੂਆ ਔਰ ਖ਼ਰਗੋਸ਼

ਇਕ ਥਾ ਕਛੂਆ, ਇਕ ਥਾ ਖ਼ਰਗੋਸ਼, ਦੋਨੋਂ ਨੇ ਆਪਸ ਮੇਂ  ਦੌੜ ਕੀ ਸ਼ਰਤ ਲਗਾਈ। ਕੋਈ  ਕਛੂਏ ਸੇ ਪੂਛੇ ਕਿ ਤੂ ਨੇ ਕਿਉਂ ਲਗਾਈ? ਕਿਆ  ਸੋਚ ਕਰ ਲਗਾਈ? ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਅਹਮਕੋਂ ਕੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਢੂੰਡੋ  ਹਜ਼ਾਰ ਮਿਲਤੇ ਹੈਂ । ਤੈਅ ਇਹ ਹੂਆ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਜੋ ਨੀਮ ਕੇ ਟਿੱਲੇ ਤੱਕ ਪਹਿਲੇ ਪਹੁੰਚੇ ਵੋਹ ਮੀਰੀ ਸਮਝਾ ਜਾਏ। ਉਸੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਹੈ ਕਿ ਹਾਰਨੇ ਵਾਲੇ ਕੇ ਕਾਨ ਕਾਟ ਲੈ।

ਦੌੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੂਈ  ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਤੋ ਔਹ  ਜਾ ਵੋਹ ਜਾ। ਪਲਕ ਝਪਕਨੇ ਮੇਂ  ਖ਼ਾਸੀ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੀਆਂ ਕਛੂਏ ਵਜ਼ਾਦਾਰੀ ਕੀ ਚਾਲ ਚਲਤੇ ਮੰਜ਼ਿਲ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਰਵਾਂ ਹੂਏ, ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤੋ ਸੋਚਾ ਬਹੁਤ ਚੱਲ ਲਏ ਅਬ ਆਰਾਮ ਭੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਏ। ਇਕ ਦਰਖ਼ਤ ਕੇ ਨੀਚੇ ਬੈਠ ਕਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮਾਜ਼ੀ ਕੀ ਯਾਦੋਂ ਮੇਂ ਖੋ ਗਏ ਜਬ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਮੈਂ ਕਛੂਏ ਰਾਜ ਕੀਆ ਕਰਤੇ ਥੇ। ਸਾਇੰਸ ਔਰ ਫ਼ਨੂਨ ਲਤੀਫ਼ਾ  ਮੇਂ  ਭੀ ਉਨ ਕਾ ਬੜਾ ਨਾਮ ਥਾ। ਯੂੰ ਹੀ ਸੋਚਤੇ ਮੇਂ  ਆਂਖ ਲੱਗ ਗਈ । ਕਿਆ  ਦੇਖਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਤੋ ਤਖ਼ਤ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰ ਬੈਠੇ ਹੈਂ। ਬਾਕੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮਖ਼ਲੂਕ, ਸ਼ੇਰ ਚੀਤੇ, ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਆਦਮੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਹਾਥ ਬਾਂਧੇ ਖੜੇ ਹੈਂ ਯਾ  ਫ਼ਰਸ਼ੀ ਸਲਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਆਂਖ ਖੁੱਲੀ ਤੋ ਅਭੀ ਸੁਸਤੀ ਬਾਕੀ ਥੀ। ਬੋਲੇ ਅਭੀ ਕਿਆ ਜਲਦੀ ਹੈ ?
ਉਸ ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਕੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਕਿਆ  ਔਕਾਤ ਹੈ । ਮੈਂ ਭੀ ਕਿਤਨੇ ਅਜ਼ੀਮ ਵਿਰਸੇ ਕਾ ਮਾਲਿਕ ਹੂੰ? ਵਾਹ ਭਈ ਵਾਹ ਮੇਰੇ ਕਿਆ  ਕਹਿਨੇ।
ਜਾਨੇ  ਕਿਤਨਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੋਏ ਰਹੇ ਥੇ ਜਬ ਜੀ ਭਰ ਕੇ ਸੁਸਤਾ ਲੀਏ ਤੋ ਫਿਰ ਟਿੱਲੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਰਵਾਂ ਹੋਏ , ਵਹਾਂ ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਕੋ  ਨਾ ਪਾਇਆ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ। ਆਪਣੇ ਕੋ ਦਾਦ ਦੀ ਕਿ ਵਾਹ ਰੇ ਮਸਤਾਦੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਭਲਾ ਕੋਈ ਮੇਰਾ  ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਤਾ ਹੈ?
ਇਤਨੇ ਮੇਂ  ਉਨ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਕੇ ਇਕ ਪੱਲੇ ਪਰ ਪੜੀ ਜੋ ਟਿੱਲੇ ਕੇ ਦਾਮਨ ਮੇਂ  ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਕਛੂਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਏ ਬਰਖ਼ੁਰਦਾਰ ਤੋ ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਖ਼ਾਂ ਕੋ  ਜਾਨਤਾ ਹੈ?
ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਕੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜੀ ਹਾਂ ਜਾਨਤਾ ਹੂੰ, ਮੇਰੇ ਅੱਬਾ ਹਜ਼ੂਰ ਥੇ। ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ , ਆਪ ਹੈਂ ਵੋਹ ਕਛੂਏ ਮੀਆਂ ਜਿਨੋਂ  ਨੇ ਅੱਬਾ ਜਾਨ  ਸੇ ਸ਼ਰਤ ਲਗਾਈ ਥੀ । ਵੋਹ ਤੋ ਪਾਂਚ ਮਿੰਟ ਮੇਂ ਯਹਾਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਥੇ।
ਉਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੁਦਤੋਂ ਆਪ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਤੇ ਰਹੇ। ਆਖ਼ਿਰ ਇੰਤਕਾਲ ਕਰ ਗਏ। ਜਾਤੇ ਹੋਏ ਵਸੀਅਤ  ਕਰ ਗਏ ਥੇ ਕਿ ਕਛੂਏ ਮੀਆਂ ਆਏਂ ਤੋ ਉਨ ਕੇ ਕਾਨ  ਕਾਟ ਲੇਨਾ।
ਅਬ ਲਾਈਏ ਇਧਰ ਕਾਨ ।
ਕਛੂਏ ਨੇ ਫ਼ੋਰਨ  ਆਪਨੇ  ਕਾਨ  ਆਪਨੀ ਸਿਰੀ  ਖ਼ੋਲ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕਰ ਲੇ। ਆਜ ਤੱਕ ਛੁਪਾਏ ਫਿਰਤਾ ਹੈ।

ਮੁਇਆਂ ਸਾਰ ਨ ਕਾਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦਾ ਸੰਕਲਪ--ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ

(ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿਚ  ਨਿਰੰਤਰ ਬੌਧਿਕ ਅਭਿਆਸ  ਵਿਚ ਲਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ.ਹਥਲਾ ਲੇਖ ਇਸ ਦਿਸਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਯਤਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਬੇਹਦ ਨਾਟਕੀ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੇ ਨਾਟਕ 'ਮੁਇਆਂ ਸਾਰ ਨ ਕਾਈ' ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ  ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਅਗੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਸਲਾਘਾਯੋਗ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ.)

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤਾ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਕੌਮ ਦਾ ਘਰ ਹੈ, ਹੋਮਲੈਂਡ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਖਿੱਤਾ ਜਿਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਆਪਣਾ ਘਰ ਵਸਾ ਸਕੇ। ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤਾਂ ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ, ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਰਾਹੀਂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਵਸਾਇਆ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਅਧੀਨ। ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ‘ਮੁਇਆਂ ਸਾਰ ਨ ਕਾਈ’ ਵਿਚ ਉਹ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਮਾਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ: ਮੇਰੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੌਮੀ ਰਾਜ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਵਸਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਸੋਲਿੰਸਕੀ: ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੈ।

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ: ਨਹੀਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਵੱਸਦੇ ਹਨ।

ਸੋਲਿੰਸਕੀ: ਕੀ ਉਹ ਵੀ ਸਿੱਖ ਹਨ?

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ: (ਹੱਸ ਕੇ) ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸੋਲਿੰਸਕੀ: ਫਿਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇਰੀ ਕੌਮ ਵਿਚੋਂ ਤਾਂ ਨਾ ਹੋਏ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ?

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ: ਹੋਣਗੇ ਚਾਲੀ ਕੁ ਫੀਸਦੀ ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਗਰ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

ਸੋਲਿੰਸਕੀ: ਕੀ ਉਹ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨਗੇ, ਲੜਨਗੇ?

ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ: ਹਾਂ ਜੀ।

ਏਥੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁ-ਕੌਮੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਹੈਜਮਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ‘ਚ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਟਰਗਲ (ਸੰਘਰਸ਼) ਦੀ ਹੈਜਮਨੀ ਦੀ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਚੌਧਰ ਦੀ।

ਪੂਰਾ  ਪੜਨ ਲਈ ਕਲਿਕ ਕਰੋ http://web.punjabtimesusa.com/?p=3240

ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਮਨੁੱਖ  ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ  ਸੰਬੰਧ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ’ਚ ਫੈਲਿਆ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਗਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪ ਰਹੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਤਿੰਨ ਜਿਲਦਾਂ ’ਚ ਛਪੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਕੈਪੀਟਲ’ (ਸਰਮਾਇਆ) ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਅਹਿਮ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਆਰਥਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਓਨਾ ਚਿਰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਇਸਨੂੰ ਝੰਜੋੜਦੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ ਤੇ ਇਸਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਹੱਲ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਥਾਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ-ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਕੀਤੀ ਇਸ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਾਰਨ; ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜਨ ’ਚ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਸਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਹੈ। ਹੋਰ ਮਜੇਦਾਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਵੀ ਉਸਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖੋਜ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਅਣਗੌਲੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਣਗੌਲਿਆ ਪੱਖ ਉਸਦੀ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ;  ‘‘ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਜੀਵ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋ ਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਜੀਵ ਹੋਂਦ ਸਾਬਤ ਕਰਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿਉ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੁਆਲ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿਉਗੇ। ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖਿਆਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਫੜੀ ਰੱਖਦੇ  ਹੋ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਲ ਲਈ ਬਜ਼ਿਦ ਹੋ ਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਰਜੀਵ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵੀ ਨਿਰਜੀਵ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ। ਕਿਉਂਕਿ  ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਹੋ। ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਸੋਚੋ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛੋ । ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੀ ਖਿਆਲੀ ਸੋਚ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਏਨੇ ਹੰਕਾਰੀ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਰਬੱਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ (ਸਮਾਜਵਾਦੀ) ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਅਖੌਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਤ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਖੁਦ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦਾ, ਆਪਣੀ ਉਤਪਤੀ ਦਾ ਨਾ ਝੁਠਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅਸਲ ਹੋਂਦ ਇੰਦ੍ਰਿਆਵੀ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਜੋਂ ਹੀ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸੁਆਲ, ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਪਰਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੁਆਲ ਦਾ ਮਤਲਬ-ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ-ਅਮਲ ਵਿੱਚ  ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।’’ (1844 ਦੇ ਆਰਥਕ ਤੇ ਦ੍ਰਾਸ਼ਨਿਕ ਖਰੜੇ ’ਚੋਂ, ਸਫਾ 107-08) ‘‘ਕੁਦਰਤ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਜੀਵ ਸਰੀਰ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਖੁਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ’ਤੇ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨਿਰੰਤਰ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ, ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਖੁਦ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੈ।’’ (ਓਹੀ, ਸਫਾ 72-73) ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਲਈ ਦੋ ‘ਸੰਦ’ ਖੋਜੇ ਹਨ : ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ। ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਏਂਗਲਜ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ :  ‘‘ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਾਸਫੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਜੋਕੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲ ਸੋਚ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਮਾਦੇ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸਾਰੇ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚੇਤਨਾ (ਸਪਿਰਟ) ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਸ (ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਸੋਚ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਿਹੜੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਘੇਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।’’ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘‘ਮੇਰੇ ਲਈ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਨੇਮਾ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਉ¤ਤੇ ਠੋਸਣ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ’ਚੋਂ ਲੱਭਣਾ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮੰਤਵ ਹੈ।’’ ਗੁਰਬਾਣੀ ‘ਜੋ ਬ੍ਰਹਮੰਡੇ ਸੋਈ ਪਿੰਡੇ ਜੋ ਖੋਜੈ ਸੋ ਪਾਵੈ’, ‘ਜੋ ਬ੍ਰਹਮੰਡਿ ਖੰਡਿ ਸੋ ਜਾਣਹੁ’ ਅਤੇ ‘ਅੰਤਰਿ ਬਸੇ ਬਾਹਰਿ ਭੀ ਓਹੀ’, ਕਹਿ ਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਖੋਜੇ ਇਸ ਕੁਦਰਤੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸੱਚ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ‘ੴ’ ਤੇ ‘ਹੁਕਮ ਰਜਾਈ’ ਚੱਲਣਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਭਾਵ ਦਿਸਦਾ ਅਤੇ ਅਣਦਿਸਦਾ ਅੰਤਹੀਣ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਪਸਾਰ ਇਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਝੂਠ ਦੀ ਪਾਲ ਤੋੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਸੱਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕਿਰਤ ਸਰਮਾਇਆ ਦੀ ਤੀਜੀ ਜਿਲਦ ਦੇ ਪੰਨਾ 820 ਉਤੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ‘‘ਅਸਲੀ  ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸਿਰਫ ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿਰਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਥੁੜਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਖਾਸਾ ਜਿਨਸੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਘੇਰੋਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗਾ ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਜਾਂਗਲੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਸਲ ਚੱਲਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਿੱਧਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜੀ ਬਣਤਰਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਢੰਗਾਂ ਸਮੇਤ ਸੱਭਿਆ ਮਨੁੱਖ ਕਰੇਗਾ (ਜਿਸ ਦਾ ਅਮਲੀ ਅਰਥ ਇਹ ਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਲਕੀਅਤ ਹੋਣਗੇ)।…ਇਹ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜੀ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਮਾਣ ਸਕੇਗਾ, ਜਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਤਾਲਮੇਲ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਅਣਦਿਸਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅੱਗੇ ਲਿਫਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਲਿਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਖਰਚ ਕੇ ਕਰੇਗਾ।’’ ਮਾਰਕਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹਾਲਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ’ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣ ਕੇ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਜਿਉਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਘੜਣ-ਤਰਾਸ਼ਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਾਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਾਲਮ ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਉਤੇ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿੱਧੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ (ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ) ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਰਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਲਮ ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਸਮਾਜੀ ਹਸਤੀ ਬਣ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਮਾਣਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਅਰਜਿਤ ਕੀਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਇੰਦ੍ਰਿਆਵੀ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ (ਦਬਾਅ ਕੇ ਨਹੀਂ) ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸਿਖੇਗਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜੀ ਹਸਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ’ਚ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣੇਗਾ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਦੁਫੇੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਫੇੜ ਕਾਰਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਨੇ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। 67,ਸ਼ਕਤੀ ਨਗਰ, ਜਲੰਧਰ। (ਅੱਜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ )

ਨਕਸ਼ ਫ਼ਰਿਆਦੀ - ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ੍ਹਾਲਿਬ

ਨਕਸ਼ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਹੈ ਕਿਸ ਕੀ ਸ਼ੋਖ਼ੀ ਇ ਤਹਿਰੀਰ ਕਾ
ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਹੈ ਪੈਰਹਨ ਹਰ ਪੈਕਰ ਇ  ਤਸਵੀਰ ਕਾ

ਕਾਵੇ ਕਾਵੇ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨੀ ਹਾਏ ਤਨਹਾਈ ਨਾ ਪੂਛ
ਸੁਬਾਹ  ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮ ਕਾ ਲਾਨਾ  ਹੈ ਜੂਏ ਸ਼ੀਰ ਕਾ

ਜਜ਼ਬਾ ਬੇ ਅਖ਼ਤੀਆਰ ਇ  ਸ਼ੌਕ ਦੇਖਾ ਚਾਹੀਏ
ਸੀਨਾ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ  ਸੇ ਬਾਹਰ ਹੈ ਦਮ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ  ਕਾ

ਆਗ ਹੀ ਦਾਮ ਇ ਸ਼ਨੀਦਨ ਜਿਸ ਕਦਰ ਚਾਹੇ ਬਛਾਏ
ਮੁੱਦਆ ਅਨਕਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਆਲਮ ਇ ਤਕਰੀਰ ਕਾ

ਬਸਕਿ ਹੂੰ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਸੀਰੀ ਮੇਂ  ਭੀ ਆਤਿਸ਼ ਜੇਰ ਇ ਪਾ
ਮੂਏ ਆਤਿਸ਼ ਦੀਦਾ ਹੈ ਹਲਕਾ  ਮਿਰੀ ਜ਼ੰਜੀਰ ਕਾ

To read in any of Hindi , Urdu or Roman click here

ماٹی قدم کریندی یار -بولا شاہ ਮਾਟੀ ਕੁਦਮ ਕਰੇਂਦੀ ਯਾਰ - ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ

 ماٹی قدم کریندی یار

ماٹی قدم کریندی یار
ماٹی جوڑا، ماٹی گھوڑا
ماٹی دا اسوار
ماٹی ماٹی نوں دوڑائے
ماٹی دا کھڑکار
ماٹی قدم کریندی یار

ماٹی ماٹی نوں مارن لگی
ماٹی دے ہتھیار
جس ماٹی پر بُہتی ماٹی
تس ماٹی ہنکار
ماٹی قدم کریندی یار

ماٹی باغ بغیچہ ماٹی
ماٹی دی گلزار
ماٹی ماٹی نوں ویکھن آئی
ماٹی دی اے بہار
ماٹی قدم کریندی یار

ہسّ کھیڈ مُڑ ماٹی ہوئی
ماٹی پاؤں پسار
بلھا ایہہ بُجھارت بُوجھیں
لاہ سریں بھوئیں مار

ماٹی قدم کریندی یار

ماٹی قدم کریندی یار 

 

To read in Gurmukhi click here

 کچھوا اور خرگوش

 ايک تھا کچھوا، ايک تھا خرگوش، دونوں نے آپس ميں دوڑ کي شرط لگائي۔ کوئي کچھوے سے پوچھے کہ تو نے کيوں لگائي؟ کيا سوچ کر لگائي؟ دنيا میں احمقوں کي کمي نہیں۔ ايک ڈھونڈو ہزار ملتے ہیں ۔ طے يہ ہوا کہ دونوں میں سے جو نيم کے ٹيلے تک پہلے پہنچے وہ ميري سمجھا جائے۔ اسے اختيار ہے کہ ہارنے والے کے کان کاٹ لے۔
دوڑ شروع ہوئي۔ خرگوش تو يہ جا وہ جا۔ پلک جھپکنے ميں خاصي دور نکل گيا۔ مياں کچھوے وضعداري کي چال چلتے منزل کي طرف رواں ہوئے، تھوڑي دور پہنچے تو سوچا بہت چل لئے اب آرام بھي کرنا چاہئيے۔ ايک درخت کے نيچے بيٹھ کر اپنے شاندار ماضي کي يادوں میں کھوگئے جب اس دنيا میں کچھوے راج کيا کرتے تھے۔ سائنس اور فنون لطيفہ ميں بھي ان کا بڑا نام تھا۔ يونہي سوچتے ميں آنکھ لگ گئي۔ کيا ديکھتے ہيں کہ خود تو تخت شاہي پر بيٹھے ہيں۔ باقي زميني مخلوق، شير چيتے، خرگوش آدمي وغيرہ ہاتھ باندھے کھڑے ہيں يا فرشي سلام کر رہے ہيں۔ آنکھ کھلي تو ابھي سستي باقي تھي۔ بولے ابھي کيا جلدي ہے ؟
اس خرگوش کے بچے کي کيا اوقات ہے ميں بھي کتنے عظيم ورثے کا مالک ہوں؟ واہ بھئي واہ ميرے کيا کہنے۔
جانے کتنا زمانہ سوئے رہے تھے جب جي بھر کے سستالئے تو پھر ٹيلے کي طرف رواں ہوئے ، وہاں خرگوش کو نہ پايا بہت خوش ہوئے۔ اپنے کو داد دي کہ واہ رے مستعدي ميں پہلے پہنچ گيا۔ بھلا کوئي ميرا مقابلہ کر سکتا ہے؟
اتنے ميں ان کي نظر خرگوش کے ايک پلے پر پڑي جو ٹيلے کے دامن ميں کھيل رہا تھا۔ کچھوے نے کہا اے برخوردار تو خرگوش خاں کو جانتا ہے؟
خرگوش کے بچے نے کہا جي ہاں جانتا ہوں ميرے ابا حضور تھے معلوم ہوتا ہے ، آپ ہيں وہ کچھوے مياں جنہوں نے ابا جان سے شرط لگائي تھي ۔ وہ تو پانچ منٹ ميں يہاں پہنچ گئے تھے۔
اس کے بعد مدتوں آپ کا انتظار کرتے رہے۔ آخر انتقال کرگئے۔ جاتے ہوئے وصيت کر گئے تھے کہ کچھوے مياں آئیں تو ان کے کان کاٹ لينا۔
اب لائيے ادھر کان۔
کچھوے نے فورا اپنے کان اپنے سري خول کے اندر کر لي۔ آج تک چھپائے پھرتا ہے۔

To read in Gurmukhi click here


 source - pak.net

ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ -- ਆਪਨੇ ਦੁੱਖ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ

ਆਪਨੇ  ਦੁੱਖ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ   (ਕਹਾਣੀ)

ਰਾਜਿੰਦਰ  ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ

ਰਾਜਿੰਦਰ  ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ  ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਬੀਨ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਨ.ਉਰਦੂ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ.ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨੇਈ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਬਲੰਦੀ ਦੀ ਝਲਕ  ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ( ਗੁਰਮੁਖੀ  ਵਿੱਚ ਲਿਪੀਅੰਤਰ ) ਤੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ.

ਇੰਦੂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਊਪਰ ਦੇਖਤੇ ਹੂਏ ਫਿਰ ਆਂਖੇਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲੀਂ ਔਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਨਾ ਸਾ ਕਿਹਾ। ‘‘ਜੀ’’ ਉਸੇ ਖ਼ੁਦ ਅਪਨੀ ਅਵਾਜ਼ ਕਿਸੀ ਪਾਤਾਲ ਸੇ ਆਈ ਹੂਈ ਸੁਨਾਈ ਦੀ।

ਦੇਰ ਤੱਕ ਕੁਛ ਐਸਾ ਹੀ ਹੋਤਾ ਰਹਾ ਔਰ ਫਿਰ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਬਾਤ ਚੱਲ ਨਕਲੀ। ਅਬ ਜੋ ਚਲੀ ਸੋ ਚਲੀ। ਵੋਹ ਥਮਨੇ ਹੀ ਮੇਂ ਨਾ ਆਤੀ ਥੀ। ਇੰਦੂ ਕੇ ਪਿਤਾ, ਇੰਦੂ ਕੀ ਮਾਂ, ਇੰਦੂ ਕੇ ਭਾਈ, ਮਦਨ ਕੇ ਭਾਈ ਬਹਿਨ, ਬਾਪ, ਉਨ ਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸੈੱਲ ਸਰਵਿਸ ਕੀ ਨੌਕਰੀ, ਉਨ ਕੇ ਮਿਜ਼ਾਜ, ਕਪੜੋਂ ਕੀ ਪਸੰਦ, ਖਾਨੇ  ਕੀ ਆਦਤ, ਸਭੀ ਕਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ ਜਾਨੇ  ਲੱਗਾ। ਬੀਚ ਬੀਚ ਮੇ  ਮਦਨ ਬਾਤ ਚੀਤ ਕੋ ਤੋੜ ਕਰ ਕੁਛ ਔਰ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਤਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਇੰਦੂ ਤਰ੍ਹਾ ਦੇ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਇੰਤਹਾਈ ਮਜਬੂਰੀ ਔਰ ਲਾਚਾਰੀ ਮੇਂ ਮਦਨ ਨੇ ਅਪਨੀ ਮਾਂ ਕਾ ਜਿਕਰ ਛੇੜ ਦੀਆ ਜੋ ਉਸੇ ਸਾਤ ਸਾਲ ਕੀ ਉਮਰ ਮੇਂ ਛੋੜ ਕਰ ਦਿਕ ਕੇ ਆਰਜ਼ੇ ਸੇ ਚਲਤੀ ਬਨੀ ਥੀ। ‘‘ਜਿਤਨੀ ਦੇਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੀ ਬਿਚਾਰੀ ’’ ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ। ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਹਾਥ ਮੇਂ ਦਵਾਈ ਕੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ ਰਹੀਂ। ਹਮ ਅਸਪਤਾਲ ਕੀ ਸੀੜ੍ਹੀਉਂ  ਪਰ ਔਰ ਛੋਟਾ ਪਾਸ਼ੀ ਘਰ ਮੇਂ ਚੀਵਨਟੀਉਂ ਕੇ ਬਲ ਪਰ ਸੁੱਤੇ ਰਹੇ ਔਰ ਆਖ਼ਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ.... 28 ਮਾਰਚ ਕੀ ਸ਼ਾਮ....’’ ਔਰ ਮਦਨ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੰਦ ਹੀ ਲਮਹੋਂ ਮੇਂ ਵੋਹ ਰੋਨੇ  ਸੇ ਜ਼ਰਾ ਇਧਰ ਔਰ ਘਿੱਘੀ ਸੇ ਜ਼ਰਾ ਉਧਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕਰ ਮਦਨ ਕਾ ਸਿਰ ਅਪਨੀ ਛਾਤੀ ਸੇ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਰੋਨੇ  ਨੇ ਪਲ ਭਰ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਕੋ ਆਪਨੇ ਪਨ ਸੇ ਇਧਰ ਔਰ ਬੇਗਾਨੇ ਪਨ ਸੇ ਉਧਰ ਪਹੁੰਚਾ ਦੀਆ ਥਾ.... ਮਦਨ ਇੰਦੂ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ  ਔਰ ਭੀ ਜਾਨਨਾ ਚਾਹਤਾ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਇੰਦੂ ਨੇ ਉਸ ਕੇ ਹਾਥ ਪਕੜ ਲੀਏ ਔਰ ਕਿਹਾ। ‘‘ਮੈਂ ਤੋ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਨ ਹੂੰ  ਜੀ.... ਪਰ ਮੈਂ ਨੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੇਖੇ ਹੈਂ, ਭਾਈ ਔਰ ਭਾਬੀਆਂ ਦੇਖੀ ਹੈਂ, ਬੀਸੀਉਂ ਔਰ ਲੋਗ ਦੇਖੇ ਹੈਂ। ਇਸ ਲੀਏ ਮੈਂ ਕੁਛ ਸਮਝਤੀ ਬੂਝਤੀ ਹੂੰ.... ਮੈਂ ਅਬ ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਹੂੰ.... ਆਪਨੇ  ਬਦਲੇ ਮੈਂ ਤੁਮ ਸੇ ਏਕ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਮਾਂਗਤੀ ਹੂੰ।’’

ਰੋਤੇ ਵਕਤ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਭੀ ਇਕ ਨਸ਼ਾ ਸਾ ਥਾ। ਮਦਨ ਨੇ ਕੁਛ ਬੇਸਬਰੀ ਔਰ ????ਕੇ ਮਿਲੇ ਜੁਲੇ ਸ਼ਬਦੋਂ ਮੇਂ ਕਿਹਾ.... ‘‘ਕਿਆ ਮਾਂਗਤੀ ਹੋ? ਤੁਮ ਜੋ ਭੀ ਕਹੋਗੀ ਮੈਂ ਦੂੰਗਾ।’’

‘‘ਪੱਕੀ ਬਾਤ?’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ।

ਮਦਨ ਨੇ ਕੁਛ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਕਰ ਕਿਹਾ। ‘‘ਹਾਂ ਹਾਂ .... ਕਹਾ ਜੋ ਪੱਕੀ ਬਾਤ।’’

ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਬੀਚ ਮੇਂ ਮਦਨ ਕੇ ਮਨ ਮੇਂ ਇਕ ਵਸੋਸਾ ਆਇਆ.... ਮੇਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਮੰਦਾ ਹੈ, ਅਗਰ ਇੰਦੂ ਕੋਈ ਐਸੀ ਚੀਜ਼ ਮਾਂਗ ਲੇ ਜੋ ਮੇਰੀ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਸੇ ਬਾਹਰ ਹੋ ਤੋ ਫਿਰ ਕਿਆ ਹੋਗਾ? ਲੇਕਿਨ ਇੰਦੂ ਨੇ ਮਦਨ ਕੇ ਸਖ਼ਤ ਔਰ ਫੈਲੇ ਹੂਏ  ਹਾਥੋਂ ਕੋ ਆਪਨੇ  ਮੁਲਾਇਮ ਹਾਥੋਂ ਸੇ ਸਮੇਟਤੇ ਹੂਏ  ਉਨ ਪਰ ਆਪਨੇ  ਗਾਲ ਰਖਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ।

‘‘ ਤੁਮ ਆਪਨੇ  ਦੁੱਖ ਮੁਝੇ ਦੋ।’’

ਮਦਨ ਸਖ਼ਤ ਹੈਰਾਨ ਹੂਆ। ਸਾਥ ਹੀ ਆਪਨੇ  ਆਪ ਪਰ ਇਕ ਬੋਝ ਉਤਰਤਾ ਹੂਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੂਆ । ਉਸ ਨੇ ਚਾਂਦਨੀ ਮੇਂ ਇਕ ਬਾਰ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਨੇ  ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਲੇਕਿਨ ਵੋਹ ਕੁਛ ਨਾ ਜਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਾ ਯੇ ਮਾਂ ਯਾ ਕਿਸੀ ਸਹੇਲੀ ਕਾ ਰਟਾ ਹੂਆ  ਫ਼ਿਕਰਾ ਹੋਗਾ ਜੋ ਇੰਦੂ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿਆ। ਜਭੀ ਯੇ ਜਲਤਾ ਹੂਆ  ਆਂਸੂ ਮਦਨ ਕੇ ਹਾਥ ਕੀ ਪਸ਼ਤ ਪਰ ਗਿਰਾ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਆਪਨੇ  ਸਾਥ ਲਿਪਟਾਤੇ ਹੂਏ ਕਿਹਾ।

‘‘ਦੀਏ....!’’ ਲੇਕਿਨ ਇਨ ਸਬ ਬਾਤੋਂ ਨੇ ਮਦਨ ਸੇ ਉਸ ਕੀ ਬਹੀਮਤ ਛੀਨ ਲੀ ਥੀ।

ਮਹਿਮਾਨ ਇਕ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਸਬ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੂਏ । ਚਕਲੀ ਭਾਭੀ ਦੋ ਬਚੋਂ ਕੋ ਉਂਗਲੀਓਂ ਸੇ ਲਗਾਏ ਸੀੜ੍ਹੀਉਂ ਕੀ ਊਂਚ ਨੀਚ ਸੇ ਤੀਸਰਾ ਪੇਟ ਸੰਭਾਲਤੀ ਹੋਈ ਚੱਲ ਦੀ। ਦਰਿਆਬਾਦ ਵਾਲੀ ਫੂਫੀ ਜੋ ਆਪਨੇ  ‘‘ਨੌਲਖੇ ‘‘ ਹਾਰ ਕੇ ਗੁੰਮ ਹੋ ਜਾਨੇ ਪਰ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾਤੀ ਵਾਵੇਲਾ ਕਰਤੀ ਹੋਈ ਬੇ ਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਥੀ ਔਰ ਜੋ ਗ਼ੁਸਲ ਖ਼ਾਨੇ ਮੇਂ ਪੜਾ ਹੂਆ ਮਿਲ ਗਿਆ ਥਾ, ਜਹੇਜ਼ ਮੇਂ ਸੇ ਆਪਨੇ  ਹਿੱਸੇ ਕੇ ਤੀਨ ਕੱਪੜੇ ਲੇ ਕਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਚਾਚਾ ਗਏ। ਜਿਨ ਕੋ ਉਨ ਕੇ ਜੇ ਪੀ ਹੋ ਜਾਨੇ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਤਾਰ ਕੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮਿਲੀ ਥੀ ਔਰ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਬਦ ਹਵਾਸੀ ਮੇਂ ਮਦਨ ਕੀ ਬਜਾਏ ਦੁਲਹਨ ਕਾ ਮੂੰਹ ਚੂਮਨੇ ਚਲੇ ਥੇ।

ਘਰ ਮੇਂ ਬੂੜ੍ਹਾ ਬਾਪ ਰਹਿ ਗਿਆ ਥਾ ਔਰ ਛੋਟੇ ਬਹਿਨ ਭਾਈ। ਛੋਟੀ ਦੁਲਾਰੀ ਤੋ ਹਰ ਵਕਤ ਭਾਬੀ ਕੀ ਹੀ ਬਗ਼ਲ ਮੇਂ ਘੁਸੀ ਰਹਿਤੀ। ਗਲੀ ਮੁਹੱਲੇ ਕੀ ਕੋਈ ਔਰਤ ਦੁਲਹਨ ਕੋ ਦੇਖੇ ਯਾ ਨਾ ਦੇਖੇ। ਦੇਖੇ ਤੋ ਕਿਤਨੀ ਦੇਰ ਦੇਖੇ। ਯੇ ਸਬ ਉਸ ਕੇ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਮੇਂ ਥਾ। ਆਖ਼ਿਰ ਯੇ ਸਬ ਖ਼ਤਮ ਹੂਆ  ਔਰ ਆਹਿਸਤਾ ਆਹਿਸਤਾ ਪੁਰਾਨੀ ਹੋਨੇ ਲੱਗੀ ਲੇਕਿਨ ਕਾਕਾ ਜੀ ਕੀ ਇਸ ਨਈ ਆਬਾਦੀ ਕੇ ਲੋਗ ਅਬ ਭੀ ਆਤੇ ਜਾਤੇ। ਮਦਨ ਤੋ ਉਸ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਰੁਕ ਜਾਤੇ ਔਰ ਕਿਸੀ ਭੀ ਬਹਾਨੇ ਸੇ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਆਤੇ। ਇੰਦੂ ਉਨਹੇਂ ਦੇਖਤੇ ਹੀ ਇਕ ਦੱਮ ਘੁੰਗਟ ਖੇਂਚ ਲੀਤੀ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਛੋਟੇ ਸੇ ਵਕਫ਼ੇ ਮੇਂ ਜੋ ਕੁਛ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਤਾ ਵੋਹ ਬਿਨਾ  ਘੁੰਗਟ ਕੇ ਦਿਖਾਈ ਹੀ ਨਾ ਦੇ ਸਕਤਾ ਥਾ।

ਮਦਨ ਕਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਗੰਦੇ ਬਰੋਜ਼ੇ ਕਾ ਥਾ। ਕਹੀਂ ਬੜੀ ਸਪਲਾਈ ਵਾਲੇ ਦੋ ਤਿਨ ਜੰਗਲੋਂ ਮੇਂ ਚੀੜ ਔਰ ਦੇਵਦਾਰ ਕੇ ਪੇੜੋਂ ਕੀ ਜੰਗਲ ਮੇਂ ਆਗ ਨੇ ਆਲਿਆ ਥਾ ਔਰ ਵੋਹ ਧੜਾ ਧੜਾ ਜਲਤੇ ਹੂਏ ਖ਼ਾਕ ਸਿਆਹ ਹੋ ਕਰ ਰਹਿ ਗਏ ਥੇ।।

ਸ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰਾਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੋਹ ਨਾ ਹੂਆ ਜੋ ਮਦਨ ਨੇ ਸੋਚਾ  ਥਾ। ਜਬ ਚਕਲੀ ਭਾਬੀ ਨੇ ਫੁਸਲਾ ਕਰ ਮਦਨ ਕੋ ਬੀਚ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਧਕੇਲ ਦੀਆ ਤੋ ਇੰਦੂ ਸਾਮਨੇ  ਸ਼ਾਲੋਂ ਮੇਂ ਲਿਪਟੀ ਅੰਧੇਰੇ ਕਾ ਭਾਗ ਬਨੀ ਜਾ ਰਹੀ ਥੀ। ਬਾਹਰ ਚਕਲੀ ਭਾਬੀ ਔਰ ਦਰਿਆ ਆਬਾਦ ਵਾਲੀ ਫੂਫੀ ਔਰ ਦੂਸਰੀ ਔਰਤੋਂ ਕੀ ਹੰਸੀ, ਰਾਤ ਕੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਪਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਮਿਸਰੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਘੁਲ ਰਹੀ ਥੀ। ਔਰਤੇਂ ਸਬ ਯਹੀ ਸਮਝਤੀ ਥੀਂ ਕਿ ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਹੋ ਜਾਨੇ ਪਰ ਭੀ ਮਦਨ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਬ ਉਸੇ ਬੀਚ ਰਾਤ ਸੇ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੋ ਵੋਹ ਹੜਬੜਾ ਰਹਾ ਥਾ। ‘‘ਕਹਾਂ, ਕਹਾਂ ਲੀਏ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋ ਮੁਝੇ?’’

ਉਨ ਔਰਤੋਂ ਕੇ ਆਪਨੇ ਆਪਨੇ ਦਿਨ ਬੀਤ ਚੁਕੇ ਥੇ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਉਨ ਕੇ ਸਰੀਰ ਸੋਹਰੋਂ ਨੇ ਜੋ ਕੁਛ ਕਹਾ ਔਰ ਮਾਨਾ ਥਾ ਉਸ ਕੀ ਗੂੰਜ ਉਨ ਕੇ ਕਾਨੋਂ ਮੇਂ ਬਾਕੀ ਨਾ ਰਹੀ ਥੀ । ਵੋਹ ਖ਼ੁਦ ਰਸ ਬੱਸ ਚੁੱਕੀ ਥੀਂ ਔਰ ਅਬ ਅਪਨੀ ਇਕ ਔਰ ਬਹਿਨ ਕੋ ਬਸਾਨੇ ਪਰ ਤੁਲੀ ਹੋਈ ਥੀਂ। ਜ਼ਮੀਨ ਕੀ ਯੇ ਬੇਟੀਆਂ ਮਰਦ ਕੋ ਤੋ ਯੂੰ ਸਮਝਤੀ ਥੀਂ ਜੈਸੇ ਬਾਦਲ ਕਾ ਟੁਕੜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਬਾਰਿਸ਼ ਕੇ ਲੀਏ ਮੂੰਹ ਉੱਠਾ ਕਰ ਦੇਖਨਾ ਹੀ ਪੜਤਾ ਹੈ। ਨਾ ਬਰਸੇ ਤੋ ਮਨਤੇਂ ਮਾਨਨੀ ਪੜਤੀ ਹੈਂ। ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਚੜ੍ਹਾਨੇ ਪੜਤੇ ਹੈਂ। ਜਾਦੂ ਟੂਨੇ  ਕਰਨੇ ਹੋਤੇ ਹੈਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਦਨ ਕਾਲਕਾ ਜੀ ਕੀ ਇਸ ਨਈ ਆਬਾਦੀ ਮੇਂ ਘਰ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਕੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੇਂ ਪੜਾ ਇਸੀ ਵਕਤ ਕਾ ਮੁੰਤਜ਼ਿਰ ਥਾ। ਫਿਰ ਸ਼ਾਮਤਿ ਆਮਾਲ ਪੜੋਸੀ ਸਿਬਤੇ ਕੀ ਭੈਂਸ ਉਸ ਕੀ ਖਾਟ ਹੀ ਕੇ ਪਾਸ ਬੰਧੀ ਥੀ ਜੋ ਬਾਰ ਬਾਰ ਫੰਕਾਰਤੀ ਹੋਈ ਮਦਨ ਕੋ ਸੁੰਘ ਲੀਤੀ ਥੀ ਔਰ ਵੋਹ ਹਾਥ ਉਠਾ ਉਠਾ ਕਰ ਉਸੇ ਦੂਰ ਰੱਖਨੇ  ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਤਾ। ਐਸੇ ਮੇਂ ਭਲਾ ਨੀਂਦ ਕਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਕਹਾਂ ਥਾ?

ਸਮੁੰਦਰ ਕੀ ਲਹਰੋਂ ਔਰ ਔਰਤ ਕੇ ਖ਼ੂਨ ਕੋ ਰਾਸਤਾ ਬਤਾਨੇ ਵਾਲਾ ਚਾਂਦ ਇਕ ਖਿੜਕੀ ਕੇ ਰਾਸਤੇ ਸੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਆਇਆ ਥਾ ਔਰ ਦੇਖ ਰਹਾ ਥਾ  ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੇ ਉਸ ਤਰਫ਼ ਖੜਾ ਮਦਨ ਅਗਲਾ ਕਦਮ ਕਹਾਂ ਰਖਤਾ ਹੈ। ਮਦਨ ਕੇ ਆਪਨੇ  ਅੰਦਰ ਇਕ ਘੁਨ ਗਰਜ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ ਔਰ ਉਸੇ ਅਪਨਾ ਆਪ ਯੂੰ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ ਜੈਸੇ ਬਿਜਲੀ ਕਾ ਖੰਬਾ ਹੈ ਜਿਸੇ ਕਾਨ  ਲਗਾਨੇ ਸੇ ਉਸੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਸਨਸਨਾਹਟ ਸੁਨਾਈ ਦੇ ਜਾਏਗੀ। ਕੁਛ ਦੇਰ ਯੂੰ ਹੀ ਖੜੇ ਰਹਿਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਆਗੇ ਬ਼ੜਾ ਕਰ ਪਲੰਗ  ਕੋ ਖੈਂਚ ਕਰ ਚਾਂਦਨੀ ਮੇਂ ਕਰ ਦਿਆ ਤਾ ਕਿ ਦੁਲਹਨ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਤੋ ਦੇਖ ਸਕੇ। ਫਿਰ ਵੋਹ ਠਟਕ ਗਿਆ। ਜਬ ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਾ.... ਇੰਦੂ ਮੇਰੀ ਬੀਵੀ  ਹੈ। ਕੋਈ ਪਰਾਈ ਔਰਤ ਤੋ ਨਹੀਂ ਜਿਸੇ  ਨਾ ਛੂਨੇ ਕਾ ਸਬਕ ਬਚਪਨ ਹੀ ਸੇ ਪੜ੍ਹਤਾ ਆਇਆ ਹੂੰ। ਸ਼ਾਲੂ ਮੇਂ ਲਿਪਟੀ ਹੋਈ ਦੁਲਹਨ ਕੋ ਦੇਖਤੇ ਹੂਏ  ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਕਰ ਲੀਆ, ਵਹਾਂ ਇੰਦੂ ਕਾ ਮੂੰਹ ਹੋਗਾ। ਔਰ ਜਬ ਹਾਥ ਬੜ੍ਹਾ ਕਰ ਉਸ ਨੇ ਪਾਸ ਪੜੀ ਗੱਠੜੀ ਕੋ ਛੂਆ ਤੋ ਵਹੀਂ ਇੰਦੂ ਕਾ ਮੂੰਹ ਥਾ। ਮਦਨ ਨੇ ਸੋਚਾ ਥਾ ਵੋਹ ਅਸਾਨੀ ਸੇ ਮੁਝੇ ਅਪਨਾ ਆਪ ਨਾ ਦੇਖਨੇ  ਦੇਗੀ ਲੇਕਿਨ ਇੰਦੂ ਨੇ ਐਸਾ ਨਾ ਕਿਆ। ਜੈਸੇ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲੋਂ ਸੇ ਵੋਹ ਭੀ ਇਸੀ ਲਮਹੇ ਕੀ ਮੁੰਤਜ਼ਿਰ ਹੋ ਔਰ ਕਿਸੀ ਖ਼ਿਆਲੀ ਭੈਂਸ ਕੇ ਸੂੰਘਤੇ  ਰਹਿਨੇ  ਸੇ ਉਸੇ ਭੀ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆ ਰਹੀ ਹੋ। ਗ਼ਾਇਬ ਨੀਂਦ ਔਰ ਬੰਦ ਆਂਖੋਂ ਕਾ ਕੋਰਬ ਅੰਧੇਰੇ ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਮਨੇ  ਫੜਫੜਾਤਾ ਹੂਆ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹਾ ਥਾ। ਠੋੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਤੇ ਹੂਏ ਆਮ ਤੌਰ ਪੇ  ਚਿਹਰਾ ਲੰਬੂਤਰਾ ਹੋ ਜਾਤਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਯਹਾਂ ਤੋ ਸਭੀ ਗੋਲ ਥਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੀ ਲੀਏ  ਚਾਂਦਨੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਗਾਲ ਔਰ  ਹੋਂਟੋਂ ਕੇ ਬੀਚ ਇਕ ਸਾਏ ਦਾਰ ਖੂਹ ਸੀ ਬਨੀ ਹੋਈ ਥੀ। ਜੈਸੀ ਦੋ ਸਰ ਸਬਜ਼ ਔਰ ਸ਼ਾਦਾਬ ਟੀਲੋਂ ਕੇ ਬੀਚ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਮਾਥਾ ਕੁਛ ਤੰਗ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਪਰ ਸੇ ਏਕਾ ਏਕੀ ਉੱਠਨੇ  ਵਾਲੇ  ਘੁੰਗਰਿਆਲੇ ਬਾਲ।

ਜਭੀ ਇੰਦੂ ਨੇ ਅਪਨਾ ਚਿਹਰਾ ਛੁੜਾ ਲਿਆ ਜੈਸੇ ਵੋਹ ਦੇਖਨੇ  ਕੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੋ ਦੇਤੀ ਹੋ ਲੇਕਿਨ ਇਤਨੀ ਦੇਰ ਕੇ ਲੀਏ  ਨਹੀਂ। ਆਖ਼ਿਰ ਸ਼ਰਮ ਕੀ ਭੀ ਤੋ ਕੋਈ ਹੱਦ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਮਦਨ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਸਖ਼ਤ ਹਾਥੋਂ ਸੇ ਯੂੰ ਹੀ ਸੀ ਹੂੰ ਹਾਂ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਦੁਲਹਨ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਫਿਰ ਸੇ ਊਪਰ ਕੋ ਉਠਾ ਦੀਆ ਔਰ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸੀ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਕਿਹਾ। ‘‘ਇੰਦੂ!’’

ਇੰਦੂ ਕੁਛ ਡਰ ਸੀ ਗਈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਕਿਸੀ ਅਜਨਬੀ ਨੇ ਉਸ ਕਾ ਨਾਮ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੇ ਪੁਕਾਰਾ ਥਾ ਔਰ ਵੋਹ ਅਜਨਬੀ ਕਿਸੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਹੱਕ ਸੇ ਰਾਤ ਕੇ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ ਆਹਿਸਤਾ ਆਹਿਸਤਾ ਉਸ ਅਕੇਲੀ ਬੇ ਯਾਰ ਓ ਮਦਦਗਾਰ ਔਰਤ ਕਾ ਅਪਨਾ ਹੋਤਾ ਜਾ ਰਹਾ ਥਾ।।

‘‘ਮੈਂ ਨੇ ਤੋ ਅਭੀ ਸੇ ਚਾਰ ਸੂਟ  ਔਰ ਕੁਛ ਬਰਤਨ ਅਲੱਗ ਕਰ ਡਾਲੇ ਹੈਂ ਇਸ ਕੇ ਲੀਏ"  ਔਰ ਜਬ ਮਦਨ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੀਆ ਤੋ ਇਸੇ ਝੰਜੋੜਤੇ ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਤੁਮ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਤੇ ਹੋ.... ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਅਪਨਾ ਵਚਨ....? ਤੁਮ ਆਪਨੇ  ਦੁੱਖ ਮੁਝੇ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹੋ।’’

‘‘ਏਂ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਚੌਂਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ਔਰ ਜੈਸੇ ਬੇ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋ ਗਿਆ ਲੇਕਿਨ ਅਬ ਕੇ ਜਬ ਉਸ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਆਪਨੇ  ਸਾਥ ਲਿਪਟਾਇਆ  ਤੋ ਵਹਾਂ ਇਕ ਜਿਸਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹ ਗਿਆ ਥਾ ਸਾਥ ਇਕ ਰੂਹ ਭੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ ਥੀ....

