ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ-ਯੋਗਿੰਦਰ ਯਾਦਵ

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਖਬਰ ਨਾਲ ਨਾ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਨਾ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਆਸ ਬੱਝਦੀ ਹੈ । ਲੋਕ ਅਤੇ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਨੂੰ ਕਾਗਜੀ ਰਪਟਾਂ ਨਾਲ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਵਾਇਦਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਸ ਨਵੀਂ ਕਵਾਇਦ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੋਵੇ ।  ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ - ਦੋ ਸਮਝਦਾਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਹਰ ਜਰੂਰ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕੇਵਲ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਖਸ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ,  ਜਿਸਨੇ ਕਦੇ ਚੋਣ ਲੜੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਸਮਝ ਹੋਵੇ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰ ਉੱਤੇ ਚਰਚਾ ਦਾ ਮਿਜਾਜ ਭਲੇ ਨਾ ਬਦਲਿਆ ਹੋਵੇ ,  ਉਸਦਾ ਸੰਦਰਭ ਜਰੂਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ।  ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋਕੰਤਰਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕੰਤਰਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰਥਕ ਬਦਲਾਉ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਵਧੀ ਹੈ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਸ਼ਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸੱਤਾ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ।  ਬੁਰਾੜੀ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸੋਨਿਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਚੋਣ ਲਈ ਰਾਜਕੀ ਫੰਡ  ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਮੁਹਰ ਲਗਾਈ ਸੀ ।  ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਯੁਵਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲੇ ਆਂਤਰਿਕ ਚੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚਲਾਈ ਹੈ ।  ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ  ਦੇ ਸਿਖਰੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਲਈ ਨਾਮਜਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਰਵਾਇਤ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੁੱਲੇ ਤੌਰ ਚੋਣ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗੀ  ।  ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਕਮੇਟੀ  ਦੇ ਗਠਨ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਏਜੰਡੇ ਵਿੱਚ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦੇ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਸਰ ,  ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਰਿਆਦਾਬਧ ਕਰਨ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ,  ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੀ ਕੋਸ਼ ,  ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਚਾਰੂ ਬਣਾਉਣ ,  ਚੋਣਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਨਬੇੜਾ ,  ਦਲਬਦਲ - ਵਿਰੋਧੀ ਕਨੂੰਨ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਜਰੂਰੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ  ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਬਦਲਾਉ  ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ,  ਜੋ ਇੱਕ ਮਾਅਨੇ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਹੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਫਿਲਹਾਲ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਘਸੀਆਂ – ਪਿੱਟੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕਿਵੇਂ ਵੱਧ ਪਾਏਗੀ ।

ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਹੀ ਲਈਏ । ਹਰ ਕੋਈ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਧਨ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਸਲ ਮਸਲਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਕਾਲੇ ਪੈਸਾ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਨੂੰਨ ਅਸਰਦਾਰ ਹੋਏ ,  ਤਾਂ ਜਰੂਰ ਕੁੱਝ ਫਾਇਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਕਾਲੇ ਧਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸਿਰਫ ਚੋਣ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ  ਦੇ ਬਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪੂਰੀ ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਦਲੇ ਬਿਨਾਂ ਕਾਲੇ ਪੈਸਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਧਨ ਬਲ  ਦਾ ਅਸਰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਕਦਮ   ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਰੂਰੀ ਖਰਚ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।  ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਤੋਂ  ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਰੱਥ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵ੍ਹਾਈਟ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਕਰਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।  ਰਾਜਕੀ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਚੋਣ ਖਰਚ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਦਮ  ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਨਾਲ ਬਲੈਕ ਤਾਂ ਰੁਕੇਗਾ ਨਹੀਂ ,  ਸਗੋਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਮਾਲਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪੈਸਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸਦਾ ਅਸਲ ਫਾਇਦਾ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਨਾਧਾਰ ਵਾਲੇ ਸਧਾਰਣ ਵਰਕਰਾਂ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਟਿਕਟ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੇਗੀ ।  ਜੇਕਰ ਟਿਕਟ ਨਾ ਵੀ ਮਿਲੇ ,  ਤਾਂ ਥੈਲੀਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਈਮਾਨਦਾਰ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ  ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਵਧੇਗੀ ।