ਮਦਨ ਕੇ ਲੀਏ  ਇੰਦੂ ਰੂਹ ਹੀ ਰੂਹ ਥੀ। ਇੰਦੂ ਕਾ ਜਿਸਮ ਭੀ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਵੋਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਸੀ ਨਾ ਕਿਸੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੇ ਮਦਨ ਕੀ ਨਜ਼ਰੋਂ ਸੇ ਓਝਲ ਹੀ ਰਹਾ। ਇਕ  ਪਰਦਾ ਥਾ। ਖ਼ਾਬ ਕੇ ਤਾਰੋਂ ਸੇ ਬਨਾ ਹੂਆ । ਉਨਹੋਂ ਕੇ ਧੂਏਂ ਸੇ ਰੰਗੀਨ ਕਹਕਹੋਂ ਕੀ ਜ਼ਰਤਾਰੀ ਸੇ ਚਕਾਚੌਂਧ ਜੋ ਹਰ ਵਕਤ ਇੰਦੂ ਕੋ ਧਾਂਪੇ ਰਹਿਤਾ ਥਾ। ਮਦਨ ਕੀ ਨਗਾਹੋਂ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਹਾਥੋਂ ਕੇ ਦੁਸ਼ਾਸਨ ਸਦੀਉਂ ਸੇ ਇਸ ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਕਾ ਚੀਰ ਹਰਨ ਕਰਤੇ ਆਏ ਥੇ ਜੋ ਕੀ  ਅਰਫ਼ ਇ ਆਮ ਮੇਂ ਬੀਵੀ ਕਹਲਾਤੀ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸੇ ਆਸਮਾਨੋਂ ਸੇ ਥਾਨੋਂ ਕੇ ਥਾਨ, ਗਜ਼ੋਂ ਕੇ ਗਜ਼, ਕੱਪੜਾ ਨੰਗਾ ਪਿੰਡਾ ਨਪਨੇ ਕੇ ਲੀਏ  ਮਿਲਤਾ ਆਇਆ ਥਾ। ਦੁਸ਼ਾਸਨ ਥੱਕ ਹਾਰ ਕੇ ਯਹਾਂ ਵਹਾਂ ਗਿਰੇ  ਪੜੇ ਥੇ ਲੇਕਿਨ ਦ੍ਰੋਪਦੀ ਵਹੀਂ ਖੜੀ ਥੀਂ, ਇੱਜ਼ਤ ਔਰ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਕੀ ਇਕ ਸਫ਼ੈਦ ਔਰ ਬੇ ਦਾਗ਼ ਸਾੜੀ ਮੇਂ ਮਲਬੋਸ ਵੋਹ ਦੇਵੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਥੀ। ਔਰ .... ਮਦਨ ਕੇ ਲੋਟਤੇ ਹੂਏ  ਹਾਥ ਖ਼ਜਾਲਤ ਕੇ ਪਸੀਨੇ ਸੇ ਤਰ ਹੂਏ , ਜਿਸੇ ਸੁਖਾਨੇ  ਕੇ ਲੀਏ  ਵੋਹ ਉਨਹੇਂ  ਉਪਰ ਹਵਾ  ਮੇਂ ਉੱਠਾ ਦੇਤਾ ਔਰ ਫਿਰ ਹਾਥ ਕੇ ਪੰਜੋਂ ਕੋ  ਪੂਰੇ ਤੌਰ ਪਰ ਫੈਲਾਤਾ ਹੂਆ , ਇਕ ਤਸ਼ਨਜੀ ਕੈਫ਼ੀਅਤ ਮੇਂ ਅਪਨੀ ਆਂਖੋਂ ਕੀ ਫੈਲਤੀ ਫਟਤੀ ਹੋਈ ਪੁਤਲੀਉਂ ਕੋ ਸਾਮਨੇ  ਰੱਖ ਦੇਤਾ  ਔਰ ਫਿਰ ਉਂਗਲੀਓਂ ਕੇ ਬੀਚ ਮੇਂ ਸੇ ਝਾਂਕਤਾ.... ਇੰਦੂ ਕਾ ਮਰਮਰੀ ਜਿਸਮ ਖ਼ੁਸ਼ ਰੰਗ ਔਰ ਗੁਦਾਜ਼ ਸਾਮਨੇ  ਪੜਾ ਹੋਤਾ। ਇਸਤਮਾਲ ਕੇ ਲੀਏ  ਪਾਸ, ਅਬਤਜ਼ਾਲ ਕੇ ਲੀਏ  ਦੂਰ.... ਕਭੀ ਜਬ ਇੰਦੂ ਕੀ ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਹੋ ਜਾਤੀ ਤੋ ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੇ ਫ਼ਿਕਰੇ ਹੋਤੇ....

‘‘ਹਾਏ ਜੀ ਘਰ ਮੇਂ ਛੋਟੇ ਬੜੇ ਹੈਂ। ਵੋਹ ਕਿਆ ਕਹਿਨਗੇ?’’

ਮਦਨ ਕਹਿਤਾ। ‘‘ਛੋਟੇ ਸਮਝਤੇ ਨਹੀਂ.... ਬੜੇ ਅਨਜਾਨ ਬਨ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।’’

ਇਸੀ ਦੌਰਾਨ ਮੇਂ ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਕੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਹੋ ਗਈ। ਵਹਾਂ ਵੋਹ ਰੇਲਵੇ ਮਿਲ ਸਰਵਿਸ ਮੇਂ ਸਿਲੇਕਸ਼ਨ ਗ੍ਰੇਡ ਕੇ ਹੈੱਡ ਕਲਰਕ ਹੋ ਗਏ। ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਕਵਾਰਟਰ ਮਿਲਾ ਕਿ ਇਸ ਮੇਂ ਆਠ ਕੁਨਬੇ ਰਹਿ ਸਕਤੇ ਥੇ ਲੇਕਿਨ ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਉਸ ਮੇਂ ਅਕੇਲੇ ਹੀ ਟਾਂਗੇਂ ਫੈਲਾਏ ਖੜੇ ਰਹਿਤੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਵੋਹ ਬਾਲ ਬਚੋਂ ਸੇ ਕਭੀ ਅਲਾਹਿਦਾ ਨਹੀਂ ਹੂਏ  ਥੇ। ਸਖ਼ਤ ਘਰੇਲੂ ਕਿਸਮ ਕੇ ਆਦਮੀ। ਆਖ਼ਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਉਸ ਤਨਹਾਈ ਨੇ ਉਨ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਵਹਿਸ਼ਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਲੇਕਿਨ ਮਜਬੂਰੀ ਥੀ, ਬੱਚੇ ਸਬ ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਮਦਨ ਔਰ ਇੰਦੂ ਕੇ ਪਾਸ ਥੇ ਔਰ ਵਹੀਂ ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਤੇ ਥੇ। ਸਾਲ ਕੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਉਨਹੇਂ  ਬੀਚ ਮੇਂ ਉਠਾਨਾ ਉਨ ਕੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੇ ਲੀਏ  ਅੱਛਾ ਨਾ ਥਾ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਦਿਲ ਕੇ ਦੌਰੇ ਪੜਨੇ ਲੱਗੇ।

ਬਾਰੇ ਗਰਮੀ ਕੀ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਂ। ਇਨ ਕੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਲਿਖਨੇ  ਪਰ ਮਦਨ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਕੁੰਦਨ, ਪਾਸ਼ੀ ਔਰ ਦੁਲਾਰੀ ਕੇ ਸਾਥ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਭੇਜ ਦਿਆ.... ਧਨੀ ਰਾਮ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਚਮਕ ਉੱਠੀ। ਕਹਾਂ ਉਨਹੇਂ ਦਫ਼ਤਰ ਕੇ ਕਾਮ ਕੇ ਬਾਅਦ ਫ਼ੁਰਸਤ ਹੀ ਫ਼ੁਰਸਤ ਥੀ ਔਰ ਕਹਾਂ ਅਬ ਕਾਮ ਹੀ ਕਾਮ ਥਾ। ਬੱਚੇ ਬਚੋਂ ਹੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਹਾਂ ਕੱਪੜੇ  ਉਤਾਰਤੇ ਹੈਂ ਵਹੀਂ ਪੜੇ ਰਹਿਨੇ  ਦੇਤੇ ਔਰ ਬਾਬੂ ਜੀ ਇਨਹੇਂ ਸਮੇਟਤੇ ਫਿਰਤੇ। ਆਪਨੇ  ਮਦਨ ਸੇ ਦੂਰ ਅਲਸਾਨੀ ਹੋਈ ਰਤੀ, ਇੰਦੂ ਤੋ ਆਪਨੇ  ਪਹਿਨਾਵੇ ਤੱਕ ਸੇ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਵੋਹ ਰਸੋਈ ਮੇਂ ਯੂੰ ਫਿਰਤੀ ਥੀ ਜੈਸੇ ਕਾਂਜੀ ਹਾਊਸ ਮੇਂ ਗਾਏ, ਬਾਹਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਮੂੰਹ ਉੱਠਾ ਉੱਠਾ ਕਰ ਆਪਨੇ  ਮਾਲਿਕ ਕੋ ਢੂੰਡਾ ਕਰਤੀ ਹੋ। ਕਾਮ ਵਾਮ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵੋਹ ਕਭੀ ਅੰਦਰ ਟਰੰਕੋਂ ਪਰ ਲੇਟ ਜਾਤੀ। ਕਭੀ ਬਾਹਰ ਕਨੇਰ ਕੇ ਬੂਟੇ ਕੇ ਪਾਸ ਔਰ ਕਭੀ ਆਮ ਕੇ ਪੇੜ ਤਲੇ ਜੋ ਆਂਗਨ ਮੇਂ ਖੜਾ ਸੈਂਕੜੋਂ ਹਜ਼ਾਰੋਂ ਦਿਲੋਂ ਕੋ  ਥਾਮੇ ਹੂਏ  ਥਾ।

ਸਾਵਨ ਭਾਦੋਂ ਮੇਂ ਢਲਨੇ ਲੱਗਾ। ਆਂਗਨ ਮੇਂ ਸੇ ਬਾਹਰ ਕਾ ਦਰੀਚਾ ਖਿਲਤਾ ਤੋ ਕੰਵਾਰੀਆਂ, ਨਈ ਬਿਆਹੀ ਹੋਈ ਲੜਕੀਆਂ ਪੀਂਘ ਬੜ੍ਹਾਤੇ ਹੂਏ  ਗਾਤੀ... ਝੂਲਾ  ਕਨਤੇ ਡਾਰੋ ਰੇ ਉਮਰੀਆਂ.... ਔਰ ਫਿਰ ਗੀਤ ਕੇ ਬੋਲ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦੋ ਝੂਲਤੀਂ ਔਰ ਦੋ ਝੂਲਾਤੀਂ ਔਰ ਕਹੀਂ ਚਾਰ ਮਲ ਜਾਤੀਂ ਭੂਲ  ਭਲਈਆਂ ਹੋ ਜਾਤੀਂ। ਅਧੇੜ ਉਮਰ ਕੀ ਬੂੜ੍ਹੀ ਔਰਤੇਂ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਖੜੀ ਤਕਾ ਕਰਤੀਂ । ਇੰਦੂ ਕੋ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਜੈਸੇ ਵੋਹ ਭੀ ਇਨ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜਭੀ ਵੋਹ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲੇਤੀ ਔਰ ਠੰਡੀ ਸਾਸੇਂ ਭਰਤੀ ਹੋਈ ਸੋ ਜਾਤੀ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਪਾਸ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰਤੇ ਤੋ ਉਸੇ ਜਗਾਨੇ, ਉਠਾਨੇ ਕੀ ਜ਼ਰਾ ਭੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰਤੇ।

ਮੈਸੂਰ ਔਰ ਆਸਾਮ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਮੰਗਵਾਇਆ ਹੂਆ  ਬੀਰੋਜ਼ਾ ਮਹਿੰਗਾ ਪੜਤਾ ਥਾ ਔਰ ਲੋਗ ਇਸੇ ਮਹਿੰਗੇ ਦਾਮੋਂ ਖ਼ਰੀਦਨੇ ਕੋ ਤਿਆਰ ਨਾ ਥੇ। ਇਕ ਤੋ ਆਮਦਨੀ ਕਮ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਇਸ ਪਰ ਮਦਨ ਜਲਦੀ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਸਾਥ ਵਾਲਾ ਦਫ਼ਤਰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਘਰ ਚਲਾ ਆਤਾ। ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਉਸ ਕੀ ਸਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਯਹੀ ਹੋਤੀ ਕਿ ਸਬ ਖਾਏਂ  ਪੀਏਂ ਔਰ ਆਪਨੇ  ਆਪਨੇ  ਬਸਤਰੋਂ ਮੇਂ ਦੁਬਕ ਜਾਏਂ । ਜਬ ਵੋਹ ਖਾਤੇ ਵਕਤ ਖ਼ੁਦ ਥਾਲੀਆਂ ਉੱਠਾ ਉੱਠਾ ਕਰ ਬਾਪ ਔਰ ਬਹਿਨ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਰਖਤਾ ਔਰ ਉਨ ਕੇ ਖਾ ਚੁੱਕਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਝੂਠੇ ਬਰਤਨੋਂ ਕੋ ਸਮੇਟ ਕਰ ਨਲ ਕੇ ਨੀਚੇ ਰੱਖ ਦੇਤਾ। ਸਬ ਸਮਝਤੇ ਬਹ। ਭਾਬੀ ਨੇ ਮਦਨ ਕੇ ਕਾਨ  ਮੇਂ ਕੁਛ ਫੂੰਕਾ ਹੈ ਔਰ ਅਬ ਵੋਹ ਘਰ ਕੇ ਕਾਮ ਕਾਜ ਮੇਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੇਨੇ  ਲੱਗਾ ਹੈ। ਮਦਨ ਸਬ ਸੇ ਬੜਾ ਥਾ। ਕੁੰਦਨ ਇਸ ਸੇ ਛੋਟਾ ਔਰ ਪਾਸ਼ੀ ਸਬ ਸੇ ਛੋਟਾ। ਜਬ ਕੁੰਦਨ ਭਾਬੀ ਕੇ ਸਵਾਗਤ ਮੇਂ ਸਬ ਕੇ ਇਕ ਸਾਥ ਬੈਠ ਕਰ ਖਾਨੇ  ਪਰ ਇਸਰਾਰ ਕਰਤਾ ਤੋ ਬਾਪ ਧਨੀ ਰਾਮ ਵਹੀਂ ਡਾਂਟ ਦੇਤਾ।

‘‘ਖਾਓ ਤੁਮ। " ਵੋਹ ਕਹਿਤਾ ‘‘ ਵੋਹ ਭੀ ਖਾ ਲੇਂਗੇ " ਔਰ ਫਿਰ ਰਸੋਈ ਮੇਂ ਇਧਰ ਇਧਰ ਦੇਖਨੇ  ਲਗਤਾ ਔਰ ਜਬ ਬਹੂ ਖਾਨੇ  ਪੀਨੇ  ਸੇ ਫ਼ਾਰਗ਼ ਹੋ ਜਾਤੀ ਔਰ  ਬਰਤਨੋ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਮੁਤੱਵਜਾ ਹੋਤੀ ਤੋ ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਉਸੇ ਰੋਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਿਤੇ। ‘‘ਰਹਿਨੇ  ਦੇ ਬਹੂ ਬਰਤਨ ਸੁਬਾ ਹੋ ਜਾਏਂਗੇ।’’

ਇੰਦੂ ਕਹਿਤੀ ‘‘ਨਹੀਂ ਬਾਬੂ ਜੀ.... ਮੈਂ ਅਭੀ ਕੀਏ ਦੇਤੀ ਹੂੰ ਝਪਾਕੇ ਸੇ।’’

ਤਬ ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਇਕ ਲਰਜ਼ਤੀ ਹੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਕਹਿਤੇ ‘‘ਮਦਨ ਕੀ ਮਾਂ ਹੋਤੀ ਬਹੂ, ਤੋ ਯੇ ਸਬ ਤੁਮਹੇਂ ਨਾ ਕਰਨੇ ਦੇਤੀ। ....?" ਔਰ ਇੰਦੂ ਇਕ ਦਮ ਆਪਨੇ  ਹਾਥ ਰੋਕ ਲੀਤੀ।

ਛੋਟਾ ਪਾਸ਼ੀ ਭਾਬੀ ਸੇ ਸ਼ਰਮਾਤਾ ਥਾ। ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਕਿ ਦੁਲਹਨ ਕੀ ਗੋਦ ਝੱਟ ਸੇ ਹਰੀ ਹੋ, ਚਮਕੀ ਭਾਬੀ ਔਰ ਦਰਿਆ ਬਾਦ ਵਾਲੀ ਫੂਫੀ ਨੇ ਇਕ ਰਸਮ ਮੇਂ ਪਾਸ਼ੀ ਹੀ ਕੋ ਇੰਦੂ ਕੀ ਗੋਦ ਮੇਂ ਡਾਲਾ ਥਾ। ਜਬ ਸੇ ਇੰਦੂ ਉਸੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਉਰ ਬਲਕਿ ਅਪਨਾ ਬੱਚਾ ਸਮਝਨੇ  ਲੱਗੀ ਥੀ। ਜਬ ਭੀ ਵੋਹ ਪਿਆਰ ਸੇ ਪਾਸ਼ੀ ਕੋ ਆਪਨੇ  ਬਾਜ਼ੂਓਂ ਮੇਂ ਲੇਨੇ  ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਤੀ ਤੋ ਵੋਹ ਘਬਰਾ ਉਠਤਾ ਔਰ ਅਪਨਾ ਆਪ ਛੜਾ ਕਰ ਦੋ ਹਾਥ ਕੀ ਦੂਰੀ ਪਰ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਤਾ। ਦੇਖਤਾ ਔਰ ਹੰਸਤਾ ਰਹਿਤਾ। ਪਾਸ ਆਤਾ ਤੋ ਦੂਰ ਹਟਤਾ। ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਇਤਫ਼ਾਕ ਸੇ ਐਸੇ   ਮੇਂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਹੀਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਤੇ ਔਰ ਪਾਸ਼ੀ ਕੋ ਡਾਂਟਤੇ  ਹੂਏ  ਕਹਿਤੇ ‘‘ਅਰੇ ਜਾ ਨਾ  .... ਭਾਬੀ ਪਿਆਰ ਕਰਤੀ ਹੈ ਅਭੀ ਸੇ ਮਰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੂ ?’’ ਔਰ ਦੁਲਾਰੀ ਤੋ ਪਿੱਛਾ ਹੀ ਨਾ ਛੋੜਤੀ ਉਸ ਕਾ। ‘‘ਮੈਂ ਤੋ ਭਾਬੀ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਸੋਉਂਗੀ।’’ਕੇ ਇਸਰਾਰ ਨੇ ਬਾਬੂ ਕੱਜੀ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਜਨਾਰੋਧਨ ਜਗਾ ਦੀਆ ਥਾ। ਇਕ ਰਾਤ ਉਸ ਬਾਤ ਪਰ ਦੁਲਾਰੀ ਕੋ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਚੱਪਤ ਪੜੀ ਔਰ ਵੋਹ ਘਰ ਕੀ ਆਧੀ ਕੱਚੀ, ਆਧੀ ਪੱਕੀ ਨਾਲੀ ਮੇਂ ਜਾ ਗਿਰੀ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਲਪਕਤੇ ਹੂਏ  ਪਕੜਾ ਤੋ ਸਿਰ ਸੇ ਦੁਪੱਟਾ ਅੜ ਗਿਆ। ਬਾਲੋਂ ਕੇ ਫੂਲ   ਔਰ ਚਿੜੀਆਂ, ਮਾਂਗ ਕਾ ਸਿੰਧੂਰ, ਕਾਨੋ ਕੇ ਕਰਨ ਫੂਲ   ਸਬ ਨੰਗੇ ਹੋ ਗਏ। ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ’’। ਇੰਦੂ ਨੇ ਸਾਂਸ ਖੀਂਚਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਾ.... ਇਕ ਸਾਥ ਦੁਲਾਰੀ ਕੋ ਪਕੜਨੇ ਔਰ ਸਿਰ ਪਰ ਦੁਪੱਟਾ ਓੜ੍ਹਨੇ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਕੇ ਪਸੀਨੇ ਛੁੱਟ ਗਏ। ਉਸ ਬੇ ਮਾਂ ਬੱਚੀ ਕੋ ਛਾਤੀ ਸੇ ਲਗਾਏ ਹੂਏ  ਇੰਦੂ ਨੇ ਉਸੇ ਇਕ ਐਸੇ ਬਿਸਤਰ ਮੇਂ ਸੁਲਾ ਦੀਆ ਜਹਾਂ ਸਿਰਹਾਨੇ  ਹੀ ਸਿਰਹਾਨੇ , ਤਕੀ ਏ ਹੀ ਤਕੀਏ ਥੇ। ਨਾ ਕਹੀਂ ਪਾਇਨਤੀ ਥੀ ਨਾ ਕਾਠ ਕੇ ਬਾਜ਼ੂ। ਚੋਟ ਤੋ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਕਹੀਂ ਕੋ ਚੁਭਨੇ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਭੀ ਨਾ ਥੀ। ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਕੀ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੁਲਾਰੀ ਕੇ ਫੋੜੇ ਜੈਸੇ ਸਿਰ ਪਰ ਚਲਤੀ ਹੂਈ ਉਸੇ ਦੁਖਾ ਭੀ ਰਹੀ ਥੀਂ ਔਰ ਮਜ਼ਾ ਭੀ ਦੇ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਦੁਲਾਰੀ ਕੇ ਗਾਲੋਂ ਪਰ ਬੜੇ ਬੜੇ ਔਰ ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਗੜ੍ਹੇ ਪੜਤੇ ਥੇ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਇਨ ਗੜ੍ਹੋਂ ਕਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੀਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਹਾਏ ਰੀ ਮਨੀ! ਤੇਰੀ ਸਾਸ ਮਰੇ, ਕੈਸੇ ਗੜ੍ਹੇ ਪੜ ਰਹੇ ਹੈਂ ਗਾਲੋਂ ਪਰ....!’’

ਮਨੀ ਨੇ ਮਨੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ। ‘‘ਗੜ੍ਹੇ ਤੁਮਹਾਰੇ ਭੀ ਤੋ ਪੜਤੇ ਹੈਂ ਭਾਬੀ।’’

‘‘ਹਾਂ ਮਨੁ!’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਔਰ ਇਕ ਠੰਡਾ ਸਾਂਸ ਲਿਆ।

ਮਦਨ ਕੋ ਕਿਸੀ ਬਾਤ ਪਰ ਗ਼ੁੱਸਾ ਥਾ। ਵੋਹ ਪਾਸ ਹੀ ਖੜਾ ਸਬ ਸੁਨ ਰਹਾ ਥਾ। ‘‘ਮੈਂ ਤੋ ਕਹਿਤਾ ਹੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇ ਅਛਾ ਹੀ ਹੈ।’’

‘‘ਕਿਉਂ ਅਛਾ ਕਿਉਂ ਹੈ?’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਪੂਛਾ।

‘‘ਹਾਂ.... ਨਾ ਉੱਗੇ ਬਾਂਸ ਨਾ ਬਜੇ ਬਾਂਸੁਰੀ.... ਸਾਸ ਨਾ ਹੋ ਤੋ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਤਾ।’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਏਕਾ ਇੱਕੀ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੋਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਤੁਮ ਜਾਉ ਜੀ ਸੋ ਰਹੋ ਜਾਕਿਰ.... ਬੜੇ ਆਏ ਹੋ.... ਆਦਮੀ ਜੀਤਾ ਹੈ ਤੋ ਲੜਤਾ ਹੈ ਨਾ? ਮਰ ਘੱਟ ਕੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸੇ ਝਗੜੇ ਭਲੇ। ਜਾਉ ਨਾ ਰਸੋਈ ਮੇਂ ਤੁਮਹਾਰਾ ਕਿਆ ਕਾਮ?’’

ਮਦਨ ਖਸਿਆਨਾ ਹੋ ਕਰ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਕੀ ਡਾਂਟ ਸੇ ਬਾਕੀ ਬੱਚੇ  ਤੋ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਆਪਨੇ  ਆਪਨੇ  ਬਸਤਰੋਂ ਮੇਂ ਯੂੰ ਜਾ ਪੜੇ ਥੇ ਜੈਸੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਮੇਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸਟਾਰਟ ਹੋਤੀ ਹੈਂ।।

ਲੇਕਿਨ ਮਦਨ ਵਹੀਂ ਖੜਾ ਰਹਾ। ਇਹਤਿਆਜ ਨੇ ਉਸੇ ਢੀਟ ਔਰ ਬੇ ਸ਼ਰਮ ਬਨਾ ਦੀਆ ਥਾ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਕਤ ਜਬ ਇੰਦੂ ਨੇ ਭੀ ਉਸੇ ਡਾਂਟ ਦੀਆ ਤੋ ਵੋਹ ਰੋਹਾਂਸਾ  ਹੋ ਕਰ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਦੇਰ ਤੱਕ ਮਦਨ ਬਸਤਰ ਮੇਂ ਪੜਾ ਕਸਮਸਾਤਾ ਰਹਾ ਲੇਕਿਨ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਅਵਾਜ਼ ਦੇਨੇ  ਕੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪੜਤੀ ਥੀ। ਉਸ ਕੀ ਬੇਸਬਰੀ ਕੀ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਜਬ ਮਨੀ ਕੋ ਸੁਲਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ  ਇੰਦੂ ਕੀ ਲੋਰੀ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਨਾਈ ਦੀ....’’ਤੋ ਆ ਨਿੰਦਿਆ ਰਾਨੀ, ਬੁਰਾਈ ਮਸਤਾਨੀ।’’

ਵਹੀ ਲੋਰੀ ਜੋ ਦੁਲਾਰੀ ਮਨੀ ਕੋ ਸੁਲਾ ਰਹੀ ਥੀ, ਮਦਨ ਕੀ ਨੀਂਦ ਭਗਾ ਰਹੀ ਥੀ। ਆਪਨੇ  ਆਪ ਸੇ ਬੇਜ਼ਾਰ ਹੋ ਕਰ ਉਸ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਚਾਦਰ ਸਿਰ ਪਰ ਖੈਂਚ ਲੀ। ਸਫ਼ੈਦ ਚਾਦਰ ਕੇ ਸਿਰ ਪਰ ਲਪੇਟਨੇ ਔਰ ਸਾਂਸ ਕੇ ਬੰਦ ਕਰਨੇ ਸੇ ਖ਼ਾਹ ਮਖ਼ਵਾਹ ਇਕ ਮੁਰਦੇ ਕਾ ਤਸੱਵਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਦਨ ਕੋ ਯੂੰ ਲੱਗਾ ਜੈਸੇ ਵੋਹ ਮਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਦੁਲਹਨ ਇੰਦੂ ਉਸ ਕੇ ਪਾਸ ਬੈਠੀ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਸੇ ਸਿਰ ਪੇਟ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੀਵਾਰ ਕੇ ਸਾਥ ਕਲਾਈਆਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕਰ ਚੂੜੀਆਂ ਤੋੜ ਰਹੀ ਹੈ ਔਰ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਲਪਕ ਜਾਤੀ ਹੈ ਔਰ ਬਾਂਹੀਂ ਉੱਠਾ ਉੱਠਾ ਕਰ ਅਗਲੇ ਮੁਹੱਲੇ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਸੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਰਤੀ ਹੈ। ‘‘ਲੋਗੋ! ਮੇਂ ਲੂਟ  ਗਈ ’’ਅਬ ਉਸੇ ਦੁਪੱਟੇ ਕੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਕਮੀਜ਼ ਕੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ। ਮਾਂਗ ਕਾ ਸਿੰਧੂਰ, ਬਾਲੋਂ ਕੇ ਫੂਲ   ਔਰ ਚੂੜੀਆਂ, ਜਜ਼ਬਾਤ ਔਰ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਕੇ ਤੋਤੇ ਤੱਕ ਉੜ ਚੁੱਕੇ ਹੈਂ।

ਮਦਨ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਸੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਆਂਸੂ ਬਹਿ ਰਹੇ ਥੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਸੋਈ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਹੰਸ ਰਹੀ ਥੀ। ਪਲ ਭਰ ਮੇਂ ਆਪਨੇ  ਸੁਹਾਗ ਕੇ ਉਜੜਨੇ ਔਰ ਫਿਰ ਬੱਸ ਜਾਨੇ  ਸੇ ਬੇ ਖ਼ਬਰ। ਮਦਨ ਜਬ ਹਕਾਇਕ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਵਾਪਿਸ ਆਇਆ ਤੋ ਆਂਸੂ ਪੋਂਛਤੇ ਹੂਏ  ਆਪਨੇ  ਇਸ ਰੋਨੇ  ਪਰ ਹੰਸਨੇ ਲੱਗਾ.... ਇਧਰ ਇੰਦੂ ਤੋ ਹੰਸ ਰਹੀ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਕੀ ਹੰਸੀ ਦੱਬੀ ਦੱਬੀ ਥੀ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਵੋਹ ਕਭੀ ਉਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਨਾ ਹੰਸਤੀ ਥੀ ਜੈਸੇ ਖਲਖਲਾਹਟ ਕੋਈ ਨੰਗਾ ਪਨ ਹੈ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ, ਦੁਪੱਟਾ ਔਰ ਦੱਬੀ ਦੱਬੀ ਹੰਸੀ ਇਕ ਘੁੰਗਟ। ਫਿਰ ਮਦਨ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕਾ ਇਕ ਖ਼ਿਆਲੀ ਬੁੱਤ ਬਨਾਇਆ ਔਰ ਉਸ ਸੇ ਬੀਸੀਉਂ ਬਾਤੇੰ ਕਰ ਡਾਲੀ। ਯੂੰ ਉਸ ਸੇ ਪਿਆਰ ਕਿਆ ਜੈਸੇ ਅਭੀ ਤੱਕ ਨਾ ਕਿਆ ਥਾ.... ਵੋਹ ਫਿਰ ਅਪਨੀ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਲੋਟਾ ਜਿਸ ਮੇਂ ਸਾਥ ਕਾ ਬਿਸਤਰ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਲੇ ਸੇ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ.... ਇੰਦੂ.... ਇਕ ਊਂਘ ਸੀ ਆਈ ਲੇਕਿਨ ਸਾਥ ਹੀ ਯੂੰ ਲਗਾ ਜੈਸੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰਾਤ ਵਾਲੀ, ਪੜੋਸੀ ਸਿਬਤੇ ਕੀ ਭੈਂਸ ਮਨਾ ਕੇ ਪਾਸ ਫੰਕਾਰਨੇ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਵੋਹ ਇਕ ਬੇ ਕੱਲੀ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਉੱਠਾ, ਫਿਰ ਰਸੋਈ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ , ਸਿਰ ਕੋ ਖਜਾਤੇ ਹੂਏ  ਦੋ ਤਿਨ ਜਮਾਈਆਂ ਲੇ ਕਰ ਲੇਟ ਗਿਆ.... ਸੌ ਗਿਆ....

ਮਦਨ ਜੈਸੇ ਕਾਨੂੰ ਕੋ ਕੋਈ ਸੰਦੇਸਾ ਦੇ ਕਰ ਸੋਇਆ ਥਾ। ਜਬ ਇੰਦੂ ਕੀ ਚੂੜੀਆਂ ਬਿਸਤਰ ਕੀ ਸਲੋਟੇਂ ਸਿੱਧੀ ਕਰਨੇ ਸੇ ਖਨਕ ਉਠੀਂ ਤੋ ਵੋਹ ਭੀ ਹੜਬੜਾ ਕਰ ਉਠ ਬੈਠਾ। ਯੂੰ ਇਕ ਦੱਮ ਜਾਗਨੇ ਮੇਂ ਮੁਹੱਬਤ ਕਾ ਜਜ਼ਬਾ ਔਰ ਭੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ਪਿਆਰ ਕੀ ਕਰੋਟੋਂ ਕੋ ਤੋੜੇ ਬਗ਼ੈਰ ਆਦਮੀ ਸੋ ਜਾਏ ਔਰ ਏਕਾ ਇੱਕੀ ਉੱਠੇ ਤੋ ਮੁਹੱਬਤ ਦੱਮ ਤੋੜ ਦੇਤੀ ਹੈ। ਮਦਨ ਕਾ ਸਾਰਾ ਬਦਨ ਅੰਦਰ ਕੀ ਆਗ ਸੇ ਫਨਕ ਰਹਾ ਥਾ। ਔਰ ਯਹੀ ਉਸ ਕੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਕਾ ਕਰਨ ਬਨ ਗਿਆ। ਜਬ ਉਸ ਨੇ ਬੋਖਲਾਏ ਹੂਏ  ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਕਹਾ।

‘‘ਤੋ ਤੁਮ .... ਆਗੇਂ?’’

‘‘ਹਾਂ।’’

‘‘ਸੁਨੀ.... ਸੋ ਮਰ ਗਈ?’’

ਇੰਦੂ ਝੁਕੀ ਝੁਕੀ ਇਕ ਦੱਮ ਸਿੱਧੀ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ। ‘‘ਹਾਏ ਰਾਮ’’ ਉਸ ਨੇ ਹੈਬਤ ਪਰ ਉਂਗਲੀ ਰਖਤੇ ਹੂਏ  ਹਾਥ ਮਲਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਕਿਆ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ.... ਮਰੇ ਕਿਉਂ ਬਿਚਾਰੀ। ਮਾਂ ਬਾਪ ਕੀ ਇਕ ਨਾ ਹੀ ਬੇਟੀ।’’

‘‘ਹਾਂ.... ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ।“ਭਾਭੀ ਕੀ ਇਕ ਹੀ ਨਦ।’’ ਔਰ ਇਕ ਦੱਮ ਤਹਕਮਾਨਾ ਲਹਿਜਾ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਬੋਲਾ । ‘‘ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੂੰਹ ਮਤ ਲਗਾਉ ਉਸ ਚੁੜੇਲ ਕੋ।’’

‘‘ਕਿਉਂ ਉਸ ਮੇਂ ਕਿਆ ਪਾਪ ਹੈ?’’

‘‘ਯਹੀ ਪਾਪ ਹੈ’’ ਮਦਨ ਨੇ ਔਰ ਚੜਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਵੋਹ ਪਿੱਛਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਛੋੜਤੀ ਤੁਮਹਾਰਾ। ਜਬ ਦੇਖੋ ਜੋਂਕ  ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿਮਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਦਫ਼ਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ।’’

‘‘ਹਾ.... " ਇੰਦੂ ਨੇ ਮਦਨ ਕੀ ਚਾਰਪਾਈ ਪਰ ਬੀਠਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਬਹਨੋਂ ਔਰ ਬੀਟੀਉਂ ਕੋ ਯੂੰ ਤੋ ਧਤਕਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਏ। ਬਿਚਾਰੀ ਦੋ ਦਿਨ ਕੀ ਮਹਿਮਾਨ।। ਆਜ ਨਹੀਂ ਤੋ ਕਲ। ਕਲ ਨਹੀਂ ਤੋ ਪਰਸੋਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਤੋ ਚੱਲ ਹੀ ਦੇਗੀ।’’ ਉਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦੂ ਕੁਛ ਕਹਿਨਾ ਚਾਹਤੀ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਵੋਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਆਪਨੇ  ਮਾਂ ਬਾਪ, ਭਾਈ ਬਹਿਨ ਚਚਾ ਭੀ ਘੁਮ ਗਏ। ਕਭੀ ਵੋਹ ਭੀ ਉਨ ਕੀ ਦੁਲਾਰੀ ਥੀ। ਜੋ ਪਲਕ ਝਪਕਤੇ ਹੀ ਨਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਔਰ ਫਿਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਉਸ ਕੇ ਨਕਾਲੇ ਜਾਨੇ ਕੀ ਬਾਤੀਂ ਹੋਨੇ ਲੱਗੇਂ। ਜੈਸੇ ਘਰ ਮੇਂ ਕੋਈ ਬੜੀ ਸੀ ਬਾਹਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਮੇਂ ਕੋਈ ਨਾਗਨ ਰਹਿਤੀ ਹੈ ਔਰ ਜਬ ਤੱਕ ਵੋਹ ਪਕੜ ਕਰ ਫੇਂਕ ਵਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾਤੀ  ਘਰ ਕੇ ਲੋਗ ਆਰਾਮ ਕੀ ਨੀਂਦ ਸੋ ਨਹੀਂ ਸਕਤੇ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਸੇ ਕੀਲਨੇ ਵਾਲੇ, ਲੱਥਨ ਕਰਨੇ ਵਾਲੇ, ਦਾਤ ਛੋੜਨੇ ਵਾਲੇ ਮਾਂਦਰੀ ਬਲਵਾਏ ਗਏ ਔਰ ਬੜੇ ਧਤੂਰੇ ਔਰ ਮੋਤੀ ਸਾਗਰ। ਆਖ਼ਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਲਾਲ ਆਂਧੀ ਆਈ ਜੋ ਸਾਫ਼ ਹੋਈ ਤੋ ਇਕ ਲਾਰੀ ਖੜੀ ਥੀ ਜਿਸ ਮੇਂ ਗੋਟੇ ਕਨਾਰੀ ਮੇਂ ਲਿਪਟੀ ਹੋਈ ਇਕ ਦੁਲਹਨ ਬੈਠੀ ਥੀ। ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਮੇਂ ਇਕ ਸੁਰ ਪਰ ਵਜਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਬੀਨ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ। ਫਿਰ ਇਕ ਧਚਕੇ ਕੇ ਸਾਥ ਲਾਰੀ ਚੱਲ ਦੀ।

ਮਦਨ ਨੇ ਕੁਛ ਬਰਾਫ਼ਰੋਖ਼ਤਗੀ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਕਿਹਾ.... ‘‘ ਤੁਮ ਔਰਤੇਂ ਬੜੀ ਚਾਲਾਕ ਹੋਤੀ ਹੋ। ਅਭੀ ਕੱਲ ਹੀ ਇਸ ਘਰ ਮੇਂ ਆਈ ਹੋ ਔਰ ਯਹਾਂ ਕੇ ਸਬ ਲੋਗ ਤੁਮਹੇਂ ਹਮ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ ਹੈਂ?’’

‘‘ਹਾਂ!’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਅਸਬਾਤ ਮੇਂ ਕਿਹਾ।

‘‘ਯੇ ਸਬ ਝੂਠ  ਹੈ.... ਯੇ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਤਾ।’’

‘‘ਤਮਹਾਰ ਮਤਲਬ ਹੈ ਮੈਂ ...’’

‘‘ਦਿਖਾਵਾ ਹੈ ਯੇ ਸਬ .... ਹਾਂ!’’

‘‘ਅੱਛਾ ਜੀ?’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਆਂਸੂ ਲਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਯੇ ਸਬ ਦਿਖਾਵਾ ਹੈ ਮੇਰਾ?" ਔਰ ਇੰਦੂ ਉਠ ਕਰ ਆਪਨੇ  ਬਿਸਤਰ ਮੇਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਔਰ ਸਿਰਹਾਨੇ  ਮੇਂ ਮੂੰਹ ਛੁਪਾ ਕਰ ਸਿਸਕੀਆਂ ਭਰਨੇ ਲੱਗੀ। ਮਦਨ ਉਸੇ ਮਨਾਨੇ ਵਾਲਾ ਹੀ ਥਾ ਕਿ ਇੰਦੂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਉਠ ਕਰ ਮਦਨ ਕੇ ਪਾਸ ਆ ਗਈ ਔਰ ਸਖ਼ਤੀ ਸੇ ਉਸ ਕਾ ਹਾਥ ਪਕੜਤੇ ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਤੁਮ ਜੋ ਹਰ ਵਕਤ ਜਲੀ ਕੱਟੀ ਕਹਿਤੇ ਰਹਿਤੇ ਹੋ.... ਹੂਆ  ਕਿਆ ਹੈ ਤੁਮਹੇਂ?’’ " ਮੁਝੇ ਤੁਮ ਸੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਲੇਨਾ।’’

‘‘ਤੁਮਹੇਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਲੇਨਾ ਮੁਝੇ ਤੋ ਲੇਨਾ ਹੈ।’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ।" ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲੇਨਾ ਹੈ" ਔਰ ਵੋਹ ਛੀਨਾ ਝਪਟੀ ਕਰਨੇ ਲੱਗੀ।

ਮਦਨ ਉਸੇ ਧਤਕਾਰਤਾ ਥਾ ਔਰ ਵੋਹ ਉਸ ਸੇ ਲਿਪਟ ਲਿਪਟ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਵੋਹ ਉਸ ਮਛਲੀ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੀ ਜੋ ਬਹਾਉ ਮੇਂ ਬਹਿ ਜਾਨੇ  ਕੀ ਬਜਾਏ ਆਬਸ਼ਾਰ ਕੇ ਤੇਜ਼ ਧਾਰੇ ਕੋ ਕਾਟਤੀ ਹੋਈ ਉਪਰ ਹੀ ਉਪਰ ਪਹੁੰਚਨਾ ਚਾਹਤੀ ਹੋ।

ਚੁਟਕੀਆਂ ਲੀਤੇ ਹੂਏ , ਹਾਥ ਪਕੜਤੀ, ਰੋਤੀ ਹੰਸਤੀ ਵੋਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਥੀ....

‘‘ਫਿਰ ਮੁਝੇ ਫਾਫਾ ਕੁੱਟਨੀ ਕਹੋਗੇ?’’

‘‘ਵੋਹ ਤੋ ਸਭੀ ਔਰਤੇਂ ਹੋਤੀ ਹੈਂ।’’

‘‘ਠਹਿਰੋ.... ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਤੋ....’’ ਯੂੰ ਮਾਅਲੂਮ ਹੂਆ  ਜੈਸੇ ਇੰਦੂ ਕੋਈ ਗਾਲੀ ਦੇਨੇ ਵਾਲੀ ਹੋ.... ਔਰ ਉਸ ਨੇ ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਕੁਛ ਮਨਮਨਾਇਆ   ਭੀ। ਮਦਨ ਨੇ ਮੁੜਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਾ। ‘‘ਕਿਆ ਕਹਾ?’’ ਔਰ ਇੰਦੂ ਨੇ ਅਬ ਕੀ ਸੁਨਾਈ ਦੇਨੇ ਵਾਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਮਦਨ ਖਿਲਖਲਾ ਕਰ ਹੰਸ ਪੜਾ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਲਮਹੇ ਇੰਦੂ ਮਦਨ ਕੇ ਬਾਜੂਉਂ ਮੇਂ ਥੀ ਔਰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਥੀ ‘‘ਤੁਮ ਮਰਦ ਲੋਗ ਕਿਆ ਜਾਨੋ ?.... ਜਿਸ ਸੇ ਪਿਆਰ ਹੋਤਾ ਹੈ ਉਸ ਕੋ  ਸਭੀ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਪਿਆਰੇ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤੇ ਹੈਂ। ਕਿਆ ਬਾਪ ਕਿਆ ਭਾਈ ਔਰ ਕਿਆ ਬਹਿਨ....’’ ਔਰ ਏਕਾ ਏਕੀ ਕਹੀਂ ਦੂਰ ਸੇ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਮੈਂ ਤੋ ਦੁਲਾਰੀ ਮਨੀ ਕਾ ਬਿਆਹ ਕਰੂੰਗੀ।’’

‘‘ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ’’ ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ। ‘‘ਅਭੀ ਇਕ ਹਾਥ ਕੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਔਰ ਬਿਆਹ ਕੀ ਸੋਚਨੇ ਲੱਗੇਂ।’’

‘‘ਤੁਮਹੇਂ ਇਕ ਹਾਥ ਕੀ ਲਗਤੀ ਹੈ ਨਾ?’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ ਔਰ ਫਿਰ ਆਪਨੇ  ਹਾਥ ਮਦਨ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਪਰ ਰਖਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਿਨੇ  ਲੱਗੀ। ‘‘ਜ਼ਰਾ ਆਂਖੇਂ ਬੰਦ ਕਰੋ ਔਰ ਫਿਰ ਖੋਲੋ।’’ ਮਦਨ ਨੇ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਹੀ ਆਂਖੇਂ ਬੰਦ ਕਰਲੀਂ ਔਰ ਜਬ ਕੁਛ ਦੇਰ ਤੱਕ ਨਾ ਖੋਲੀਂ ਤੋ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਅਬ ਖੋਲੋ ਭੀ.... ਇਤਨੀ ਦੇਰ ਮੇਂ ਤੋ ਮੈਂ ਬੂੜ੍ਹੀ ਹੋ ਜਾਊਂਗੀ। ਜਭੀ ਮਦਨ ਨੇ ਆਂਖੇਂ ਖੋਲ ਦੀਂ। ਲਮਹਾ ਭਰ ਕੇ ਲੀਏ  ਇਸੇ ਯੂੰ ਲੱਗਾ ਜੈਸੇ ਸਾਮਨੇ  ਇੰਦੂ ਨਹੀਂ ਮਨੀ ਬੈਠੀ ਹੈ ਔਰ ਵੋਹ ਖੋ ਸਾ ਗਿਆ। ਬਲਕਿ ਮੌਕਾ ਨਾ ਪਾ ਕਰ ਉਸ ਸ਼ਲਵਾਰ ਕੋ  ਜੋ ਬਹੂ ਧੋਤੀ ਸੇ ਬਦਲ ਆਤੀ ਔਰ ਜਿਸੇ ਵੋਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਪਨੀ ਸਾਸ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਨੇ  ਸੰਦਲ ਕੇ ਸੰਦੂਕ  ਪਰ ਫੈਂਕ ਦੇਤੀ, ਉੱਠਾ ਕਰ ਖੂੰਟੀ ਪਰ ਲਟਕਾ ਦੇਤੀ । ਏਸੇ ਮੇਂ ਉਨਹੇਂ  ਸਬ ਸੇ ਨਜਰੇਂ ਬਚਾਨਾ ਪੜਤੀ ਲੇਕਿਨ ਅਭੀ ਸ਼ਲਵਾਰ ਕੋ ਸਮੇਟ ਕਰ ਮੁੜਤੇ ਹੀ ਤੋ ਨੀਚੇ ਕੋਨੇ ਮੇਂ ਨਿਗਾਹ ਬਹੂ ਕੇ ਮਹਿਰਮ ਪਰ ਪੜ ਜਾਤੀ। ਤਬ ਉਨ ਕੀ ਹਿੰਮਤ ਜਵਾਬ ਦੇ ਜਾਤੀ ਔਰ ਵੋਹ ਸ਼ਤਾਬੀ ਕਮਰੇ ਸੇ ਨਿਗਲ ਭਾਗਤੇ। ਜੈਸੇ ਸਾਂਪ ਕਾ ਬੱਚਾ ਬਿਲ  ਸੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਹੋ। ਫਿਰ ਬਰਆਮਦੇ ਮੇਂ ਉਨ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਨਾਈ ਦੇਨੇ  ਲੱਗੀ। ਓਮ ਨਮੋਮ ਭੋਤੇ ਦਾ ਸੌ ਦੀਵਾ....

ਅੜੋਸ ਪੜੋਸ ਕੀ ਔਰਤੋਂ ਨੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਕੀ ਦਾਸਤਾਨੇਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ  ਪਹੁੰਚਾ ਦੀ ਥੀਂ। ਜਬ ਕੋਈ ਔਰਤ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਬਹੂ ਕੇ ਪਿਆਰੇ ਪਨ ਔਰ ਸੁਡੌਲ ਜਿਸਮ ਕੀ ਬਾਤੇਂ ਕਰਤੀ ਤੋ ਵੋਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸੇ ਫੂਲ  ਜਾਤੇ ਔਰ ਕਹਿਤੇ ‘‘ਹਮ ਤੋ ਧੰਨ  ਹੋ ਗਏ, ਅੰਮੀ ਚੰਦ ਕੀ ਮਾਂ! ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਹਮਾਰੇ ਘਰ ਮੇਂ ਭੀ ਕੋਈ ਸਿਹਤ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਆਇਆ।’’ ਔਰ ਯੇ ਕਹਿਤੇ ਹੂਏ  ਉਨ ਕੀ ਨਗਾਹੇਂ ਕਹੀਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਤੀਂ । ਜਹਾਂ ਦਿਕ ਕੇ ਆਰਜ਼ੇ ਥੇ। ਦਵਾਈ ਕੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ, ਅਸਪਤਾਲ ਕੀ ਸੀੜ੍ਹੀਆਂ ਯਾ ਚੀਵਨਟੀਉਂ ਕੇ ਬਲ, ਨਿਗਾਹ ਕਰੀਬ ਆਤੀ ਤੋ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਗਦਰਾਏ ਹੂਏ  ਜਿਸਮ ਵਾਲੇ ਕਈ ਬੱਚੇ ਬਗ਼ਲ ਮੇਂ ਜਾਂਘ ਪਰ, ਗਰਦਨ ਪਰ ਚੜ੍ਹਤੇ ਉਤਰਤੇ  ਹੂਏ  ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਤੇ ਔਰ ਐਸਾ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਜੈਸੇ ਅਭੀ ਔਰ ਆ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਪਹਿਲੂ ਪਰ ਲੇਟੀ ਹੋਈ ਬਹੂ ਕੀ ਕਮਰ ਜ਼ਮੀਨ ਕੇ ਸਾਥ ਔਰ ਕੋਲ੍ਹੇ ਛੱਤ ਕੇ ਸਾਥ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹੈਂ ਔਰ ਵੋਹ ਧੜਾ ਧੜ ਬੱਚੇ ਜਨਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਔਰ ਇਨ ਬਚੋਂ ਕੀ ਉਮਰ ਮੇਂ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਬੜਾ ਹੈ ਨਾ ਛੋਟਾ। ਸਭੀ ਇਕ ਸੇ.... ਜੁੜਵਾਂ.... ਤਵਾਮ .... ਓਮ ਨਮੋ ਭਗੋਤੇ....

ਆਸ ਪਾਸ ਕੇ ਸਬ ਲੋਗ ਜਾਨ ਗਏ ਥੇ। ਇੰਦੂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੀ ਚਹੇਤੀ ਬਹੂ ਹੈ। ਚੁਨਾਂਚਿ ਦੁੱਧ ਔਰ ਛਾਛ ਕੇ ਮਟਕੇ ਧਨੀ ਰਾਮ ਕੇ ਘਰ ਆਨੇ ਲੱਗੇ ਔਰ ਫਿਰ ਇਕ ਦੱਮ ਸਲਾਮ ਦੀਨ ਗੁੱਜਰ ਨੇ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੀ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਬੀਬੀ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਆਰ। ਐਮ। ਇਸ ਮੇਂ ਕੁਲੀ ਰਖਵਾ ਦੋ। ਅੱਲ੍ਹਾ ਤੁਮ ਕੋ ਇੱਛਾ ਦੇਗਾ। ‘‘ ਇੰਦੂ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕੀ ਦੇਰ ਥੀ ਕਿ ਸਲਾਮ ਦੀਨ ਕਾ ਬੇਟਾ ਨੋਕਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਵੋਹ ਭੀ ਸਾਰਟਰ, ਜੋ ਨਾ ਹੋ ਸਕਾ ਉਸ ਕੀ ਕਿਸਮਤ, ਆਸਾਮੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾ ਥੀਂ।

ਬਹੂ ਕੇ ਖਾਨੇ  ਪੀਨੇ  ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਸਿਹਤ ਕਾ ਬਾਬੂ ਜੀ ਖ਼ਿਆਲ ਰਖਤੇ ਥੇ। ਦੁੱਧ ਪੀਨੇ  ਸੇ ਇੰਦੂ ਕੋ   ਚਿੜ ਥੀ। ਵੋਹ ਰਾਤ ਕੇ ਵਕਤ ਖ਼ੁਦ ਦੁੱਧ ਕੋ ਬਾਲਾਈ ਮੇਂ ਫੈਂਟ, ਗਲਾਸ ਮੇਂ ਡਾਲ, ਬਹੂ ਕੋ ਪਲਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ  ਉਸ ਕੀ ਖੱਟੀਆ ਕੇ ਪਾਸ ਆ ਜਾਤੇ। ਇੰਦੂ ਆਪਨੇ  ਆਪ ਕੋ ਸਮੇਟਤੇ ਹੂਏ  ਉਠਤੀ ਔਰ ਕਹਿਤੀ।’’ਨਹੀਂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਮੁਝ  ਸੇ ਨਹੀਂ ਪੀਆ ਜਾਤਾ।’’

‘‘ਤੇਰਾ ਤੋ ਸਸੁਰ ਭੀ ਪੀਏਗਾ। ‘‘ ਵੋਹ ਮਜ਼ਾਕ ਸੇ ਕਹਿਤੇ।

‘‘ਤੋ ਫਿਰ ਆਪ ਪੀ ਲੀਜੀਏ  ਨਾ।’’ ਇੰਦੂ ਹੰਸਤੀ ਹੋਈ ਜਵਾਬ ਦੇਤੀ ਔਰ ਬਾਬੂ ਜੀ ਇਕ ਮਸਨੂਈ ਗ਼ੁੱਸੇ ਸੇ ਬਰਸ ਪੜਤੇ। ‘‘ ਤੂ  ਚਾਹਤੀ ਹੈ ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਤੇਰੀ ਭੀ ਵਹੀ ਹਾਲਤ ਹੋ ਜੋ ਤੇਰੀ ਸਾਸ ਕੀ ਹੋਈ?’’