ਚੋਣ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੈੜੇ ਨਾਹੋ ਜਾਣ।  ਦਲਬਦਲ - ਵਿਰੋਧੀ ਕਨੂੰਨ ਇਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਨੂੰਨ ਬਣਿਆ ਸੀ ,  ਤਾਂ ਤਮਾਮ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਥੋਕ ਦਾ ਦਲਬਦਲ ਨਾ ਰੁਕਿਆ ,  ਤਾਂ ਇਸ ਕਨੂੰਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਰੜਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋ ਵੀ ਗਿਆ ।  ਨਵੇਂ ਦਲਬਦਲ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਦਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹਾਈ ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਗਿਰਫਤ ਮਜਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਹਿਸਾਂ ਬੇਮਾਨੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।  ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਬਾਹੂਬਲੀਆਂ ਦਾ ਅਸਰ ਘੱਟ ਕਰਨ  ਦੇ ਸਦਪ੍ਰਯਾਸ ਲੈ – ਦੇ ਕੇ ਆਪਰਾਧਿਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ  ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਤੱਕ ਸਿਮਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਯਾਨੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਹਨ ਜਾਂ ਆਰੋਪ ਪੱਤਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ,  ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਕਾਮੀ ਦਬਦਬੇ  ਦੇ ਚਲਦੇ ਦਬੰਗਾਂ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ,  ਈਮਾਨਦਾਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਝੂਠੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨੀ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਤਾਕਤਵਰ ਤਾਂ ਫਸਣਗੇ ਨਹੀਂ ,  ਬਚੇ - ਖੁਚੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਵਰਕਰਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੋਰ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਤਾਜ਼ਾ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਵਿਅਰਥ  ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏਗੀ ,  ਜਿਵੇਂ ,  ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਵੇਂ ਘਟਾਈ ਜਾਵੇ ,  ਚੋਣ ਪਰਚਾਰ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰੜੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਆਦਿ ।  ਦੂਜੀ ਤਰਫ ,  ਇਸਨੇ ਗੰਭੀਰ  ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਹੈ ,  ਮਸਲਨ - ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੀਡਿਆ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਦੁਰਪਯੋਗ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੇ ,  ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਾਰਟੀਆਂ  ਦੇ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਤੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ,  ਕਿਵੇਂ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਪਾਰਟੀਆਂ ਟਿਕਟ ਵੰਡਦੇ ਸਮੇਂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਰਾਏ ਸੁਣਨ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣ ,  ਚੋਣਾਂ ਵਾਅਦਿਆਂ ਲਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਕਿਵੇਂ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਆਦਿ - ਆਦਿ ।  ਇਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕੰਤਰਿਕ ਬਦਲਾਉ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ।  ਉਂਜ ਤਾਂ ਆਸ ਦਾ ਦਾਮਨ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਚੋਣ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਬਣੀ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਉਸਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਾਇਦ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ  ਉਥੇ ਹੀ ਖੜੇ ਰਹਾਂਗੇ ,  ਜਿੱਥੋਂ ਚਲੇ ਸੀ ।

ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਦਮਿਤਰੀ ਮੈਂਡਲੀਵ

ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹਨ

ਅਗਰ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਜਿਹੜੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਸਨ ਪਰ ਨੋਬਲ ਨਿਰਣਾ ਕਮੇਟੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀ ਤਾਂ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਨਿਰ੍ਵਿਵਾਦ ਤੌਰ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਆਉਣਗੇ. ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਰੂਸੀ ਰਸਾਇਣ - ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੈਂਡਲੀਵ  ( ਠੀਕ ਉਚਾਰਣ -  ਮੇਂਦੇਲੇਏਵ )  ਜਿਸ ਦੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਦੇਣ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਹੈ ਅਤੇ ਏਨੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਿ ਕਿ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ. ਸਗੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੋਬਲ ਜੇਤੂ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਰਿਣ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ ਹੋਣੇ. ੧੯੦੬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਚੁਣ ਵੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਯਲ ਸ੍ਵੀਡਿਸ਼ ਅਕੈਡਮੀ ਨੇ ਦਖਲ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕਟਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ.