"ਹੂੰ.... ਹੂੰ...." ਇੰਦੂ ਲਾਡ ਸੇ ਰੂਠਨੇ ਲੱਗੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰੂਠਤੀ। ਵੋਹ ਲੋਗ ਨਹੀਂ ਰੂਠਤੇ ਜਿਨ੍ਹੀਂ ਮਨਾਨੇ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਹੋ ਲੇਕਿਨ ਯਹਾਂ ਮਨਾਨੇ ਵਾਲੇ ਸਬ ਥੇ, ਰੂਠਨੇ ਵਾਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ। ਜਬ ਇੰਦੂ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਹਾਥ ਸੇ ਗਲਾਸ ਨਾ ਲੀਤੀ ਤੋ ਵੋਹ ਇਸੇ ਖੱਟੀਆ ਕੇ ਪਾਸ ਸਿਰਹਾਨੇ  ਕੇ ਨੀਚੇ ਰੱਖ ਦੇਤੇ.... ਔਰ ‘‘ਲੇ ਯੇ ਪੜਾ ਹੈ’’ , ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਤੋ ਪੀ .... ਨਹੀਂ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋ ਨਾ ਪੀ....’’ ਕਹਿਤੇ ਹੂਏ  ਚੱਲ ਦੇਤੇ।

ਆਪਨੇ  ਬਿਸਤਰ ਪਰ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਧਨੀ ਰਾਮ ਦੁਲਾਰੀ ਮਨੀ ਕੇ ਪਾਸ ਖੇਲਨੇ ਲਗਤੇ। ਦੁਲਾਰੀ ਕੋ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਕੇ ਸਾਥ ਪਿੰਡਾ ਘਸਾਨੇ ਔਰ ਫਿਰ ਪੇਟ ਪਰ ਮੂੰਹ ਰੱਖ ਕਰ ਫਨਕੜਾ ਫਲਾਨੇ  ਕੀ ਆਦਤ ਥੀ। ਆਜ ਜਬ ਬਾਬੂ ਜੀ ਔਰ ਮਨੀ ਯੇ ਖੇਲ ਖੇਲ ਰਹੇ ਥੇ। ਹੰਸ ਹੰਸਾ ਰਹੇ ਥੇ, ਤੋ ਮਨੀ ਨੇ ਭਾਬੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਕਹਾ। ‘‘ਦੁੱਧ ਤੋ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਬਾਬੂ ਜੀ। ਭਾਬੀ ਤੋ ਪੀਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।’’

‘‘ਪੀਏਗੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੀਏਗੀ ਬੇਟਾ....’’ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਹਾਥ ਸੇ ਪਾਸ਼ੀ ਕੋ ਲਿਪਟਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਔਰਤੇਂ ਘਰ ਕੀ ਕਿਸੀ ਚੀਜ਼ ਕੋ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਤੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਤੀਂ ।’’

ਅਭੀ ਯੇ ਫ਼ਿਕਰਾ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਮੂੰਹ ਹੀ ਮੇਂ ਹੋਤਾ ਕਿ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਸੇ ‘‘ਹਸ਼.... ਹੈ ਖ਼ਸਮ ਖਾਲੀ’’ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਨੇ ਲਗਤੀ। ਪਤਾ ਚਲਤਾ ਬਹੂ ਬਿੱਲੀ ਕੋ ਭਗਾ ਰਹੀ ਹੈ ਔਰ ਫਿਰ ਗ਼ਟ ਗ਼ਟ ਸੀ ਸੁਨਾਏ ਦੇਤੀ ਔਰ ਸਬ ਜਾਨ ਲੀਤੇ ਬਹੂ.... ਭਾਬੀ ਨੇ ਦੁੱਧ ਪੀ ਲਿਆ। ਮੇਂ ਦੇਰ ਕੇ ਬਾਅਦ ਕੁੰਦਨ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਪਾਸ ਆਤਾ ਔਰ ਕਹਿਤਾ ‘‘ਬਾਊ ਜੀ.... ਭਾਬੀ ਰੋ ਰਹੀ ਹੈ।’’।

‘‘ਹਾਈਂ?’’ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕਹਿਤੇ ਔਰ ਫਿਰ ਉਠ ਕਰ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ ਦੂਰ ਉਸੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਨੇ  ਲਗਤੇ ਜਿਧਰ ਬਹੂ ਕੀ ਚਾਰਪਾਈ ਪੜੀ ਹੋਤੀ। ਕੁਛ ਦੇਰ ਯੂੰ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹਿਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਵੋਹ ਫਿਰ ਲੇਟ ਜਾਤੇ ਔਰ ਕੁਛ ਸਮਝਤੇ ਹੂਏ  ਕੁੰਦਨ ਸੇ ਕਹਿਤੇ। ‘‘ਜਾ.... ਤੋ ਸੋ ਜਾ.... ਵੋਹ ਭੀ ਸੋ ਜਾਏਗੀ ਆਪਨੇ  ਆਪ।’’

ਔਰ ਫਿਰ ਲੇਟਤੇ   ਹੂਏ  ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਆਸਮਾਨ ਪਰ ਖੁੱਲੇ ਹੂਏ  ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਕੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਕੋ ਦੇਖਨੇ ਲਗਤੇ ਔਰ ਆਪਨੇ  ਮਨ ਮੇਂ ਭਗਵਾਨ ਸੇ ਪੂਛਤੇ....’’ ਚਾਂਦੀ ਕੇ ਇਨ ਖਿਲਤੇ  ਬੰਦ ਹੂਏ  ਹੂਏ  .... ਫੂਲੋਂ ਮੇਂ ਮੇਰਾ ਫੂਲ   ਕਹਾਂ ਹੈ ?’’ ਔਰ ਫਿਰ ਪੂਰਾ ਆਸਮਾਨ ਉਨਹੇਂ  ਦਰਦ ਕਾ ਏਕ ਦਰਿਆ ਦਿਖਾਈ ਦੇਨੇ  ਲਗਤਾ ਔਰ ਕਾਨੋਂ  ਮੇਂ ਮੁਸਲਸਲ ਏਕ ਹਾਉ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਨਾਈ ਦੇਤੀ ਜਿਸੇ  ਸੁਨਤੇ  ਹੂਏ  ਵੋਹ ਕਹਿਤੇ। "ਜਬ ਸੇ ਦੁਨੀਆ ਬਨੀ ਹੈ ਇਨਸਾਨ ਕਿਤਨਾ ਰੋਇਆ ਹੈ!’’ ਔਰ ਰੋਤੇ ਰੋਤੇ ਸੋ ਜਾਤੇ।

ਇੰਦੂ ਕੇ  ਜਾਨੇ  ਸੇ ਬੀਸ ਪਚੀਸ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਮੇਂ ਮਦਨ ਨੇ ਵਾਵੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਾ । ਮੈਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੀ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾਤੇ ਖਾਤੇ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਹੂੰ। ਮੁਝੇ ਕਬਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਗੁਰਦੇ ਕਾ ਦਰਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਜੈਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਕੇ ਲੋਗ ਛੁੱਟੀ ਕੀ ਅਰਜ਼ੀ ਕੇ ਸਾਥ ਡਾਕਟਰ ਕਾ ਸਰਟੀਫ਼ਕੀਟ ਭੇਜ ਦੇਤੇ ਹੈਂ। ਮਦਨ ਨੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੋ ਏਕ ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਤਸਦੀਕ ਕੀ ਛੁੱਟੀ ਲਿਖਵਾ ਭੇਜੀ। ਇਸ ਪਰ ਭੀ ਜਬ ਕੁਛ ਨਾ ਹੂਆ  ਤੋ ਇਕ ਡਬਲ ਤਾਰ.... ਜਵਾਬੀ।

ਜਵਾਬੀ ਤਾਰ ਕੇ ਪੈਸੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੇਕਿਨ ਬਲਾ ਸੇ। ਇੰਦੂ ਔਰ ਬੱਚੇ ਲੋਟ ਆਏ ਥੇ। ਮਦਨ ਨੇ ਇੰਦੂ ਸੇ ਦੋ ਦਿਨ ਸੀਧੇ ਮੂੰਹ ਬਾਤ ਹੀ ਨਾ ਕੀ। ਯੇ ਦੁੱਖ ਭੀ ਇੰਦੂ ਹੀ ਕਾ ਥਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਮਦਨ ਕੋ ਅਕੇਲੇ ਮੇਂ ਪਾ ਕਰ ਵੋਹ ਪਕੜ ਬੈਠੀ ਔਰ ਬੋਲੀ। ‘‘ਇਤਨਾ ਮੂੰਹ ਫੁਲਾਏ  ਬੈਠੇ ਹੋ.... ਮੈਂ ਨੇ ਕਿਆ ਕੀਆ ਹੈ?’’

ਮਦਨ ਨੇ ਆਪਨੇ  ਆਪ ਕੋ ਛੁੜਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਾ। ‘‘ਛੋੜ.... ਦੂਰ ਹੋ ਜਾ ਮੇਰੀ  ਆਂਖੋਂ ਸੇ .... ਕਮੀ....’’

‘‘ਯਹੀ ਕਹਿਨੇ  ਕੇ ਲੀਏ  ਇਤਨੀ ਦੂਰ ਸੇ ਬਲਵਾਇਆ  ਹੈ ?’’

‘‘ਹਾਂ!’’

‘‘ਹਟਾਉ ਅਬ।’’

‘‘ਖ਼ਬਰਦਾਰ.... ਯੇ ਸਬ ਤੁਮਹਾਰਾ ਹੀ ਕਿਆ ਧਰਾ ਹੈ ਜੋ ਤੁਮ ਆਨਾ ਚਾਹਤੀ ਤੋ ਕਿਆ ਬਾਬੂ ਜੀ ਰੋਕ ਲੀਤੇ?’’

ਇੰਦੂ ਨੇ ਬੇ ਬੱਸੀ ਸੇ ਕਿਹਾ। ‘‘ਹਾਏ ਜੀ.... ਤੁਮ ਬਚੋਂ ਕੀ ਸੀ ਬਾਤੇਂ ਕਰਤੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਉਨਹੇਂ ਭਲਾ ਕੈਸੇ  ਕਹਿ ਸਕਤੀ ਥੀ? ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤੋ ਤੁਮ ਨੇ ਮੁਝੇ ਬੁਲਵਾ ਕਰ ਬਾਬੂ ਜੀ ਪਰ ਤੋ ਬੜਾ ਜੁਲਮ ਕੀਆ ਹੈ।’’

‘‘ਕਿਆ  ਮਤਲਬ ?’’

‘‘ਮਤਲਬ ਕੁਛ੍ਹ ਨਹੀਂ.... ਉਨ ਕਾ ਜੀ ਬਹੂਤ ਲੱਗਾ ਹੂਆ  ਥਾ ਬਾਲ ਬਚੋਂ ਮੇਂ।’’

‘‘ਔਰ ਮੇਰਾ ਜੀ?’’

‘‘ਤੁਮਹਾਰਾ ਜੀ?  .... ਤੁਮ ਤੋ ਕਹੀਂ ਭੀ ਲੱਗਾ ਸਕਤੇ ਹੋ।" ਇੰਦੂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੇ ਕਿਹਾ ਔਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇ ਮਦਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ  ਕਿ ਉਸ ਕੀ ਮਦਾਫ਼ਾਤ ਕੀ ਸਾਰੀ ਕੋਤੇਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗੀਂ। ਯੂੰ ਭੀ ਉਸੇ ਕਿਸੀ ਅੱਛੇ ਸੇ ਬਹਾਨੇ ਕੀ ਤਲਾਸ਼ ਥੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਪਕੜ ਕਰ ਸੀਨੇ ਸੇ ਲੱਗਾ ਲਿਆ। ਔਰ ਬੋਲਾ । ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ ਤੁਮ ਸੇ ਬਹੂਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਥੇ?’’

‘‘ਹਾਂ’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਜਾਗੀ ਤੋ ਦੇਖਾ ਸਿਰਹਾਨੇ  ਖੜੇ ਮੁਝੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੈਂ।’’

‘‘ਯੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ।’’

‘‘ਅਪਨੀ ਕਸਮ!’’

‘‘ਅਪਨੀ ਕਸਮ ਨਹੀਂ.... ਮੇਰੀ ਕਸਮ ਖਾਓ।’’

‘‘ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਕਸਮ ਤੋ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਖਾਤੀ.... ਕੋਈ ਕੁਛ ਭੀ ਦੇ।’’

‘‘ਹਾਂ!’’ ਮਦਨ ਨੇ ਸੋਚਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਾ। ‘‘ਕਿਤਾਬੋਂ ਮੇਂ ਇਸੇ ਸੈਕਸ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ।’’

‘‘ਸੈਕਸ?’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਪੁਛਾ ਵੋਹ ਕਿਆ ਹੋਤਾ ਹੈ?।

‘‘ਵਹੀ ਜੋ ਮਰਦ ਔਰ ਔਰਤ ਕੇ ਬੀਚ ਹੋਤਾ ਹੈ।’’

‘‘ਹਾਏ ਰਾਮ!’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਇਕ ਦੱਮ ਪਿੱਛੇ ਹਟਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਗੰਦੇ ਕਹੀਂ ਕੇ .... ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਈ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਐਸਾ ਸੋਚਤੇ ਹੂਏ ?’’

‘‘ਤੋ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੋ ਨਾ ਆਈ ਤੁਝੇ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ ?’’

‘‘ਕਿਉਂ?’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦਾਰੀ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਵੋਹ ਅਪਨੀ ਬਹੂ ਕੋ ਦੇਖ ਕਰ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਂਗੇ।’’

‘‘ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ। ਜਬ ਬਹੂ ਤੁਮ ਜੈਸੀ  ਹੋ।’’

‘‘ਤੁਮਹਾਰਾ ਮਨ ਗੰਦਾ  ਹੈ ।" ਇੰਦੂ ਨੇ ਨਫ਼ਰਤ ਸੇ ਕਹਾ। ਇਸ ਲੀਏ  ਤੁਮਹਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਭੀ ਗੰਦੇ ਬਰੋਜ਼ੇ ਕਾ ਹੈ। ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਕਿਤਾਬੇਂ ਸਬ ਗੰਦਗੀ ਸੇ ਭਰੀ ਪੜੀ ਹੈਂ। ਤੁਮਹੇਂ ਔਰ ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਕਿਤਾਬੋਂ ਕੋ ਇਸ ਕੇ ਸਿਵਾ  ਕੁਛ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਏਸੇ ਤੋ ਜਬ ਮੇਂ ਬੜੀ ਹੋ ਗਈ ਥੀ ਤੋ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੁਝ  ਸੇ ਅਧਿਕ ਪਿਆਰ ਕਰ ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ ਥਾ। ਤੋ ਕਿਆ ਵੋਹ   ਭੀ.... ਵੋਹ ਥਾ ਨਗੋੜਾ.... ਜਿਸ ਕਾ ਤੁਮ ਅਭੀ ਨਾਮ ਲੇ ਰਹੇ ਥੇ।’’ ਔਰ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੋ ਯਹਾਂ ਬੁਲਾ ਲੋ। ਉਨ ਕਾ ਵਹਾਂ ਜਰਾ ਭੀ ਜੀ ਨਹੀਂ ਲਗਤਾ। ਵੋਹ ਦੁਖੀ ਹੋਂਗੇ ਤੋ ਕਿਆ ਤੁਮ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੋਂਗੇ?’’

ਮਦਨ ਆਪਨੇ  ਬਾਪ ਸੇ ਬਹੂਤ ਪਿਆਰ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਘਰ ਮੇਂ ਮਾਂ ਕੀ ਮੌਤ ਨੇ ਬੜਾ ਹੋਨੇ  ਕੇ ਕਾਰਨ ਸਬ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰ ਮਦਨ ਪਰ ਹੀ ਕਿਆ ਥਾ। ਉਸੇ ਅੱਛੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇ ਯਾਦ ਥਾ। ਮਾਂ ਕੇ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿਨੇ  ਕੇ ਬਾਇਸ ਜਬ ਭੀ ਉਸ ਕੀ ਮੌਤ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ ਮਦਨ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਆਤਾ ਤੋ ਆਂਖੇਂ ਮੁੰਦ ਕਰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ.... ਓਮ ਨਮੋ ਭਗੋਤੇ ਦਾ ਸੋਵੀਵਾ। ਓਮ ਨਮੋ.... ਅਬ ਵੋਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤਾ ਥਾ ਕਿ ਬਾਪ ਕੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਭੀ ਸਿਰ ਸੇ ਉਠ ਜਾਏ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਪਰ ਏਸੇ ਮੇਂ ਜਬ ਕਿ  ਵੋਹ ਆਪਨੇ  ਕਾਰੋਬਾਰ ਕੋ ਭੀ ਜਮਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਥਾ। ਉਸ ਨੇ ਗ਼ੈਰ ਯਕੀਨੀ ਲਹਿਜੇ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਸੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਨਾ ਕਹਾ। ‘‘ਅਭੀ ਰਹਿਨੇ  ਦੋ ਬਾਬੂ ਕੋ। ਸ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਹਮ ਦੋਨੋਂ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇ ਸਾਥ ਮਿਲ ਸਕਤੇ ਹੈਂ।’’

ਤੀਸਰੇ ਚੌਥੇ ਰੋਜ਼ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕਾ ਆਂਸੂਉਂ ਮੇਂ ਡੁੱਬਾ ਹੂਆ  ਖ਼ਤ ਆਇਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਮਦਨ ਕੇ ਤਖ਼ਾਤਬ ਮੇਂ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਕੇ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਸ਼ੋਰ ਪਾਨੀਓਂ ਮੇਂ ਧੁੱਲ ਗਏ ਥੇ। ਲਿਖਾ  ਥਾ। ‘‘ਬਹੂ ਕੇ ਯਹਾਂ ਹੋਨੇ  ਪਰ ਮੇਰੇ ਤੋ ਵਹੀ ਪੁਰਾਨੇ  ਦਿਨ ਲੋਟ  ਆਏ ਥੇ, ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਮਾਂ ਕੇ ਦਿਨ, ਜਬ ਹਮਾਰੀ ਨਈ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ ਥੀ ਤੋ ਵੋਹ ਭੀ ਐਸੀ ਹੀ ਅੱਲ੍ਹੜ ਥੀ। ਐਸੇ ਮੇਂ ਉਤਾਰੇ ਹੂਏ  ਕੱਪੜੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਫੈਂਕ ਦੇਤੀ। ਔਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਮੇਟਤੇ ਫਿਰਤੇ। ਵਹੀ ਸੰਦਲ ਕਾ ਸੰਦੂਕ, ਵਹੀ ਬੀਸਵੇਂ ਖ਼ਲਜਨ.... ਮੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜਾ ਰਹਾ ਹੂੰ। ਆ ਰਹਾ ਹੂੰ। ਮੇਂ ਨਹੀਂ ਤੋ ਦਹੀ ਬੜੇ ਯਾ ਰਬੜੀ ਲਾ ਰਹਾ ਹੂੰ। ਅਬ ਘਰ ਮੇਂ ਕੋਈ ਨ੍ਹੀਂ। ਵੋਹ ਜਗ੍ਹਾ ਜਹਾਂ ਸੰਦਲ ਕਾ ਸੰਦੂਕ  ਪੜਾ ਥਾ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ....’’ ਔਰ ਫਿਰ ਇਕ ਆਧ ਸਤਰ ਔਰ ਧੁੱਲ ਗਈ ਥੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਮੇਂ ਲਿਖਾ  ਥਾ। ‘‘ਦਫ਼ਤਰ ਸੇ ਲੋਟਤੇ ਸਮੇ, ਯਹਾਂ ਕੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਅੰਧੇ ਕਮਰੋਂ ਮੇਂ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਤੇ ਹੂਏ  ਮੇਰੇ ਮਨ ਮੇਂ ਇਕ ਹੋਲ ਸਾ ਉਠਤਾ  ਹੈ। ....’’ ਔਰ ਫਿਰ.... ‘‘ਬਹੂ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਨਾ। ਉਸੇ ਕਿਸੀ ਐਸੀ ਵੈਸੀ ਦਾਆ ਕੇ ਹਵਾਲੇ ਮਤ ਕਰਨਾ।’’

ਇੰਦੂ ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਹਾਥੋਂ ਸੇ ਚਿੱਠੀ ਪਕੜ ਲੀ। ਸਾਂਸ ਖੈਂਚ ਲੀ, ਆਂਖੇਂ ਫੈਲਾਤੀ ਸ਼ਰਮ ਸੇ ਪਾਨੀ ਪਾਨੀ ਹੋਤੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ। ‘‘ਮੈਂ  ਮਰ ਗਈ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੋ ਕੇਸੇ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ?’’

ਮਦਨ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਛੁੜਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਬਾਬੂ ਜੀ ਕਿਆ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ?.... ਦੁਨੀਆ ਦੇਖੀ ਹੈ। ਹਮੇਂ ਪੈਦਾ ਕਿਆ ਹੈ।"

‘‘ਹਾਂ ਮਗਰ।’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਅਭੀ ਦਿਨ ਹੀ ਕੇ ਹੂਏ  ਹੈਂ।’’ਔਰ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਤੇਜ਼ ਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਪਨੇ  ਪੇਟ ਪਰ ਡਾਲੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅਭੀ ਬੜ੍ਹਨਾ ਭੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਕਿਆ ਥਾ ਔਰ ਜੈਸੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਯਾ ਕੋਈ ਔਰ ਦੇਖ ਰਹਾ ਹੋ। ਉਸ ਨੇ ਸਾੜੀ ਕਾ ਪਲੂ  ਇਸ ਪਰ ਖੈਂਚ ਲਿਆ ਔਰ ਕੁਛ ਸੋਚਨੇ ਲੱਗੀ। ਜਭੀ ਏਕ ਚਮਕ ਸੀ ਉਸ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਆਈ ਔਰ ਵੋਹ ਬੋਲੀ।’’ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਸੁਸਰਾਲ ਸੇ ਸ਼ੀਰਨੀ ਆਏਗੀ।’’

‘‘ਮੇਰੀ ਸੁਸਰਾਲ?’’...." ਔਰ ਹਾਂ।" ਮਦਨ ਨੇ ਰਾਸਤਾ ਪਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਕਿਤਨੀ ਸ਼ਰਮ ਕੀ ਬਾਤ ਹੈ। ਅਭੀ ਛੇ ਆਠ ਮਹੀਨੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕੇ ਹੂਏ  ਹੈਂ ਔਰ ਚਲਾ ਆ ਰਹਾ ਹੈ। ‘‘ਔਰ ਉਸ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੇ ਪੇਟ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਿਆ।

ਮਦਨ ਕੀ ਟਾਂਗੇਂ ਅਭੀ ਤੱਕ ਕਾਂਪ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਉਸ ਵਕਤ ਖ਼ੌਫ਼ ਸੇ ਨਹੀਂ.... ਤਸੱਲੀ ਸੇ।

‘‘ਚਲਾ ਆਇਆ ਹੈ ਯਾ ਤੁਮ ਲਾਏ ਹੋ?’’

‘‘ਤੁਮ.... ਯੇ ਸਬ ਕਸੂਰ ਤੁਮਹਾਰਾ ਹੈ। ਕੁਛ ਔਰਤੇਂ ਹੋਤੀ ਹੀ ਐਸੀ ਹੈਂ।’’

‘‘ਤੁਮਹੇਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ?’’

‘‘ਇਕ ਦੱਮ ਨਹੀਂ’’

‘‘ਕਿਉਂ?’’

‘‘ਚਾਰ ਦਿਨ ਤੋ ਮਜ਼ੇ ਲੇ ਲੀਤੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇ।’’

‘‘ਕਿਆ ਯੇ ਜਿੰਦਗੀ ਕਾ ਮਜਾ ਨਹੀਂ?’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਸਦਮਾ ਜ਼ਦਾ ਲਹਿਜੇ ਮੇਂ ਕਿਹਾ। ਮਰਦ ਔਰਤ ਸ਼ਾਦੀ ਕਿਸ ਲੀਏ  ਕਰਤੇ ਹੈਂ? ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਬਿਨ  ਮਾਂਗੇ ਦੇ ਦਿਆ ਨਾ? ਪੁੱਛੋ ਉਨ ਸੇ ਜਿਨ ਕੇ  ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ। ਫਿਰ ਵੋਹ ਕਿਆ ਕੁਛ ਕਰਤੀ ਹੈਂ।ਪੀਰੋਂ ਫ਼ਕੀਰੋਂ ਕੇ ਪਾਸ ਜਾਤੀ ਹੈਂ। ਸਮਾਧੀਉਂ, ਮਜਾਰੋਂ ਪਰ ਚੋਟੀਆਂ ਬਾਂਧਤੀ ਹੈਂ, ਸ਼ਰਮ ਵ ਹਯਾ ਤਜ ਕਰ ਦਰਿਆਉਂ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ ਨੰਗੀ ਹੋ ਕਰ ਸਰਕੰਡੇ ਕਾਟਤੀ, ਸ਼ਮਸਾਨੋਂ ਮੇਂ ਮਸਾਂ ਜਗਾਤੀ।’’

‘‘ਅੱਛਾ! ਅੱਛਾ!’’ ਮਦਨ ਬੋਲਾ । ‘‘ਤੁਮ ਨੇ ਬਖਾਨ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ। ਔਲਾਦ ਕੇ ਲੀਏ  ਥੋੜੀ ਉਮਰ ਪੜੀ ਥੀ।?’’

‘‘ਹੋਗਾ ਤੋ!’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਸਰਜ਼ਨਸ਼ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਉਂਗਲੀ ਉਠਾਤੇ  ਹੂਏ  ਕਿਹਾ।’’ਜਬ ਤੁਮ ਇਸੇ ਹਾਥ ਭੀ ਮਤ ਲਗਾਨਾ। ਵੋਹ ਤੁਮਹਾਰਾ ਨਹੀਂ, ਮੇਰਾ ਹੋਗਾ। ਤੁਮਹੇਂ ਤੋ ਇਸ ਕੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਕੇ ਦਾਦਾ ਕੋ ਬਹੂਤ ਹੈ। ਯੇ ਮੇਂ ਜਾਨਤੀ ਹੂੰ।’’

ਔਰ ਫਿਰ ਕੁਛ ਖ਼ਜਲ, ਕੁਛ ਸਦਮਾ ਜ਼ਦਾ ਹੋ ਕਰ ਇੰਦੂ ਨੇ ਅਪਨਾ ਮੂੰਹ ਦੋਨੋਂ ਹਾਥੋਂ ਸੇ ਛੁਪਾ ਲਿਆ। ਵੋਹ ਸੋਚਤੀ ਥੀ ਪੇਟ ਮੇਂ ਉਸ ਨਨ੍ਹੀ ਸੀ ਜਾਨ ਕੋ ਪਾਲੀਨੇ ਕੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਮੇਂ, ਉਸ ਜਾਨ ਕਾ ਹੋਤਾ ਸੋਤਾ ਥੋੜੀ ਬਹੂਤ ਹਮਦਰਦੀ ਤੋ ਕਰੇਗਾ ਹੀ ਲੇਕਿਨ ਮਦਨ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠਾ ਰਹਾ। ਇਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਭੀ ਉਸ ਨੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਨਾ ਨਿਕਾਲਾ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਸੇ ਹਾਥ ਉੱਠਾ ਕਰ ਬਦਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ ਔਰ ਹੋਨੇ  ਵਾਲੀ ਪਹਲੂਟਨ ਕੇ ਖ਼ਾਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਬੋਲੀ। ‘‘ ਵੋਹ ਤੋ ਜੋ ਕੁਛ ਮੇਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੂੰ ਸਬ ਪੀਛੇ ਹੋਗਾ। ਪਹਿਲੇ ਤੋ ਮੈਂ  ਬਚੂੰਗੀ ਹੀ ਨਹੀਂ.... ਮੁਝੇ ਬਚਪਨ ਸੇ ਵਹਿਮ ਹੈ ਇਸ ਬਾਤ ਕਾ।’’

ਮਦਨ ਭੀ ਜੈਸੇ ਖ਼ਾਇਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ.... ਯੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ‘‘ਚੀਜ਼’’ ਜੋ ਹਾਮਲਾ ਹੋ  ਜਾਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਔਰ ਭੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਮਰ ਜਾਏਗੀ? ਇਸ ਨੇ ਪਿੱਠ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਇੰਦੂ ਕੋ ਥਾਮ ਲਿਆ ਔਰ ਫਿਰ ਖੈਂਚ ਕਰ ਆਪਨੇ  ਬਾਜ਼ਉਂ ਮੇਂ ਲੇ ਆਇਆ ਔਰ ਬੋਲਾ । ‘‘ਤੁਝੇ ਕੁਛ ਨਾ ਹੋਗਾ ਇੰਦੂ.... ਮੈਂ  ਤੋ ਮੌਤ ਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਭੀ ਛੀਨ ਕਰ ਲੇ ਆਊਂ ਗਾ ਤੁਝੇ.... ਅਬ ਸਾਵਤਰੀ ਕੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਆ ਦਾਨ ਕੀ ਬਾਰੀ ਹੈ....’’

ਮਦਨ ਸੇ ਲਿਪਟ ਕਰ ਇੰਦੂ ਭੂਲ  ਹੀ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਕਾ ਅਪਨਾ ਭੀ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਹੈ....

ਉਸ ਕੇ ਬਾਅਦ ਬਾਬੂ ਜੀ ਨੇ ਕੁਛ ਨਾ ਲਿਖਾ । ਅਲਬੱਤਾ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਸੇ ਏਕ ਸਾਰਟਰ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਨਾ ਬਿਤਾਇਆ ਕਿ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੋ ਫਿਰ ਸੇ ਦੌਰੇ ਪੜਨੇ ਲੱਗੇ ਹੈਂ। ਇਕ ਦੌਰੇ ਮੇਂ ਤੋ ਵੋਹ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਚੱਲ ਹੀ ਬਸੈ ਥੇ। ਮਦਨ ਡਰ ਗਿਆ। ਇੰਦੂ ਰੋਨੇ  ਲੱਗੀ। ਸਾਰਟਰ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਦਨ ਨੇ ਆਂਖੇਂ ਮੁੰਦ ਲੀ  ਔਰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੇਂ ਪੜ੍ਹਨੇ ਲੱਗਾ.... ਓਮ ਨਮੋ ਭਗੋਤੇ....

ਦੂਸਰੇ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਮਦਨ ਨੇ ਬਾਪ ਕੋ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ.... ਬਾਬੂ ਜੀ! ਚਲੇ ਆਉ.... ਬੱਚੇ ਬਹੂਤ ਯਾਦ ਕਰਤੇ ਹੈਂ ਔਰ ਆਪ ਕੀ ਬਹੂ ਭੀ .... ‘‘ ਲੇਕਿਨ ਆਖ਼ਰੀ ਨੌਕਰੀ ਥੀ। ਆਪਨੇ  ਬੱਸ ਕੀ ਬਾਤ ਥੋੜੀ ਥੀ। ਧਨੀ ਰਾਮ ਕੇ ਖ਼ਤ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵੋਹ ਚਿੱਠੀ ਕਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ.... ਉਨ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ ਦਿਨ ਬਾ ਦਿਨ ਮਦਨ ਕਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜੁਰਮ ਬੜ੍ਹਨੇ ਲੱਗਾ।’’ਅਗਰ ਮੈਂ  ਇੰਦੂ ਕੋ ਵਹੀਂ ਰਹਿਨੇ  ਦੇਤਾ ਤੋ ਮੇਰਾ ਕਿਆ ਬਿਗੜ ਜਾਤਾ....?’’

ਵਿਜੇ  ਦਸ਼ਮੀ ਸੇ ਏਕ ਰਾਤ ਪਹਿਲੇ ਮਦਨ ਅਜ਼ਤਰਾਬ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਬੀਚ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬਰਆਮਦੇ ਮੇਂ ਟਹਿਲ ਰਹਾ ਥਾ ਕਿ ਅੰਦਰ ਸੇ ਰੋਨੇ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ ਔਰ ਵੋਹ ਚੌਂਕ ਕਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਲਪਕਾ। ਬੇਗਮ ਦਾਆ ਬਾਹਰ ਆਈ ਔਰ ਬੋਲੀ। ‘‘ਮੁਬਾਰਕ ਹੋ।  ਮੁਬਾਰਕ ਹੋ ਬਾਬੂ ਜੀ.... ਲੜਕਾ ਹੂਆ ਹੈ ।’’

‘‘ਲੜਕਾ ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਔਰ ਫਿਰ ਮਤਫ਼ਕਰਾਨਾ ਲਹਿਜੇ ਮੇਂ ਬੋਲਾ । ‘‘ ਬੀਬੀ ਕੈਸੀ ਹੈ?’’।

ਬੇਗਮ ਬੋਲੀ। ‘‘ਖ਼ੈਰ ਮਿਹਰ ਹੈ.... ਮੈਂ ਨੇ ਅਭੀ ਤੱਕ ਉਸੇ ਲੜਕੀ ਹੀ ਬਤਾਈ ਹੈ.... ਜ਼ਚਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਏ ਤੋ ਉਸ ਕੀ ਆਨੋਲ ਨਹੀਂ ਗਿਰਤੀ ਨਾ।’’

‘‘ਤੋ....’’ ਮਦਨ ਨੇ ਬੇਵਕੂਫ਼ੋਂ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਂਖੇਂ ਝਪਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ਔਰ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਜਾਨੇ  ਕੇ ਲੀਏ  ਆਗੇ ਬੜ੍ਹਾ। ਬੇਗਮ ਨੇ ਉਸੇ ਵਹੀਂ ਰੋਕ ਦੀਆ ਔਰ ਕਹਿਨੇ  ਲੱਗੀ। ‘‘ਤੁਮਹਾਰਾ ਅੰਦਰ ਕਿਆ ਕਾਮ?’’ ਔਰ ਫਿਰ ਏਕਾ ਏਕੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਭੀੜ ਕਰ ਅੰਦਰ ਲਪਕ ਗਈ ਯਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲੀਏ  ਕਿ ਜਬ ਕੋਈ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਆਤਾ ਹੈ ਤੋ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਕੇ ਲੋਗੋਂ ਕੀ ਯਹੀ ਹਾਲਤ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਮਦਨ ਨੇ ਸੁਨ ਰਖਾ ਥਾ ਜਬ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਤਾ ਹੈ ਤੋ ਘਰ ਕੇ ਦਰ ਓ ਦੀਵਾਰ ਲਰਜ਼ਨੇ ਲਗਤੇ ਹੈਂ। ਗੋਯਾ ਡਰ ਰਹੇ ਹੈਂ ਕਿ ਬੜਾ ਹੋ ਕਰ ਹਮੇਂ ਬੇਚੇਗਾ ਯਾ ਰੱਖੇਗਾ। ਮਦਨ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਿਆ ਕਿ ਜੈਸੇ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਹੀ ਦੀਵਾਰੇਂ ਕਾਂਪ ਰਹੀ ਥੀਂ.... ਜ਼ਚਗੀ ਕੇ ਲੀਏ  ਚਕਲੀ ਭਾਬੀ ਤੋ ਨਾ ਆਈ ਥੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਕਾ ਅਪਨਾ ਬੱਚਾ ਤੋ ਬਹੂਤ ਛੋਟਾ ਥਾ ਅਲਬੱਤਾ ਦਰਿਆ ਆਬਾਦ ਵਾਲੀ ਫੂਫੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚੀ ਥੀਂ ਜਿਸ ਨੇ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਕੇ ਵਕਤ ਰਾਮ, ਰਾਮ, ਰਾਮ, ਰਾਮ ਕੀ ਰਟ ਲੱਗਾ ਦੀ ਥੀ ਔਰ ਅਬ ਵਹੀ ਰਟ ਮੱਧਮ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਮਦਨ ਕੋ ਅਪਨਾ ਆਪ ਇਸ ਕਦਰ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਔਰ ਬੇਕਾਰ ਨਾ ਲੱਗਾ ਥਾ। ਇਤਨੇ ਮੇਂ ਫਿਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲਾ ਔਰ ਫੂਫੀ ਨਕਲੀ। ਬਰਆਮਦੇ ਕੀ ਬਿਜਲੀ ਕੀ ਮੱਧਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੇਂ ਉਸ ਕਾ ਚਿਹਰਾ ਭੂਤ ਕੇ ਚਿਹਰੇ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਦੱਮ ਦੂਧੀਆ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹਾ ਥਾ। ਮਦਨ ਨੇ ਉਸ ਕਾ ਰਾਸਤਾ ਰੋਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ.... ‘‘ਇੰਦੂ ਠੀਕ ਹੈ ਨਾ ਫੂਫੀ।’’ ‘‘ਠੀਕ ਹੈ ਠੀਕ ਹੈ ਠੀਕ ਹੈ!" ਫੂਫੀ ਨੇ ਤਿਨ ਚਾਰ ਬਾਰ ਕਿਹਾ ਔਰ ਫਿਰ ਅਪਨਾ ਲਰਜ਼ਤਾ ਹੂਆ  ਹਾਥ ਮਦਨ ਕੇ ਸਿਰ ਪਰ ਰੱਖ ਕਰ ਉਸੇ ਨੀਚਾ ਕਿਆ, ਚੂਮਾ ਔਰ ਬਾਹਰ ਲਪਕ ਗਈ....’’

ਫੂਫੀ ਬਰਆਮਦੇ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮੇਂ ਸੇ ਬਾਹਰ ਜਾਤੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਥੀ। ਵੋਹ ਬੈਠਕ ਮੇਂ ਪਹੁੰਚੀ ਜਹਾਂ ਬਾਕੀ ਬੱਚੇ  ਸੋ ਰਹੇ ਥੇ। ਫੂਫੀ ਨੇ ਏਕ ਏਕ ਕੇ ਸਿਰ ਪਰ ਪਿਆਰ ਸੇ ਹਾਥ ਫੇਰਾ ਔਰ ਫਿਰ ਛੱਤ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਆਂਖੇਂ ਉੱਠਾ ਕਰ ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਕੁਛ ਬੋਲੀ ਔਰ ਫਿਰ ਨਿਢਾਲ ਸੀ ਹੋ ਕਰ ਮਨੀ ਕੇ ਪਾਸ ਲੇਟ ਗਈ ਓਂਧੀ.... ਉਸ ਕੇ ਫੜਕਤੇ ਹੂਏ  ਸ਼ਾਨੋਂ ਸੇ ਪਤਾ ਚੱਲ ਰਹਾ ਥਾ ਜੈਸੇ ਰੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਦਨ ਹੈਰਾਨ ਹੂਆ .... ਫੂਫੀ ਤੋ ਕਈ ਜ਼ਚਗੀਉਂ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਉਸ ਕੀ ਰੂਹ ਕਾਂਪ ਉੱਠੀ ਹੈ.... ਫਿਰ ਉਧਰ ਕੇ ਕਮਰੇ ਸੇ ਹਰਮਲ ਕੀ ਬੋ ਬਾਹਰ ਲਪਕੀ। ਧੂਏਂ ਕਾ ਇਕ ਗ਼ੁਬਾਰ ਸਾ ਆਇਆ। ਜਿਸ ਨੇ ਮਦਨ ਕਾ ਅਹਾਤਾ ਕਰ ਲੀਆ। ਉਸ ਕਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾ ਗਿਆ। ਜਭੀ ਬੇਗਮ ਦਾਆ ਕੱਪੜੇ ਮੇਂ ਕੁਛ ਲਪੇਟੇ ਹੂਏ  ਬਾਹਰ ਨਕਲੀ। ਕੱਪੜੇ ਪਰ ਖ਼ੂਨ ਹੀ ਖ਼ੂਨ ਥਾ। ਜਿਸ ਮੇਂ ਕੁਛ ਕਤਰੇ ਨਿਕਲ  ਕਰ ਫ਼ਰਸ਼ ਪਰ ਗੁਰ ਗਏ। ਮਦਨ ਕੇ ਹੋਸ਼ ਉੜ ਗਏ। ਉਸੇ ਮਾਅਲੂਮ ਨਾ ਥਾ ਕਾ ਵੋਹ ਨ ਕਹਾ ਹੈ। ਆਂਖੇਂ ਖੁੱਲੀ ਹੋਈ ਥੀਂ ਔਰ ਕੁਛ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇ ਰਹਾ ਥਾ। ਬੀਚ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਕੀ ਏਕ ਨਰ ਘੱਲੀ ਸੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। "ਹਾਏ.... ਏ....’’ ਔਰ ਫਿਰ ਬੱਚੇ ਕੇ ਰੋਨੇ  ਕੀ ਅਵਾਜ਼।

ਤਿੰਨ  ਚਾਰ ਦਿਨ ਮੇਂ ਬਹੂਤ ਕੁਛ ਹੂਆ । ਮਦਨ ਨੇ ਘਰ ਕੇ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਗੜ੍ਹਾ ਖੋਦ ਕਰ ਆਨੋਲ ਕੋ ਦਬਾ ਦੀਆ। ਕਿਤੋਂ ਕੋ ਅੰਦਰ ਆਨੇ ਸੇ ਰੋਕਾ ਲੇਕਿਨ ਉਸੇ ਕੁਛ ਯਾਦ ਨਾ ਥਾ। ਉਸੇ ਯੂੰ ਲੱਗਾ ਜੈਸੇ ਹਰਮਲ ਕੀ ਬੋ ਦਿਮਾਗ਼ ਮੇਂ ਬੱਸ ਜਾਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਆਜ ਹੀ ਉਸੇ ਹੋਸ਼ ਆਇਆ ਹੈ, ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਵੋਹ ਇਕੇਲਾ ਹੀ ਥਾ ਔਰ ਇੰਦੂ.... ਨੰਦ ਔਰ ਜਸੋਧਾ ... ਔਰ ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ਼ ਨੰਦ  ਲਾਲ.... ਇੰਦੂ ਨੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ ਔਰ ਕੁਛ ਟੋਹ ਲੇਨੇ  ਕੇ ਸੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਬਾਲਕ ਤੁਮ ਹੀ ਪਰ ਗਿਆ ਹੈ।’’

‘‘ਹੋਗਾ।’’ ਮਦਨ ਨੇ ਇਕ ਅਚਟਤੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਬੱਚੇ ਪਰ ਡਾਲਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਮੈਂ ਤੋ ਕਹਿਤਾ ਹੂੰ ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਭਗਵਾਨ ਕਾ ਕਿ ਤੁਮ ਬਚ ਗਈਂ ।’’

‘‘ਹਾਂ!’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਮੈਂ  ਤੋ ਸਮਝਤੀ ਥੀ....’’

‘‘ਸ਼ੁਭ ਸ਼ੁਭ ਬੋਲੋ।’’ਮਦਨ ਨੇ ਇਕ ਦੱਮ ਇੰਦੂ ਕੀ ਬਾਤ ਕਾਟਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਯਹਾਂ ਤੋ ਜੋ ਕੁਛ ਹੂਆ  ਹੈ.... ਮੈਂ  ਤੋ ਅਬ ਤੁਮਹਾਰੇ ਪਾਸ ਭੀ ਨਹੀਂ  ਫਟਕੂੰਗਾ ।’’ ਔਰ ਮਦਨ ਨੇ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾਤੋਂ ਤਲੇ ਦਬਾ ਲੀ।’’

‘‘ਤੋਬਾ ਕਰੋ।’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ।

ਮਦਨ ਨੇ ਉਸੀ ਦੱਮ ਕਾਨ  ਆਪਨੇ  ਹਾਥ ਸੇ ਪਕੜ ਲੀਏ .... ਔਰ ਇੰਦੂ ਨਹੀਫ਼ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਹੰਸਨੇ ਲੱਗੀ।

ਬੱਚਾ ਹੋਨੇ  ਕੇ ਕਈ ਰੋਜ਼ ਤੱਕ ਇੰਦੂ ਕੀ ਨਾਫ਼ ਠਿਕਾਨੇ  ਪਰ ਨਾ ਆਈ। ਵੋਹ ਘੁਮ ਘੁਮ ਕਰ ਉਸ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਥੀ ਜੋ ਅਬ ਉਸ ਸੇ ਪੂਰੇ, ਬਾਹਰ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ ਜਾ ਕਰ ਅਪਨੀ ਅਸਲੀ ਮਾਂ ਕੋ ਭੂਲ  ਗਿਆ ਥਾ। ਅਬ ਸਬ ਕੁਛ ਠੀਕ ਥਾ ਔਰ ਇੰਦੂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਕੋ ਤੱਕ ਰਹੀ ਥੀ.... ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਇਸ ਨੇ ਮਦਨ ਹੀ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਕੇ ਗਨਾਹਗਾਰੋਂ ਕੇ ਗੁਨਾਹ  ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਏ ਹੈਂ ਔਰ ਦੇਵੀ ਬਨ ਕਰ ਦਿਆ ਔਰ ਕਰੁਨਾ ਕੇ  ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਾਂਟ ਰਹੀ ਹੈ.... ਮਦਨ ਨੇ ਇੰਦੂ ਕੇ ਮੂੰਹ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦਿਖਾ ਔਰ ਸੋਚਨੇ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਖ਼ੂਨ ਖ਼ਰਾਬੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੇਂ ਦੁਬਲੀ ਹੋ ਕਰ ਇੰਦੂ ਔਰ ਭੀ ਅੱਛੀ ਲੱਗਨੇ  ਲੱਗੀ ਹੈ.... ਜਭੀ ਏਕਾ ਏਕੀ ਇੰਦੂ ਨੇ ਦੋਨੋਂ ਹਾਥ ਅਪਨੀ ਛਾਤੀਉਂ ਪਰ ਰੱਖ ਲੀਏ ।

‘‘ ਕੀਆ ਹੂਆ ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਪੁਛਾ।

‘‘ਕੁਛ ਨਹੀਂ। ਇੰਦੂ ਥੋੜਾ ਸਾ ਉੱਠਨੇ  ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਬੋਲੀ। ‘‘ਇਸੇ ਭੂਕ ਲੱਗੀ ਹੈ’’ ਔਰ ਉਸ ਨੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਿਆ।

‘‘ਇਸੇ?.... ਭੂਕ?’’.... ਮਦਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਔਰ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਤੁਮਹੇਂ ਕੈਸੇ ਪਤਾ ਚਲਾ?’’

‘‘ਦੇਖਤੇ  ਨਹੀਂ’’ ਇੰਦੂ ਨੀਚੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਨਿਗਾਹ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਸਬ ਕੁਛ ਗਿਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।’’

ਮਦਨ ਨੇ ਗ਼ੋਰ ਸੇ ਢਿੱਲੇ ਢਾਲੇ ਗਲੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ । ਝਰ ਝਰ ਦੁੱਧ ਬਹਿ ਰਹਾ ਥਾ ਔਰ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਕੀ ਬੋ ਆ ਰਹੀ ਥੀ। ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਨੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਹਾਥ ਬੜ੍ਹਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ।

‘‘ਇਸੇ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ!’’