ਮੈਂਡਲੀਵ ਨੇ ਸੰਨ ੧੮੬੯ ਵਿੱਚ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਣੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ  ।  ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਾਸਾਇਣਕ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਐਟਮੀ ਭਾਰ  ਦੇ ਆਵਰਤ ਫਲਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਅਰਥਾਤ ਜੇਕਰ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੁ ਭਾਰ  ਦੇ ਵਧਦੇ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਤੱਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਿਆਦ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।  ਮੇਂਡਲੀਵ ਨੇ ਇਸ ਸਾਰਣੀ  ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਤੱਤਾਂ  ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਾਸਾਇਣਕ ਗੁਣਾਂ  ਦੇ ਆਵਰਤਕ ਹੋਣ  ਦੇ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ।

ਦੂਸਰਾ ਨਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਾਂਤੀ ਪੁਰਸ਼ਕਾਰ ਲਈ ਜਿਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਢੁਕਵੀਂ ਸਖਸੀਅਤ ਅਜੋਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਲਭ ਸਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਲੱਗਦਾ ਹੈ.ਗਾਂਧੀ-ਜੀ  ਦੇ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਲਈ ਨਾਮਾਂਕਿਤ ਹੋਣ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਕੱਦ  ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਤੱਕ ਵੀ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ .  ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਅਚਾਰ - ਵਿਚਾਰ ਦੀਆਂ ਜੋ ਵੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੋਬਲ  ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕਸਵੱਟੀ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ  ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ  ਦੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ  ਦੇ ਅੱਗੇ ਬੌਣੀਆਂ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਈਆਂ .  ਦਰਅਸਲ ਨੋਬਲ  ਦੇ ਨਿਰਣਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ  ਦੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ  ਦੇ ਬਹੁਆਯਾਮੀ ਪਹਿਲੂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ .  ਉਹ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ - ਸੰਤ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਦੀ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਰੂਪ ਬੇਜੋੜ ਸੀ ਅਤੇ  ਆਪਣੇ ਹੀ ਘੇਰਿਆਂ  ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ .  ਸ਼ਾਇਦ ਨੋਬਲ ਵਰਗੇ ਇਨਾਮ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਆਦਿ ਅੰਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜੋ ਕਈ ਮੋਰਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਬਣੇ ਰਹੇ .

ਨੋਬਲ ਲਈ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਲ 1937 , 1938 ,  1939 1947 ਅਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ  ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 1948 ਵਿੱਚ ਅੰਤਮ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ .  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਉੱਤੇ ਗੌਰ ਕਰੋ .  1937 ਵਿੱਚ ਨੋਬਲ ਕਮੇਟੀ  ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਜੈਕਬ ਵਰਮ ਮਿਉਲਰ ਨੇ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਰਕੁਨ  ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਦੀ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਿਆ ,  ‘ਉਹ ਅਕਸਰ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਇੱਕ ਆਮ ਨੇਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ .’ ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ . ਚੋਣ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਨੋਬਲ ਨਾ ਮਿਲਣ  ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ‘ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ . ’ ਮਿਉਲਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਗਾਂਧੀ ਜੀ  ਇੱਕ ਪ੍ਰਤਿਬਧ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਕੁੱਝ ਅਹਿੰਸਕ ਅੰਦੋਲਨ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਆਤੰਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣਗੇ . ’ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਅਸਲ ਰਾਜਨੀਤੀਗ ਜਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਨੂੰਨ  ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ,  ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਾਨਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਂਗਰਸ  ਦੇ ਅਯੋਜਕ ਸਨ .

ਮਗਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ .  ਅਤੇ ਇਹੀ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਸੰਗਕ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਗੀਆਂ .  ਇਹ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਹੀ ਦਰਅਸਲ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ  ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਗਾਂਧੀ-ਜੀ  ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਬੌਣੇ ਹਨ .

ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਸਮਾਪਤੀ ਭਾਸ਼ਣ-ਡਾ. ਭੀਮਰਾਉ ਅੰਬੇਡਕਰ

ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਘੜਨੀ ਸਭਾ ਦੀ ਡਰਾਫਟਿੰਗ ਕਮੇਟੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਡਾ .  ਭੀਮਰਾਉ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਇਹ ਭਾਸ਼ਨ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ 9 ਦਿਸੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪਰਸੰਗਕ  ਹਨ  । ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਭਲੀਭਾਂਤ ਸੁਚੇਤ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਘੜਨੀ ਸਭਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।ਪਿਛਲੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਾਡੀ ਮਹਾਨ ਮੁਕਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਗਲਤ ਬਿਆਨੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਉਹੀ ਨਾਇਕ ਪੂਜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੋਰਦਾਰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਤਥ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਸਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸਾਡਾ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਹੈ ।

ਪੇਸ਼ ਹੈ ਭੀਮਰਾਉ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਭਾਸ਼ਨ -

ਸੱਜਣੋ ,  ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ  ਮਾਰਦੇ  ਹੋਏ 9 ਦਿਸੰਬਰ , 1946 ਨੂੰ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬੈਠਕ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਦੋ ਸਾਲ ,  ਗਿਆਰਾਂ ਮਹੀਨੇ ਅਤੇ ਸਤਾਰਾਂ ਦਿਨ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।  ਇਸ ਮਿਆਦ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਕੁਲ ਮਿਲਾਕੇ 11 ਬੈਠਕਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।  ਇਸ 11 ਇਜਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ,  ਸਮੂਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਾਰੇ ,  ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ,  ਰਾਜਾਂ  ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਾਰੇ  ,  ਅਲਪ ਸੰਖਿਅਕਾਂ  ਬਾਰੇ  , ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਣੀਆਂ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਬਾਰੇ  ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਹੋਏ ।  ਸੱਤਵੇਂ ,  ਅਠਵੇਂ ,  ਨੌਵਾਂ ,  ਦਸਵਾਂ ਅਤੇ ਗਿਆਰ੍ਹਵੇਂ ਸਤਰ ਡਰਾਫਟ ਸੰਵਿਧਾਨ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ।  ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਇਸ 11 ਇਜਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ 165 ਦਿਨ ਕਾਰਜ ਹੋਇਆ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ 114 ਦਿਨ ਡਰਾਫਟ ਸੰਵਿਧਾਨ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ।

ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹੋ

ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਬਰਸਦੇ ਪੱਥਰ-ਹਰਸ਼ ਮੰਦਰ

ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜੰਨਤ ਵਰਗੀ ਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ  ਨਾਲ ਲਹੂ ਰੰਗੀ  ਘਾਟੀ ਦਾ ।  ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਿੱਥੇ ਗਰੀਬੀ ,  ਭੁੱਖ ,  ਸੁਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਆਦਿ ਸਾਡੀ ਰੋਜ ਦੀ ਬਹਿਸ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀਆਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । 

ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਅੰਕੜੇ ਸੁਝਾਉਂਦੇ  ਹਨ ਕਿ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਸਾਲ 2004 - 05 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਆਕਲਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 28 . 3 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਾ  ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਉਸੀ ਸਾਲ ਯੋਜਨਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਵਿੱਚ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ  ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਸਿਰਫ਼ 4 . 5 ਫੀਸਦੀ ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ ।  ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੇਸ਼  ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ ,  ਜਿੱਥੇ ਸਾਮਾਜਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਮੁਸਤੈਦੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।  ਆਜ਼ਾਦੀ  ਦੇ ਬਾਅਦ 50  ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਵਿੱਚ ਇਲਾਵਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭੂਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭੂਮੀਹੀਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ   ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ  ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ।  ਮੈਂ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਹਾਕੇ  ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਿਹਾਰ ,  ਉੜੀਸਾ ,  ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਰਗੀ ਬਦਬਖਤੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨਜ਼ਰ  ਨਹੀਂ ਆਈ ,  ਫਿਰ ਵੀ ਇੰਨਾ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਰੋਜੀ  ਕਮਾਉਣ   ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਵਿੱਚ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ ,  ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਰਾਜ ਗਰੀਬੀ  ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਆਯਾਮਾਂ  ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।  ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ  ਖੇਤੀਬਾੜੀ  ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।  ਬੀਤੇ  ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ   ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ ।

ਅਨਾਜ ,  ਸਬਜੀਆਂ ,  ਤਿਲਹਨ ਸਭ  ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਖਾਸੀ ਕਮੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਆਯਾਤ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਕਾਲੀਨ ਉਦਯੋਗ  ਦੇ ਧਵਸਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਟੂਰਿਸ਼ਟਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀਆਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।  ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਮਾਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਯਾਨੀ 25907 ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ 17174 ਰੁਪਏ ।  ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀ ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਦਰ 4 . 21 ਫੀਸਦੀ ਹੈ ,  ਜਦੋਂ ਕਿ ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਰ 3 . 09 ਹੈ । 

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰਗਵਾਸੀ ਹੋਏ ਸਮਾਜਵਾਦੀ  ਅਤੇ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਏਲਸੀ ਜੈਨ  ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ  ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ  ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਜੋ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸਵਾਲਿਆਂ  ਉੱਤੇ ਪਥਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਇਹ ਸੰਕਲਪ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਿਤ ਗਰਮ ਕਪੜਿਆਂ  ਦੀ ਵਰਤੋ ਕਰੇਗਾ ?  ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਪਰਿਚਿਤ ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਸਮਝ ਬੂਝ  ਦੇ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ,  ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਮਿਲੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪੱਥਰ ਕਿਉਂ ਉਠਾਉਣਗੇ ?

ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਵਿੱਚ ਮਕਾਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਆਮ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ ।  ਉਥੇ ਹੀ ਇਸਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਕਾਰਾਪਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹਾਨਾ ਵੀ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ  ਹੈ ।  ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਚਾਇਤ ਚੋਣ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮਕਾਮੀ ਜਨਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ।  ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ  ਖਾਧ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ  ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ ,  ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ  ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ  ਅਤੇ ਵੰਚਿਤਾਂ  ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹਨ ।  ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ।  ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨਗਰ  ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਕਾਰਜ ਵਿਭਾਗ  ਦੇ ਪੂਰਵ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਮੇਰੇ ਜਵਾਨ ਸਾਥੀ ਤਨਵੀਰ ਅਹਿਮਦ  ਡਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਲੋਕ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਰੋਜਗਾਰ ਕਾਰਡ ਹੋਣ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਰਡ ਸਨ ,  ਉਹ ਵੀ ਸਾਲ ਭਰ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ ਸੱਤ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਦਾ ਰੋਜਗਾਰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੇ ਸਨ ।  ਕਈ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਤਨਖਾਹ ਰੋਜਗਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਮੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਤਨਖਾਹ ਵਧਾਕੇ 110 ਰੁਪਏ ਦਿਹਾੜੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰੋਜਗਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿੱਚ ਖਾਸਾ ਵਾਧਾ ਵੇਖਿਆ  ਗਿਆ ।  ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿਰਫ ਛੇ ਫੀਸਦੀ ਪਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ੍ਰਤਵ ਸੇਵਾਵਾਂ  ਦੇ ਲਾਭ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕੇ ਹਨ ।  ਬੁਢੇਪਾ ਪੇਂਸ਼ਨ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ 35 ਫੀਸਦੀ ਪਾਤਰ ਬੁਜੁਰਗ ਪੇਂਸ਼ਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪੇਂਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਘੱਟ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇਮੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੰਡਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਹੀ ਗੱਲ ਖਾਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।  ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦਿਹਾਤੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਾਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨ ਖੁਲਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਸ਼ਨ ਕਾਰਡ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਪਾਏ ਗਏ ।  ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਲੈ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਰਾਸ਼ਨ ਬਲੈਕ ਮਾਰਕੇਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ   ਦੇ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵੱਖ ਵੱਖ  ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ ।  ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਫੌਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਨਿਆਂ ਉਚਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਮਾਧਾਨ ਲੱਭਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅਵਾਮ ਦੋਨੋਂ  ਹੀ ਜੂਝ ਰਹੇ ਹਨ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਇਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਲੇਕਿਨ ਸੰਕਟਗਰਸਤ ਵਾਦੀ  ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਗਰਿਮਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਸਤਿਤਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ  ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਕਸ਼ਮੀਰ  ਘਾਟੀ  ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਖਾਧ  ,  ਸਿਹਤ ਸੇਵਾ ,  ਸਿੱਖਿਆ ,  ਰੁਜਗਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ  ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ  ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰ  ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉੱਥੇ ਵੱਡੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਜ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ  ਦੀਆਂ  ਛੋਟੀਆਂ - ਮੋਟੀਆਂ  ਲੜਾਈਆਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ  ਹਨ ।  ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਬਾਰਬੀ ਡੌਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ---ਹਰਜਿੰਦਰ ਦੁਸਾਂਝ

ਇੱਕਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਸੰਦਲੀ ਤੇ ਭੂਰੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਣ ਪਿਛੋਂ ਭਾਵੇਂ ਸੀਤ ਲਹਿਰ ਵੀ ਨਿੱਘ 'ਚ ਵੱਟਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ ਪਰ ਪਿਘਲ ਗਏ ਸਾਲ ਦਾ ਅਜੇ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਾਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮਹੀਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੀ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ-ਇਬਰਾਹੀਮ ਲਿੰਕਨ ਤੇ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ, ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੀਆਂ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਅਤੀਤ ਦੀ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਸਾਲ ਚਕਾਚੌਂਧ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ 'ਚ ਅਗਾਜ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਡਾਰਵਿਨ ਅਤੇ ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਚਕਾਚੌਂਧ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਨੇ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਇਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਪੰਜਾਹਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਲਿੰਕਨ ਅਤੇ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੇ ਉਲੀਕੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਪੰਜਾਹਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਰੌਲੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰੁੱਲ ਗਏ। ਉਕਤ ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਮਹਿਜ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਾਗਮ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ।
ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਗੁਰੂ ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਝੋਲੀ, ''ਇਹ ਹੈ ਬਾਰਬੀ ਸੰਸਾਰ'' ਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪਾਈ ਸੀ। ਜ਼ੀਰਵੀ ਦੀ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਡਾਰਵਿਨ ਤੇ ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨਾਂ ਵਾਂਗ ਕੁਝ ਸੰਜ਼ੀਦਾ ਤੇ ਸੋਚਵਾਨ ਸੱਜਣਾਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਜ਼ੀਰਵੀ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਬਾਰਬੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਗੁੱਡੀ ਨੇ ਕਿੱਥੋਂ ਤਕ ਅਮਰੀਕੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੋਚ ਖੁੰਢੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ-ਪਾਖਿਆ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਸੀ, ਬਿਮਾਰੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਵਾੜੇ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ/ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰ ਖੁੱਸ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਮਾਡਲ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਰ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਘਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਵੇਚ ਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਰਬੜ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਪਿਛੇ ਦੌੜੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਪਾਗਲਪਨ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਮਝਦੇ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਟੱਬਰ ਵੀ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹਨ।