ਮਦਨ ਨੇ ਹਾਥ ਪੰਘੂੜੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਬੜ੍ਹਾਇਆ  ਔਰ ਉਸੀ ਦੱਮ ਖੈਂਚ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਕੁਛ ਹਿੰਮਤ ਸੇ ਕਾਮ ਲੀਤੇ ਹੂਏ  ਉਸ ਨੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਯੂੰ  ਉਠਾਇਆ ਜੈਸੇ ਵੋਹ ਕੋਈ ਮਰਾ ਹੂਆ  ਚੂਹਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਿਰ ਉਸ ਨੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਇੰਦੂ ਕੀ ਗੋਦ ਮੇਂ ਦੇ ਦਿਆ। ਇੰਦੂ ਮਦਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਤੁਮ ਜਾਉ.... ਬਾਹਰ।’’

‘‘ਕਿਉਂ?’’.... ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਜਾਊਂ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਪੁਛਾ।

‘‘ਜਾਉ ਨਾ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਕੁਛ ਮਚਲਤੇ, ਕੁਛ ਸ਼ਰਮਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ।’’ਤੁਮਹਾਰੇ ਸਾਮਨੇ  ਮੈਂ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਪਿਲਾ ਸਕੂੰਗੀ।’’

‘‘ਅਰੇ?" ਮਦਨ ਹੈਰਤ ਸੇ ਬੋਲਾ " ਮੇਰੇ ਸਾਮਨੇ ?.... ਨਹੀਂ ਪਿਲਾ ਸਕੋਗੀ।’’ ਔਰ ਫਿਰ ਨਾਸਮਝੀ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਸਿਰ ਕੋ ਝਟਕਾ ਦੇ ਕਰ ਬਾਹਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਚੱਲ ਨਿਕਲਾ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੇ  ਪਾਸ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜਤੇ ਹੂਏ  ਇੰਦੂ ਪਰ ਇਕ ਨਿਗਾਹ ਡਾਲੀ। ਇਤਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਇੰਦੂ ਆਜ ਤੱਕ  ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਥੀ।

ਬਾਬੂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਛੁੱਟੀ ਪਰ ਘਰ ਲੋਟੇ  ਤੋ ਵੋਹ ਪਹਿਲੇ ਸੇ ਆਧੇ ਦਿਖਾਈ ਪੜਤੇ ਥੇ। ਜਬ ਇੰਦੂ ਨੇ ਪੋਤਾ ਉਨ ਕੀ ਗੋਦ ਮੇਂ ਦੀਆ ਤੋ ਵੋਹ ਖਿਲ ਉੱਠੇ। ਉਨ ਕੇ ਪੇਟ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਫੋੜਾ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਥਾ ਜੋ ਚੌਬੀਸ ਘਟਨੇ  ਉਨਹੇਂ  ਸੂਲੀ ਪਰ ਲਟਕਾਏ ਰਖਤਾ। ਅਗਰ ਮੁਨਾ ਰੋਤਾ ਤੋ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੀ ਇਸ ਸੇ ਦਸ ਗੁਨਾ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਹੋਤੀ।

ਕਈ ਇਲਾਜ ਕੀਏ ਗਏ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਆਖ਼ਰੀ ਇਲਾਜ ਮੇਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਅਧਨੀ ਕੇ ਬਰਾਬਰ ਪੰਦਰਾ ਬੀਸ ਗੋਲੀਆਂ ਰੋਜ਼ ਖਾਨੇ  ਕੋ ਦੀਂ। ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਨਹੇਂ ਇਤਨਾ ਪਸੀਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਦਿਨ ਮੇਂ ਤਿਨ ਤਿਨ ਚਾਰ ਚਾਰ ਬਾਰ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲਨੇ  ਪੜੇ। ਹਰ ਬਾਰ ਮਦਨ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰ ਕਰ ਬਾਲਟੀ ਮੇਂ ਨਚੋੜਤਾ। ਸਿਰਫ਼ ਪਸੀਨੇ ਸੇ ਹੀ ਬਾਲਟੀ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਰਾਤ ਉਨਹੇਂ  ਮਤਲੀ ਸੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਨੇ  ਲੱਗੀ ਥੀ ਔਰ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਪੁਕਾਰਾ....’’ ਬਹੂ ਜ਼ਰਾ ਦਾਤਨ ਤੋ ਦੇਨਾ ਜ਼ਾਇਕਾ ਬਹੂਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਰਹਾ ਹੈ’’। ਬਹੂ ਭਾਗੀ ਹੋਈ ਗਈ ਔਰ ਦਾਤਨ ਲੇ ਕਰ ਆਈ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਉਠ ਕਰ ਦਾਤਨ ਚਬਾ ਹੀ ਰਹੇ ਥੇ ਕਿ ਇਕ ਉਬਕਾਈ ਆਈ। ਸਾਥ ਹੀ ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਪਰਨਾਲਾ ਲੇ ਆਈ। ਬੇਟੇ ਨੇ ਵਾਪਸ ਸਿਰਹਾਨੇ  ਕੀ ਤਰਫ਼ ਲਟਾਇਆ ਤੋ ਉਨ ਕੀ ਪੁਤਲੀਆਂ ਫਿਰ ਚੁੱਕੀ ਥੀਂ ਔਰ ਕੋਈ ਹੀ ਦੱਮ ਮੇਂ ਵੋਹ ਉਪਰ ਆਸਮਾਨ ਕੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਥੇ ਜਹਾਂ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਅਪਨਾ ਫੂਲ  ਪਹਿਚਾਨ ਲਿਆ ਥਾ....

ਮੁਨੇ ਕੋ  ਪੈਦਾ ਹੂਏ  ਕੋਲ ਬੀਸ ਪਚੀਸ ਰੋਜ਼ ਹੂਏ  ਥੇ। ਇੰਦੂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਨੋਚ ਕਰ, ਸਿਰ ਔਰ ਛਾਤੀ ਪੀਟ  ਪੀਟ  ਕਰ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਨੀਲਾ ਕਰ ਲੀਆ। ਮਦਨ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਵਹੀ ਮੰਜ਼ਰ ਥਾ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਤਸੱਵਰ ਮੇਂ ਆਪਨੇ  ਮਰਨੇ  ਪਰ ਦੇਖਾ ਥਾ। ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਨਾ ਥਾ ਕਿ ਇੰਦੂ ਨੇ ਚੂੜੀਆਂ ਤੋੜਨੇ ਕੀ ਬਜਾਏ ਉਤਾਰ ਕਰ ਰੱਖ ਦੀ ਥੀਂ। ਸਿਰ ਪਰ ਰਾਖ ਨਹੀਂ ਡਾਲੀ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਸੇ ਮਿੱਟੀ ਲੱਗ ਜਾਨੇ  ਔਰ ਬਾਲੋਂ ਕੇ ਬਿਖਰ ਜਾਨੇ  ਸੇ ਚਿਹਰਾ ਭਿਆਨਕ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ‘‘ਲੋਗੋ! ਮੈਂ ਲੂਟ  ਗਈ।’’ ਕੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਦਿਲਦੋਜ਼ ਅਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਚਲਾਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀਆ ਥਾ। ‘‘ਲੋਗੋ! ਹਮ ਲੂਟ  ਗਏ!’’

ਘਰ ਬਾਰ ਕਾ ਕਿਤਨਾ ਬੋਝ ਮਦਨ ਪਰ ਆ ਪੜਾ ਥਾ। ਅਬ ਕਾ ਅਭੀ ਮਦਨ ਕੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਾ ਥਾ। ਸੁਬਾ ਹੋਨੇ  ਤੱਕ ਉਸ ਕਾ ਦਿਲ ਲਪਕ ਕਰ ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਆ ਗਿਆ। ਵੋਹ ਸ਼ਾਇਦ ਬਚ ਨਾ ਪਾਤਾ ਅਗਰ ਵੋਹ ਘਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬਦਰੋ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸੈੱਲ ਚੜ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਪਰ ਊਂਧਾ  ਲੇਟ ਕਰ ਆਪਨੇ  ਦਿਲ ਕੋ ਠਿਕਾਨੇ  ਪਰ ਨਾ ਲਾਤਾ.... ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਨੇ ਛਾਤੀ ਸੇ ਲੱਗਾ ਕਰ ਆਪਨੇ  ਬੱਚੇ ਕੋ ਬਚਾ ਲੀਆ ਥਾ। ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਕੁੰਦਨ, ਦੁਲਾਰੀ ਮਨੀ, ਪਾਸ਼ੀ ਯੂੰ ਚਿਲਾ  ਰਹੇ ਥੇ ਜੈਸੇ ਘੋਂਸਲੇ ਪਰ ਸ਼ਿਕਰੇ ਕੇ ਹਮਲੇ ਪਰ ਚਿੜੀਆ  ਕੇ ਬੋਟ ਚੋਂਚੇਂ ਉੱਠਾ ਉੱਠਾ ਕਰ ਚੀਂ ਚੀਂ ਕਰਤੇ ਹੈਂ। ਉਨਹੇਂ  ਅਗਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਂ ਕੇ ਅੰਦਰ ਸਮੈਟਤੀ ਹੈ ਤੋ ਇੰਦੂ....

ਨਾਲੀ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੜੇ ਪੜੇ ਮਦਨ ਨੇ ਸੋਚਾ ਅਬ ਤੋ ਯੇ ਦੁਨੀਆ ਮੇਰੇ ਲੀਏ  ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਆ ਮੈਂ ਜੀ ਸਕੂੰਗਾ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਂ ਕਭੀ ਹੰਸ ਭੀ ਸਕੂੰਗਾ? ਵੋਹ ਉੱਠਾ ਔਰ ਉਠ ਕਰ ਘਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਆਇਆ।

ਸੀੜ੍ਹੀਉਂ ਕੇ ਨੀਚੇ ਗ਼ੁਸਲ ਖ਼ਾਨਾ ਥਾ ਜਿਸ ਮੇਂ ਘੁਸ  ਕਰ ਅੰਦਰ ਸੇ ਕਿਵਾੜ ਬੰਦ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਮਦਨ ਨੇ ਇਕ ਬਾਰ ਫਿਰ ਉਸ ਸਵਾਲ ਕੋ ਦੁਹਰਾਇਆ.... ‘‘ਮੈਂ  ਕਭੀ ਹੰਸ ਭੀ ਸਕੂੰਗਾ?’’ ਔਰ ਵੋਹ ਖਿਲ ਖਿਲਾ  ਕਰ ਹੰਸ ਰਹਾ ਥਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਕੇ ਬਾਪ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਅਭੀ ਪਾਸ ਹੀ ਬੈਠਕ ਮੇਂ ਪੜੀ ਥੀ।

ਬਾਪ ਕੋ ਆਗ ਮੇਂ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਮਦਨ ਅਰਥੀ ਪਰ ਪੜੇ ਹੂਏ  ਜਿਸਮ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਡੰਡੌਤ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਮੇਂ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਯੇ ਉਸ ਕਾ ਆਪਨੇ  ਜਨਮ ਦਾਤਾ ਕੋ ਆਖ਼ਰੀ ਪ੍ਰਨਾਮ ਥਾ। ਤਿਸ ਪਰ ਭੀ ਵੋਹ ਰੋ ਨਾ ਰਹਾ ਥਾ। ਉਸ ਕੀ ਯੇ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕਰ ਮਾਤਮ ਮੇਂ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਨੇ  ਵਾਲੇ ਰਿਸ਼ਤਾਦਾਰ ਮਹਲਾ ਸੁੰਨ  ਸੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਫਿਰ ਹਿੰਦੂ ਰਵਾਜ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਬ ਸੇ ਬੜਾ ਬੇਟਾ ਹੋਨੇ  ਕੀ ਹੈਸੀਅਤ ਸੇ ਮਦਨ ਕੋ ਚਿਤਾ ਜਲਾਨੀ ਪੜੀ। ਜਲਤੀ ਹੋਈ ਖੋਪੜੀ ਮੇਂ ਕਪਾਲ ਕਿਰਪਾ ਕੀ ਲਾਠੀ ਮਾਰਨੀ ਪੜਤੀ.... ਔਰਤੇਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਸੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਕੇ ਕਨਵੇਂ ਪਰ ਸੇ ਨਹਾ ਕਰ ਲੂਟ  ਚੁੱਕੀ ਥੀਂ। ਜਬ ਮਦਨ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾ ਤੋ ਵੋਹ ਕਾਂਪ ਰਹਾ ਥਾ। ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਨੇ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਕੇ ਲੀਏ  ਜੋ ਤਾਕਤ ਆਪਨੇ  ਬੇਟੇ ਕੋ ਦੀ ਥੀ, ਰਾਤ ਘਰ ਕੇ ਘਰ ਆਨੇ ਪਰ ਫਿਰ ਸੇ ਹੋਲ ਮੇਂ ਢਲ ਗਈ.... ਉਸੇ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਚਾਹੀਏ ਥਾ, ਕਿਸੀ ਐਸੇ ਜਜ਼ਬੇ ਕਾ ਸਹਾਰਾ ਜੋ ਮੌਤ ਸੇ ਭੀ ਬੜਾ ਹੋ। ਇਸ ਵਕਤ ਧਰਤੀ ਮਾਂ ਕੀ ਬੇਟੀ ਜਨਕ ਦੁਲਾਰੀ ਇੰਦੂ ਨੇ ਕਿਸੀ ਘੜੇ ਮੇਂ ਸੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕਰ ਉਸ ਰਾਮ ਕੋ ਅਪਨੀ ਬਾਂਹੋਂ ਮੇਂ ਲੇ ਲਿਆ.... ਉਸ ਰਾਤ ਕੋ ਅਗਰ ਇੰਦੂ ਅਪਨਾ ਆਪ ਯੂੰ ਉਸ ਪਰ ਨਿਸਾਰ ਨਾ ਕਰਤੀ ਤੋ ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਮਦਨ ਕੋ ਲੇ ਡੂਬਤਾ।

ਦਸ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਕੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਉਨ ਕਾ ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ ਚਲਾ ਆਇਆ। ਬੀਵੀ ਕੋ ਇਸ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਕੀ ਆਗ ਮੇਂ ਧਕੇਲ ਕਰ ਖ਼ੁਦ ਅਪਨਾ ਦੁੱਖ ਭੂਲ  ਗਿਆ ਥਾ। ਕਭੀ ਕਭੀ ਉਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਆਤਾ ਅਗਰ ਮੈਂ  ਸ਼ਾਦੀ ਕੇ ਬਾਅਦ ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਪਾਸ ਗਈ ਇੰਦੂ ਕੋ ਨਾ ਬੁਲਾ ਲੇਤਾ ਤੋ ਸ਼ਾਇਦ ਵੋਹ ਇਤਨੀ ਜਲਦੀ ਨਾ ਚੱਲ ਦੇਤੇ ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੋਹ ਬਾਪ ਕੀ ਮੌਤ ਸੇ ਪੈਦਾ ਹੋਨੇ  ਵਾਲੇ ਖ਼ਸਾਰੇ ਕੋ ਪੂਰਾ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਲੱਗ ਜਾਤਾ.... ਕਾਰੋਬਾਰ ਜੋ ਪਹਿਲੇ ਬੇ ਤੂਜਹੀ ਕੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ.... ਮਜਬੂਰਨ ਚੱਲ ਨਿਕਲਾ....

ਉਨ ਦਿਨੋਂ ਬੜੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਮਦਨ ਕੇ ਪਾਸ ਛੋੜ ਕਰ, ਛੋਟੇ ਕੋ ਛਾਤੀ ਸੇ ਗਲੇ ਲਗਾਏ ਇੰਦੂ ਮਾਇਕੇ  ਚਲੀ ਗਈ। ਪਿੱਛੇ ਮੁਨਾ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਤਾ ਥਾ ਜੋ ਕਭੀ ਮਾਨੀ ਜਾਤੀ ਥੀ ਔਰ ਕਭੀ ਨਹੀਂ ਭੀ। ਮਾਇਕੇ  ਸੇ ਇੰਦੂ ਕਾ ਖ਼ਤ ਆਇਆ.... ਮੁਝੇ ਯਹਾਂ ਆਪਨੇ  ਬੇਟੇ ਕੇ ਰੋਨੇ  ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਕੋਈ ਮਾਰਤਾ ਤੋ ਨਹੀਂ? ਮਦਨ ਕੋ ਬੜੀ ਹੈਰਤ ਹੋਈ.... ਇਕ ਜਾਹਲ ਅਨ ਪੜ੍ਹ ਔਰਤ .... ਐਸੀ ਬਾਤੇਂ ਕੈਸੇ ਲੱਖ ਸਕਤੀ ਹੈ? ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਨੇ  ਆਪ ਸੇ ਪੂਛਾ.... ਕਿਆ ਯੇ ਭੀ ਕੋਈ ਰਟਾ ਹੂਆ  ਫ਼ਿਕਰਾ ਹੈ....?

ਸਾਲ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਪੈਸੇ ਕਭੀ ਇਤਨੇ ਨਾ ਆਏ ਕਿ ਉਨ ਮੇਂ ਸੇ ਕੁਛ  ਪੇਸ਼ ਹੋ ਸਕੇ ਲੇਕਿਨ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਕੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਆਮਦਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਜਾਤੀ ਥੀ। ਦਿੱਕਤ ਉਸ ਵਕਤ ਪਰ ਹੋਤੀ ਜਬ ਕੋਈ ਬੜਾ ਖ਼ਰਚ ਸਾਮਨੇ  ਆ ਜਾਤਾ.... ਕੁੰਦਨ ਕਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਦੇਨਾ ਹੈ, ਦੁਲਾਰੀ ਮਨੀ ਕਾ ਸ਼ਗਨ ਭਿਜਵਾਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਕਤ ਮਦਨ ਮੂੰਹ ਲਟਕਾ ਕਰ ਬੈਠ ਜਾਤਾ ਔਰ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਇਕ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਆਤੀ ਮੁਸਕਰਾਤੀ ਹੋਈ ਔਰ ਕਹਿਤੀ ‘‘ਕਿਉਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋ?’’ ਮਦਨ ਉਮੀਦ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰੋਂ ਸੇ ਉਸ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਕਹਿਤਾ। ‘‘ਦੁਖੀ ਨਾ ਹੂੰ? ਕੁੰਦਨ ਕਾ ਬੀ ਏ ਕਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਦੇਨਾ ਹੈ .... ਮਨੀ.... " ਇੰਦੂ ਫਿਰ ਹੰਸਤੀ ਔਰ ਕਹਿਤੀ। ‘‘ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ‘‘ ਔਰ ਮਦਨ ਭੇੜ ਕੇ ਬੱਚੇ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੰਦੂ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਚੱਲ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਦੂ ਸੰਦਲ ਕੇ ਸੰਦੂਕ ਕੇ ਪਾਸ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿਸੇ   ਕਿਸੀ ਕੋ, ਮਦਨ ਸਮੇਤ ਹਾਥ ਲਗਾਨੇ ਕੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਥੀ। ਕਭੀ ਕਭੀ ਇਸ ਬਾਤ ਪਰ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੋ ਕਰ ਮਦਨ ਕਹਿਤਾ। ‘‘ਮਰੋਗੀ ਤੋ ਇਸੇ ਭੀ ਛਾਤੀ ਪਰ ਡਾਲ ਕੇ ਲੇ ਜਾਨਾ।’’ਔਰ ਇੰਦੂ ਕਹਿਤੀ। ‘‘ਹਾਂ! ਲੇ ਜਾਊਂਗੀ।’’ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਵਹਾਂ ਸੇ ਮਤਲੂਬਾ ਰਕਮ ਨਿਕਾਲ ਕਰ ਸਾਮਨੇ  ਰੱਖ ਦੇਤੀ।

‘‘ਯੇ ਕਹਾਂ ਸੇ ਆ ਗਏ?’’

‘‘ਕਹੀਂ ਸੇ ਭੀ.... ਤੁਮਹੇਂ ਆਮ ਖਾਨੇ  ਸੇ ਮਤਲਬ ਹੈ।’’

‘‘ਫਿਰ ਭੀ?’’

‘‘ਤੁਮ ਜਾਉ ਅਪਨਾ ਕਾਮ ਚਲਾਉ।’’

ਔਰ ਜਬ ਮਦਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸਰਾਰ ਕਰਤਾ ਤੋ ਇੰਦੂ ਕਹਿਤੀ। ‘‘ਮੈਂ ਨੇ ਇਕ ਸੇਠ ਦੋਸਤ ਬਨਾਇਆ ਹੈ ਨਾ।’’ ਔਰ ਫਿਰ ਹੰਸਨੇ ਲਗਤੀ।।

ਝੂਟ ਜਾਨਤੇ ਹੂਏ  ਭੀ ਮਦਨ ਕੋ ਯੇ ਮਜ਼ਾਕ ਅੱਛਾ ਨਾ ਲਗਤਾ। ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਕਹਿਤੀ। ‘‘ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਲੁਟੇਰਾ ਹੂੰ.... ਤੁਮ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ?  ਸਖ਼ੀ ਔਰ ਲੁਟੇਰਾ.... ਜੋ ਇਕ ਹਾਥ ਸੇ ਲੂਟ ਤਾ ਹੈ ਔਰ ਦੂਸਰੇ ਹਾਥ ਸੇ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬਾ ਕੋ ਦਬਾ ਦੇਤਾ ਹੈ’’.... ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੀ ਕੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਪਰ ਐਸੀ ਹੀ ਲੂਟ ਕੇ ਜ਼ੇਵਰ ਬੱਕੇ। ਕਰਜ਼ਾ ਚੜ੍ਹਾ ਔਰ ਫਿਰ ਉੱਤਰ ਭੀ ਗਿਆ।

ਐਸੇ ਹੀ ਕੁੰਦਨ ਭੀ ਬਿਆਹਾ ਗਿਆ। ਇਨ ਸ਼ਾਦੀਉਂ ਮੇਂ ਇੰਦੂ ਹੀ ‘‘ਹਥ ਭਰਾ’’ ਕਰਤੀ ਥੀ ਔਰ ਮਾਂ ਕੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਤੀ। ਆਸਮਾਨ ਸੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਔਰ ਮਾਂ ਦਿਖਾ ਕਰਤੇ ਔਰ ਫੂਲ   ਬਰਸਾਤੇ ਜੋ ਕਿਸੀ ਕੋ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਤੇ। ਫਿਰ ਐਸਾ ਹੂਆ , ਉਪਰ ਮਾਂ ਔਰ ਬਾਬੂ ਜੀ ਮੇਂ ਝਗੜਾ ਚੱਲ ਗਿਆ। ਮਾਂ ਨੇ ਬਾਬੂ ਜੀ ਸੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਤੁਮ ਤੋ ਬਹੂ ਕੇ ਹਾਥ ਕੀ ਪੱਕੀ ਖਾ ਕਰ ਆਏ ਹੋ। ਇਸ ਕਾ ਸੁਖ  ਭੀ ਦੇਖਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਂ ਨਸੀਬੋਂ ਜਲੀ ਨੇ ਕੁਛ ਭੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ। ‘‘ ਔਰ ਯੇ ਝਗੜਾ ਦਸ਼ਨੋ, ਮਹੇਸ਼ ਔਰ ਸ਼ਿਵ ਤੱਕ  ਪਹੁੰਚਾ। ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਮਾਂ ਕੇ ਹੱਕ ਮੇਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇ ਦਿਆ.... ਔਰ ਯੂੰ ਮਾਂ, ਮਾਤ ਲੋਕ ਮੇਂ ਆਕਰ ਬਹੂ ਕੀ ਕੁੱਖ ਮੇਂ ਪੜੀ.... ਔਰ ਇੰਦੂ ਕੇ  ਯਹਾਂ ਇਕ ਬੇਟੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ....

ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਐਸੀ ਦੇਵੀ ਭੀ ਨਾ ਥੀ। ਜਬ ਕੋਈ ਅਸੂਲ ਕੀ ਬਾਤ ਹੋਤੀ ਤੋ ਨੰਦ ਦਿਉਰ ਕਿਆ ਖ਼ੁਦ ਮਦਨ ਸੇ ਭੀ ਲੜ ਪੜਤੀ.... ਮਦਨ ਰਾਸਤ ਬਾਜ਼ੀ ਕੀ ਇਸ ਪੁਤਲੀ ਕੋ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੋ ਕਰ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਕੀ ਬੇਟੀ ਕਹਾ ਕਰਤਾ ਥਾ। ਚੂੰਕਿ ਇੰਦੂ ਕੀ ਬਾਤੋਂ ਮੇਂ ਉਲਝਾਉ ਹੋਨੇ  ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਚਾਈ ਔਰ ਧਰਮ ਕਾਇਮ ਰਹਿਤੇ ਥੇ, ਇਸ ਲੀਏ  ਮਦਨ ਔਰ ਕੁਨਬੇ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਬ ਲੋਗੋਂ ਕੀ ਆਂਖੇਂ ਇੰਦੂ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਨੀਚੇ ਰਹਿਤੀ ਥੀਂ। ਝਗੜਾ ਕਿਤਨਾ ਭੀ ਬ਼ੜਾ ਜਾਏ। ਮਦਨ ਆਪਨੇ  ਸ਼ੌਹਰ ਈ ਜ਼ਾਮ ਮੇਂ ਕਿਤਨਾ ਭੀ ਇੰਦੂ ਕੀ ਬਾਤ ਕੋ ਰੱਦ ਕਰ ਦੇ ਲੇਕਿਨ ਆਖ਼ਿਰ ਸਬ ਹੀ ਸਿਰ ਝੁਕਾਏ ਹੂਏ  ਇੰਦੂ ਹੀ ਕੀ ਸ਼ਰਨ ਮੇਂ ਆਤੇ ਥੇ ਔਰ ਉਸੀ ਸੇ ਛਿਮਾ ਮਾਂਗਤੇ ਥੇ।

ਨਈ ਭਾਭੀ ਆਈ। ਕਹਿਨੇ  ਕੋ ਤੋ ਵੋਹ ਭੀ ਬੀਵੀ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਇੰਦੂ ਇਕ ਔਰਤ ਥੀ, ਜਿਸੇ   ਬੀਵੀ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ। ਇਸ ਕੇ ਉਲਟ ਛੋਟੀ ਭਾਭੀ ਰਾਨੀ ਇਕ ਬੀਵੀ ਥੀ ਜਿਸੇ  ਔਰਤ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ। ਰਾਨੀ ਕੇ ਕਾਰਨ ਭਾਈਉਂ ਮੇਂ ਝਗੜਾ ਹੂਆ ਔਰ ਜੇ ਪੀ ਚਾਚਾ ਕੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਜਾਇਦਾਦ ਤਕਸੀਮ ਹੋਈਂ ਜਿਸ ਮੇਂ ਮਾਂ ਬਾਪ ਕੋ ਜਾਇਦਾਦ ਤੋ ਏਕ ਤਰਫ਼ ਇੰਦੂ ਕੀ ਅਪਨੀ ਬਨਾਈ ਹੋਈ ਚੀਜ਼ੇਂ ਭੀ ਤਕਸੀਮ ਕੀ ਜ਼ਦ ਮੇਂ ਆ ਗਈਂ ਔਰ ਇੰਦੂ ਕਲੇਜਾ ਮਸੋਸ ਕਰ ਰਹਿ ਗਈ। ਜਹਾਂ ਸਬ ਕੁਛ  ਹੋ ਜਾਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਔਰ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕਰ ਭੀ ਕੁੰਦਨ ਔਰ ਰਾਨੀ ਠੀਕ ਸੇ ਨਹੀਂ ਬੱਸ ਸਕੇ ਥੇ, ਵਹਾਂ ਇੰਦੂ ਕਾ ਨਯਾ ਘਰ ਦਿਨੋਂ ਹੀ ਮੇਂ ਜਗ ਮਗ ਜਗ ਮਗ ਕਰਨੇ ਲੱਗਾ ਥਾ।

ਬੱਚੀ ਕੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਕੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦੂ ਕੀ ਸਿਹਤ ਵੋਹ ਨਾ ਰਹੀ। ਬੱਚੀ ਹਰ ਵਕਤ ਇੰਦੂ ਕੀ ਛਾਤੀਉਂ ਸੇ ਚਿਮਟੀ ਰਹਿਤੀ ਜਹਾਂ ਸਭੀ ਗੋਸ਼ਤ ਕੇ ਉਸ ਲੋਥੜੇ ਪਰ ਥੂ ਥੂ ਕਰਤੇ ਥੇ ਵਹਾਂ ਇਕ ਇੰਦੂ ਥੀ ਜੋ ਉਸੇ ਕਲੇਜੇ ਸੇ ਲਗਾਏ ਫਿਰਤੀ ਲੇਕਿਨ ਕਭੀ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਉਠਤੀ ਔਰ ਬੱਚੀ ਕੋ ਸਾਮਨੇ  ਝ੍ਲੰਗੇ ਮੇਂ ਫੇਂਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਹਿ ਉਠਤੀ। ‘‘ਤੂ ਮੁਝੇ ਭੀ ਜੀਨੇ ਦੇਗੀ.... ਮਾਂ....?’’ ਔਰ ਬੱਚੀ ਚਿਲਾ ਚਿਲਾ  ਕਰ ਰੋਨੇ  ਲਗਤੀ।

ਮਦਨ ਇੰਦੂ ਸੇ ਕੱਟਨੇ  ਲੱਗਾ। ਸ਼ਾਦੀ ਸੇ ਲੇ ਕਰ ਉਸ ਵਕਤ ਤੱਕ ਉਸੇ ਵੋਹ ਔਰਤ ਨਾ ਮਿਲੀ ਥੀ ਜਿਸ ਕਾ ਵੋਹ ਮੁਤਲਾਸ਼ੀ ਥਾ। ਗੰਦਾ ਬਰੋਜ਼ਾ ਬਿਕਨੇ ਲੱਗਾ ਔਰ ਮਦਨ ਨੇ ਬਹੂਤ ਸਾ ਰੁਪਈਆ ਇੰਦੂ ਸੇ ਬਾਲਾ ਬਾਲਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ। ਬਾਬੂ ਜੀ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਪੂਛਨੇ  ਵਾਲਾ ਭੀ ਤੋ ਨਾ ਥਾ। ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਥੀ।

ਗੋਯਾ ਪੜੋਸੀ ਸਿਬਤੇ ਕੀ ਭੈਂਸ ਫਿਰ ਮਦਨ ਕੇ ਮੂੰਹ ਕੇ ਪਾਸ ਫੰਕਾਰਨੇ ਲੱਗੀ। ਬਲਕਿ ਬਾਰ ਬਾਰ ਫੰਕਾਰਨੇ ਲੱਗੀ। ਸ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਭੈਂਸ ਤੋ ਬਿਕ ਚੁੱਕੀ ਥੀ ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਕਾ ਮਾਲਿਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਥਾ। ਮਦਨ ਉਸ ਕੇ ਸਾਥ ਐਸੀ ਜਗਹੋਂ ਪਰ ਜਾਨੇ  ਲੱਗਾ ਜਹਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਔਰ ਸਾਏ ਅਜੀਬ ਬੇ ਕਾਇਦਾ ਸੀ ਸ਼ਕਲੇਂ ਬਨਾਤੇ ਹੈਂ। ਨੁੱਕੜ ਪਰ ਭੀ ਕਭੀ ਅੰਧੇਰੇ ਕੀ ਤਕੋਨ ਬਨਤੀ ਹੈ ਔਰ ਉਪਰ ਖੱਟ ਸੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀ ਇਕ ਚਕੋਰ ਲਹਿਰ ਆਕਰ ਇਸੇ ਕਾਟ ਦੇਤੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਬਨਤੀ। ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਹੈ ਬਗ਼ਲ ਸੇ ਏਕ ਪਾਜਾਮਾ ਨਿਕਲਾ ਔਰ ਆਸਮਾਨ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਉੜ ਗਿਆ। ਯਾ ਕਿਸੀ ਕੋਟ ਨੇ ਦੇਖਨੇ  ਵਾਲਾ ਕਾ ਮੂੰਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇ ਢਾਨਪ  ਲੀਆ। ਔਰ ਕੋਈ ਸਾਂਸ ਕੇ ਲੀਏ  ਤੜਪਨੇ ਲੱਗਾ। ਜਭੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀ ਇਕ ਚਕੋਰ ਲਹਿਰ ਇਕ ਚੋਕਠਾ ਬਨ ਗਈ ਔਰ ਉਸ ਮੇਂ ਇਕ ਸੂਰਤ ਆਕਰ ਖੜੀ  ਹੋ ਗਈ। ਦੇਖਨੇ  ਵਾਲੇ ਨੇ ਹਾਥ ਬੜ੍ਹਾਇਆ  ਤੋ ਵੋਹ ਆਰ ਪਾਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਜੈਸੇ ਵਹਾਂ ਕੁਛ ਭੀ ਨਾ ਥਾ। ਪੀਛੇ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਰੋਨੇ  ਲੱਗਾ। ਉਪਰ ਤਬਲ ਨੇ ਇਸ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਡੁਬੋ ਦੀ।

ਮਦਨ ਕੋ ਉਸ ਕੇ ਤਸੱਵਰ ਕੇ ਖ਼ਦੋ ਖ਼ਾਲ ਮਿਲੇ ਲੇਕਿਨ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਐਸਾ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ ਜੈਸੇ ਆਰਟਿਸਟ ਸੇ ਏਕ ਖ਼ਤ ਗ਼ਲਤ ਲੱਗ ਗਿਆ ਯਾ ਹੰਸੀ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁਲੰਦ ਥੀ ਔਰ ਮਦਨ.... ਦਾਗ਼ ਸਨਾਆਈ ਔਰ ਮਤਵਾਜ਼ਨ ਹੰਸੀ ਕੀ ਤਲਾਸ਼ ਮੇਂ ਖੋ ਗਿਆ।।

ਸਿਬਤੇ ਨੇ ਉਸ ਵਕਤ ਅਪਨੀ ਬੀਵੀ ਸੇ ਬਾਤ ਕੀ ਜਬ ਉਸ ਕੀ ਬੇਗਮ ਨੇ ਮਦਨ ਕੋ ਮਿਸਾਲੀ ਸ਼ੌਹਰ ਕੀ ਹੈਸੀਅਤ ਸੇ ਸਿਬਤੇ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਪੇਸ਼ ਕਿਆ। ਪੇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਆ ਬਲਕਿ ਮੂੰਹ ਪਰ  ਮਾਰਾ। ਉਸ ਕੋ ਉੱਠਾ ਕਰ ਸਿਬਤੇ ਨੇ ਬੇਗਮ ਕੇ ਮੂੰਹ ਪਰ ਦੇ ਮਾਰਾ। ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਕਿਸੀ ਖ਼ੁਨੀਨ ਤਰਬੂਜ਼ ਕਾ ਗੁੱਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੇ ਰੋਗ ਵ ਰੇਸ਼ੇ ਬੇਗਮ ਕੀ ਹੈਬਤ ਉਸ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਔਰ ਕਾਨੋ  ਪਰ ਲੱਗੇ ਹੂਏ  ਹੈਂ। ਕਰੋੜ ਕਰੋੜ ਗਾਲੀ ਬਕਤੀ ਹੋਈ ਬੇਗਮ ਨੇ ਹਾਫ਼ਜ਼ੇ ਕੀ ਟੋਕਰੀ ਮੇਂ ਸੇ ਗੁੱਦਾ ਔਰ ਬੀਜ ਉਠਾਏ ਔਰ ਇੰਦੂ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਸਹਿਨ ਮੇਂ ਬਿਖੇਰ ਦਏ।

ਏਕ ਇੰਦੂ ਕੀ ਬਜਾਏ ਦੋ ਇੰਦੂ ਹੋ ਗਈਂ । ਇਕ ਤੋ ਇੰਦੂ ਖ਼ੁਦ ਥੀ ਔਰ ਦੂਸਰੀ ਇਕ ਕਾਂਪਤਾ ਹੂਆ  ਖ਼ਤ ਜੋ ਇੰਦੂ ਕੇ ਪੂਰੇ ਜਿਸਮ ਕਾ ਅਹਾਤਾ ਕਿਏ ਹੂਏ  ਥਾ ਔਰ ਜੋ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹਾ ਥਾ.... ਮਦਨ ਕਹੀਂ ਭੀ ਜਾਤਾ ਥਾ ਤੋ ਘਰ ਸੇ ਹੋ ਕਰ.... ਨਹਾ ਧੋ, ਅੱਛੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ, ਮਘਈ ਕੀ ਇਕ ਗਲੋਰੀ ਜਿਸ ਮੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਕਵਾਮ ਲੱਗਾ ਹੋ, ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਰੱਖ ਕਰ.... ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦਿਨ ਮਦਨ ਘਰ ਆਇਆ ਤੋ ਇੰਦੂ ਕੀ ਸ਼ਕਲ ਹੀ ਦੂਸਰੀ ਥੀ। ਉਸ ਨੇ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਪੌਡਰ ਥੋਪ ਰਖਾ ਥਾ। ਗਾਲੋਂ ਪਰ ਰੋਜ ਲੱਗਾ ਰੱਖੀ ਥੀ। ਲਿਪ ਅਸਟਕ ਨਾ ਹੋਨੇ  ਪਰ ਹੋਂਟ ਮਾਥੇ ਕੀ ਬਿੰਦੀ  ਸੇ ਰੰਗ ਲੀਏ  ਥੇ.... ਔਰ ਬਾਲ ਕੁਛ  ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਸੇ ਬਨਾਏ ਥੇ ਕਿ ਮਦਨ ਕੀ ਨਜ਼ਰੇਂ ਉਨ ਮੇਂ ਉਲਝ ਕਰ ਰਹਿ ਗਈਂ। ‘‘ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ ਆਜ ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕਰ ਪੂਛਾ।

‘‘ਕੁਛ ਨਹੀਂ’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਮਦਨ ਸੇ ਨਜ਼ਰੇਂ ਬਚਾਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਆਜ ਫ਼ੁਰਸਤ ਮਿਲੀ ਹੈ।’’

ਸ਼ਾਦੀ ਕੇ ਪੰਦਰਾ ਬੀਸ ਬਰਸ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਨੇ  ਕੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦੂ ਕੋ ਆਜ ਫ਼ੁਰਸਤ ਮਿਲੀ ਥੀ ਔਰ ਵੋਹ ਭੀ ਇਸ ਵਕਤ ਜਬ ਚਿਹਰੇ ਪਰ ਝਾਈਆਂ ਆ ਚਲੀ ਥੀਂ। ਹੈਬਤ ਪਰ ਇਕ ਸਿਆਹ ਕਾਠੀ ਬਨ ਗਈ ਥੀ ਔਰ ਬਲਾਊਜ਼ ਕੇ ਨੀਚੇ ਨੰਗੇ ਪਟ ਕੇ ਪਾਸ ਕਮਰ ਪਰ ਚਰਬੀ ਕੀ ਦੋ ਤੈਹੀ ਸੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਨੇ  ਲੱਗੀ ਥੀਂ.... ਆਜ ਇੰਦੂ ਨੇ ਐਸਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਿਆ ਥਾ ਕਿ ਇਨ ਐਬ  ਮੇਂ ਸੇ ਇਕ ਭੀ ਚੀਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਤੀ ਥੀ.... ਯੂੰ ਬਨੀ ਠਨੀ। ਕਸੀ ਕਸਾਈ ਵੋਹ ਬੇ ਹੱਦ ਹੁਸੀਨ ਲੱਗ ਰਹੀ ਥੀ.... ‘‘ਯੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ....’’ ਮਦਨ ਨੇ ਸੁੱਚਾ ਔਰ ਉਸੇ ਇਕ ਧੱਕਾ ਸਾ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਇਕ ਬਾਰ ਮੁੜ ਕਰ ਇੰਦੂ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ .... ਜੈਸੇ ਘੋੜੋਂ ਕੇ ਬਿਉਪਾਰੀ ਕਿਸੀ ਨਾਮੀ ਘੋੜੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੈਂ.... ਵਹਾਂ ਘੋੜੀ ਭੀ ਥੀ ਔਰ ਲਾਲ ਲਗਾਮ ਭੀ.... ਯਹਾਂ ਜੋ ਗ਼ਲਤ ਖ਼ਤ ਲੱਗੇ ਥੇ, ਸ਼ਰਾਬੀ ਆਂਖੋਂ ਕੋ ਨਾ ਦੇਖ ਸਕੇ.... ਇੰਦੂ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਥੀ। ਆਜ ਭੀ ਪੰਦਰਾ ਸਾਲ ਕੇ ਬਾਅਦ ਫੂਲਾਂ, ਰਸ਼ੀਦਾ, ਮਿਸਿਜ਼ ਰਾਬਰਟ ਔਰ ਉਨ ਕੀ ਬਹਨੇਂ ਇਨ ਕੇ ਸਾਮਨੇ  ਪਾਨੀ ਭਰਤੀ ਥੀਂ.... ਫਿਰ ਮਦਨ ਕੋ ਰਹਿਮ ਆਨੇ ਲੱਗਾ ਔਰ ਇਕ ਡਰ....

ਆਸਮਾਨ ਪਰ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਬਾਦਲ ਭੀ ਨਾ ਥੇ ਲੇਕਿਨ ਪਾਨੀ ਸਾਬਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਧਰ ਘਰ ਕੀ ਗੰਗਾ ਤਗ਼ੀਆਨੀ ਪਰ ਥੀ ਔਰ ਉਸ ਕਾ ਪਾਨੀ ਕਨਾਰੋਂ ਸੇ ਨਿਕਲ ਨਿਕਲ ਕਰ ਪੂਰੀ ਉਤਰਾਈ ਔਰ ਉਸ ਕੇ ਆਸ ਪਾਸ ਬਸਨੇ ਵਾਲੇ ਗਾਉਂ ਔਰ ਕਸਬੋਂ ਕੋ ਅਪਨੀ ਲਪੇਟ ਮੇਂ ਲੇ ਰਹਾ ਥਾ। ਐਸਾ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਥਾ ਕਿ ਇਸੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸੇ ਅਗਰ ਪਾਨੀ ਬਹਤਾ ਰਹਾ ਤੋ ਇਸ ਮੇਂ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਭੀ ਡੁੱਬ ਜਾਏਗਾ.... ਇਧਰ ਬੱਚੀ ਰੋਨੇ  ਲੱਗੀ। ਐਸਾ ਰੋਨਾ ਜੋ ਵੋਹ ਆਜ ਤੱਕ ਨਾ ਰੋਈ ਥੀ। ਮਦਨ ਨੇ ਉਸ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਨ ਕਰ ਆਂਖੇਂ ਬੰਦ ਕਰਲੀਂ। ਖੋਲੀ ਤੋ ਵੋਹ ਸਾਮਨੇ  ਖੜੀ ਥੀ। ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਬਨ ਕਰ.... ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਵੋਹ ਇੰਦੂ ਥੀ, ਅਪਨੀ ਮਾਂ ਕੀ ਬੇਟੀ, ਅਪਨੀ ਬੇਟੀ ਕੀ ਮਾਂ। ਜੋ ਅਪਨੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਦਨੀਆਲੇ ਸੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਔਰ ਹੋਂਟੋਂ  ਕੇ ਕੋਨੇ ਸੇ ਦੇਖਨੇ  ਲੱਗੀ।

ਇਸੀ ਕਮਰੇ ਮੇਂ ਜਹਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਹਰਮਲ ਕੀ ਧੁਨੀ ਨੇ ਮਦਨ ਕੋ ਚਕਰਾ ਦੀਆ ਥਾ, ਆਜ ਉਸ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨੇ ਬੌਖਲਾ ਦੀਆ ਥਾ। ਹਲਕੀ ਬਾਰਿਸ਼ ਤੇਜ਼ ਬਾਰਿਸ਼ ਸੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲੀਏ  ਬਾਹਰ ਕਾ ਪਾਨੀ ਉਪਰ ਕਿਸੀ ਕੋੜੀ ਮੇਂ ਸੇ ਰਿਸਤਾ ਹੂਆ  ਇੰਦੂ ਔਰ ਮਦਨ ਕੇ ਬੀਚ ਟਪਕਨੇ ਲੱਗਾ.... ਲੇਕਿਨ ਮਦਨ ਤੋ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਰਹਾ ਥਾ। ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਮੇਂ ਉਸ ਕੀ ਆਂਖੇਂ ਸਿਮਟਨੇ ਲਗੀਂ  ਔਰ ਤਨਫ਼ਸ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਕਰ ਅਨਸਾਂ ਕਾ ਤਨਫ਼ਸ ਨਾ ਰਹਾ।

‘‘ਇੰਦੂ....’’ ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀ ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਪੁਕਾਰ ਸੇ ਦੋ ਸਿਰ ਉਪਰ ਥੀ.... ਔਰ ਇੰਦੂ ਨੇ ਪਰੇ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਜੀ " ਔਰ ਉਸ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੋ ਸਿਰ ਨੀਚੇ ਥੀ.... ਫਿਰ ਆਜ ਚਾਂਦਨੀ ਕੀ ਬਜਾਏ ਅਮਾਵਸ ਥੀ....

ਇਸ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਕਿ ਮਦਨ ਇੰਦੂ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਹਾਥ ਬੜ੍ਹਾਤਾ। ਇੰਦੂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਮਦਨ ਸੇ ਲਿਪਟ ਗਈ। ਫਿਰ ਮਦਨ ਨੇ ਹਾਥ ਸੇ ਇੰਦੂ ਕੀ ਠੋੜੀ ਉਪਰ ਉਠਾਈ ਔਰ ਦੇਖਨੇ  ਲੱਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਆ ਖੋਇਆ, ਕਿਆ ਪਾਇਆ ਹੈ?। ਇੰਦੂ ਨੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਮਦਨ ਕੇ ਸਿਆਹ ਹੋਤੇ ਹੂਏ  ਚਿਹਰੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਫੇਂਕੀ ਔਰ ਆਂਖੇਂ ਬੰਦ ਕਰਲੀਂ।

‘‘ਯੇ ਕਿਆ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਚੋਂਕਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਤੁਮ੍ਹਾਰੀ ਆਂਖੇਂ ਸੂਜੀ ਹੋਈ ਹੈਂ।’’।

‘‘ਯੂੰ ਹੀ’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਔਰ ਬੱਚੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਤੇ ਹੂਏ  ਬੋਲੀ। ‘‘ਰਾਤ ਭਰ ਜਗਾਇਆ ਹੈ ਇਸ ਚੁੜੇਲ ਮੀਆ ਨੇ।’’

ਬੱਚੀ ਅਬ ਤੱਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਥੀ। ਗੋਯਾ ਵੋਹ ਦੱਮ ਸਾਧੇ ਦੇਖ ਰਹੀ ਥੀ। ਅਬ ਕਿਆ ਹੋਨੇ  ਵਾਲਾ ਹੈ? ਆਸਮਾਨ ਸੇ ਪਾਨੀ ਸਾਬਕਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ? ਵਾਕਈ ਆਸਮਾਨ ਸੇ ਪਾਨੀ ਸਾਬਕਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਥਾ। ਮਦਨ ਨੇ ਫਿਰ ਗ਼ੌਰ ਸੇ ਇੰਦੂ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਤੇ  ਹੂਏ  ਕਿਹਾ। ‘‘ਹਾਂ ਮਗਰ ਯੇ ਆਂਸੂ?’’

‘‘ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕੇ ਹੈਂ’’ ਇੰਦੂ ਨੇ ਜੁਵਾਬ ਦੀਆ। ਆਜ ਕੀ ਰਾਤ ਮੇਰੀ ਹੈ। ਔਰ ਫਿਰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਸੀ ਹੰਸੀ ਹੰਸਤੇ ਹੂਏ  ਵੋਹ ਮਦਨ ਸੇ ਚਿਮਟ ਗਈ। ਇੱਕ ਤਲਜ਼ਜ਼ ਕੇ ਅਹਿਸਾਸ ਸੇ ਮਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ। ‘‘ਆਜ ਬਰਸੋਂ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਮਨ ਕੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਇੰਦੂ! ਮੈਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਹਾ ਥਾ....’’

‘‘ਲੇਕਿਨ ਤੁਮ ਨੇ ਕਹਾ ਨਹੀਂ।’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ। ‘‘ਯਾਦ ਹੈ ਸ਼ਾਦੀ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਮੈਂ ਨੇ ਤੁਮ  ਸੇ ਕੁਛ ਮਾਂਗਾ ਥਾ?’’

‘‘ਹਾਂ!’’ ਮਦਨ ਬੋਲਾ । ‘‘ਆਪਨੇ  ਦੁੱਖ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ।’’

‘‘ਤੁਮ ਨੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਮਾਂਗਾ ਮੁਝ  ਸੇ....’’

‘‘ਮੈਂ ਨੇ ?’’ ਮਦਨ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਤੇ ਹੂਏ  ਕਿਹਾ ‘‘ਮੈਂ ਕਿਆ ਮਾਂਗਤਾ? ਮੈਂ ਤੋ ਜੋ ਕੁਛ ਮਾਂਗ ਸਕਤਾ ਥਾ ਵੋਹ ਸਬ ਤੁਮ ਨੇ ਦੇ ਦਿਆ। ਮੇਰੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ੋਂ ਸੇ ਪਿਆਰ.... ਉਨ ਕੀ ਤਾਲੀਮ, ਬਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ.... ਯੇ ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਬੱਚੇ.... ਯੇ   ਕੁਛ ਤੋ ਤੁਮ ਨੇ ਦੇ ਦੀਆ।’’

‘‘ਮੈਂ ਭੀ ਯਹੀ ਸਮਝਤੀ ਥੀ।’’ ਇੰਦੂ ਬੋਲੀ ‘‘ਲੇਕਿਨ ਅਬ ਜਾ ਕਰ ਪਤਾ ਚਲਾ, ਐਸਾ ਨਹੀਂ।’’

‘‘ਕਿਆ ਮਤਲਬ?’’

‘‘ਕੁਛ ਨਹੀਂ।’’ ਫਿਰ ਇੰਦੂ ਨੇ ਰੋਕ ਕਰ ਕਿਹਾ। ‘‘ਮੈਂ ਨੇ ਭੀ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਰੱਖ ਲੀ।’’

‘‘ਕਿਆ ਚੀਜ਼ ਰੱਖ ਲੀ?’’

ਇੰਦੂ ਕੁਛ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹੀ ਔਰ ਫਿਰ ਅਪਨਾ ਮੂੰਹ ਪਰੇ ਕਰਦੇ ਹੂਏ  ਬੋਲੀ ‘‘ਅਪਨੀ ਲਾਜ.... ਅਪਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ.... ਉਸ ਵਕਤ ਤੁਮ ਭੀ ਕਹਿ ਦੇਤੇ.... ਆਪਨੇ  ਸੁਖ  ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ.... ਤੋ ਮੈਂ....’’ ਔਰ ਇੰਦੂ ਕਾ ਗਲਾ ਰੁੰਧ  ਗਿਆ। ਔਰ ਕੁਛ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲੀ। ‘‘ਅਬ ਤੋ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਕੁਛ ਭੀ ਨਹੀਂ ਰਹਾ।’’

ਮਦਨ ਕੇ ਹਾਥੋਂ ਕੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਢਿੱਲੀ ਪੜ ਗਈ। ਵੋਹ ਜ਼ਮੀਨ ਮੇਂ ਗੜ ਗਿਆ। ਯੇ ਅਨ ਪੜ੍ਹ ਔਰਤ ?.... ਕੋਈ ਰਟਾ ਹੂਆ  ਫ਼ਿਕਰਾ....? ਨਹੀਂ ਤੋ .... ਯੇ ਤੋ ਅਭੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਭੱਟੀ ਸੇ ਨਿਕਲਾ ਹੈ। ਅਭੀ ਤੋ ਇਸ ਪਰ ਬਰਾਬਰ ਹਥੌੜੇ ਪੜ ਰਹੇ ਹੈਂ ਔਰ ਆਤਸ਼ੇਂ ਬੁਰਾਦਾ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਉੜ ਰਹਾ ਹੈ....

ਕੁਛ  ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮਦਨ ਕੇ ਹੋਸ਼ ਠਿਕਾਨੇ  ਆਏ ਔਰ ਬੋਲਾ । ‘‘ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਇੰਦੂ’’ ਫਿਰ ਰੋਤੇ ਹੂਏ  ਮਦਨ ਔਰ ਇੰਦੂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਸੇ ਲਿਪਟ ਗਏ.... ਇੰਦੂ ਨੇ ਮਦਨ ਕਾ ਹਾਥ ਪਕੜਾ ਔਰ ਉਸੇ ਐਸੀ ਦੁਨੀਆਉਂ ਮੇਂ ਲੇ ਗਈ ਜਹਾਂ ਇਨਸਾਨ ਮਰ ਕਰ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਤਾ ਹੈ