ਲਿੰਕਨ ਅਤੇ ਡਾਰਵਿਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਪਿਛੇ ਬੜੀ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਘਾਲਣਾ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਬਨਾਵਟੀ ਗੁੱਡੀ ਬਾਰਬੀ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਪਿਛੇ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ 'ਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇਕ ਵਪਾਰੀ ਰੂਥ ਹੈਂਡਲਰ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਧੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ 'ਬਾਰਬਰਾ' ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਨਾਂ 'ਬਾਰਬੀ'। ਜਦੋਂ ਅਸਲੀ ਬਾਰਬੀ ਗੁੱਡੀਆਂ-ਪਟੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦੀ ਉਮਰ ਦੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲੇ ਲਿਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਕ ਦੁਪਹਿਰ ਰੂਥ ਦਫਤਰੋਂ ਘਰ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਨੰਨੀ ਮੁੰਨੀ ਬਾਰਬਰਾ ਇਕ ਗੁੱਡੀ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ ਤੇ ਦੇਖਣ-ਪਾਖਣ ਨੂੰ ਬੜੀ ਭੱਦੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਪਾਰੀ ਦਿਮਾਗ ਰੂਥ ਨੂੰ ਫੁਰਨਾ ਫੁਰਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੰਡੀ 'ਚ ਇਕ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਬਣੀ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਗੁੱਡੀ ਛੱਡੀ ਜਾਵੇ।
ਗੱਲ 1955 ਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਰੂਥ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਰਮਨੀ ਗਿਆ ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਲਿੱਲੀ ਨਾਂ ਦੀ ਖਿਡੌਣਾ ਗੁੱਡੀ ਦੇਖੀ। ਉਸਨੇ ਦੋ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ ਇਕ ਆਪਣੀ ਧੀ ਲਈ ਤੇ ਦੂਜੀ ਆਪਣੀ ਵਪਾਰਕ ਸੂਝ ਲਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਗੁੱਡੀ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਸਾਥੀ ਰੇਅਨ ਜੈਕ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ। ਉਦੋਂ ਰੂਥ 'ਮੈਟਲ ਇੰਕ' ਨਾਂ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਜੈਕ ਇਥੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜੈਕ ਨੇ ਉਕਤ ਲਿੱਲੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁੱਡੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜਾ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੈਕ ਵਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਉਤੇ ਮੈਟਲ ਇੰਕ ਕੰਪਨੀ ਨੇ 1959 ਦੌਰਾਨ ਬਾਰਬੀ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਸਾਂਚਿਆਂ 'ਚ ਢਾਲਿਆ ਤੇ ਏਸੇ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਦਿਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੇਲੇ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੂੰ ਰੂਥ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਧੀ ਬਾਰਬਰਾ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ।
ਜ਼ੈਬਰੇ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਵਰਗੇ ਸਵਿਮਿੰਗ ਸੂਟ 'ਚ ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲੀ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਦੀ ਦਿਸਦੀ ਖਿਡੌਣਾ ਗੁੱਡੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਭਾਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਖਿਡੌਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਇਕ ਕਾਮ ਉਕਸਾਊ ਗੁੱਡੀ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਥ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਕਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੁੰਡ ਲਏ। ਲਿੱਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਣਾਈ ਬਾਰਬੀ ਲਈ ਵਿਹੜਾ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਮੋਕਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਲਿੱਲੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
1971 'ਚ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਟੀ.ਵੀ. ਉਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ 'ਚ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਉਭਾਰ ਕੇ ਕਈ ਪੋਜ਼ਾਂ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਟਰਿੱਕਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਬਾਰਬੀ ਦੀ ਹਰ ਪਾਸੇ ਲਾਲਾ-ਲਾਲਾ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਮੁਟਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹਰ ਕੁੜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਰਬੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗੀ। ਬਾਰਬੀ ਵਰਗੀ ਦਿੱਖ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਟੱਪਦੀਆਂ ਕਈ ਮਾਸੂਮ ਧੀਆਂ ਫਾਕੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰ ਘਟਾ ਕੇ ਬਾਰਬੀ ਵਰਗੇ ਅੰਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਰੋਗ ਸਹੇੜ ਬੈਠੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਜਾਨ ਵੀ ਗੁਆ ਬੈਠੀਆਂ। ਪਰ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਨਾਪ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਗੋਰੀ ਦਿੱਖ ਦੀ ਬਾਰਬੀ ਗੈਰ ਗੋਰੀਆਂ ਨਸਲਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਤਾਂ ਚੀਨੀ, ਜਪਾਨੀ, ਅਫਰੀਕਨ ਤੇ ਮੈਕਸੀਕਨ ਦਿੱਖ ਨਾਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਵਾਂ 'ਚ ਬਾਰਬੀ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਬਾਰਬੀ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਗੁੱਡੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਫਿਰ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਬੁਆਏ ਫਰੈਂਡ ਕਿਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਬਣਾ ਕੇ ਕਈ ਗੁੱਡੇ ਮਾਰਕੀਟ 'ਚ ਉਤਾਰੇ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਬਾਰਬੀ ਮੁੰਡਿਆਂ 'ਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਦੋਂ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਜਾਦੂ ਘੱਟਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਏ ਸਾਲ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਕੰਮਕਾਜਾਂ 'ਚ ਲੱਗੀ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਡਾਕਟਰ, ਪਾਇਲਟ ਤੇ ਫਾਇਰ ਫਾਈਟਰ ਵਰਗੇ ਸੌ ਤੋਂ ਵਧ ਮਾਡਲਾਂ 'ਚ ਬਾਰਬੀ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕੇ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਕੁੱਤੇ, ਬਿੱਲੇ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਮਾਰਕੀਟ 'ਚ ਖਿਡੌਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਬੇਹਿਸਾਬ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਆਪਣੀ ਦਿੱਖ ਕਰਕੇ ਬਾਰਬੀ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਏਨੀ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਕੇ ਦੇ ਸਕੀ, ਸੋ ਹੁਣ ਉਥੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਰੀਅਤ ਪਹਿਰਾਵੇ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਬਾਜ਼ਾਰੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਇਸ ਕਾਲਪਨਿਕ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਉਸਦੇ ਬੁਆਏ ਫਰੈਂਡ ਕਿਨ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੇਕਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਅਸਲੀ ਬਾਰਬੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਵਾਲੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਕਰਕੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਦਾ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ।
ਵੈਸੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਬਾਰਬੀ ਨੂੰ ਇਕ ਜੀਵਤ ਮੁਟਿਆਰ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮਾਡਲਿੰਗ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਰਬੜ ਦੀ ਇਹ ਮਾਡਲ ਕਈ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਮਾਡਲ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਮਾਈ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਕਿੱਧਰੇ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮਾਲਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਰਬੜ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹੁਤਾ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸੋਨੇ ਦੇ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੀ ਮੁਰਗੀ ਦਾ ਕਿਧਰੇ ਕਤਲ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਮਾਡਲਿੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਨਾਮੀ ਮਾਡਲਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਰਬੜ ਦੀ ਮਾਡਲ ਕਮਾਈ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਈ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਮਰੀਕਾ ਸਮੇਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਵਾਰਵਾਰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਬਾਰਬੀ ਦੀ ਦਿੱਖ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤੀ ਲੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਰਬੀ ਬਣਨ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਐਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਰੋਗ ਨਾ ਸਹੇੜਨ।
ਖੈਰ, ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਜਾਦੂ ਮੱਠਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਬਾਰਬੀ ਦਾ ਪੰਜਾਹਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਡਰਾਮਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਡਰਾਮੇ ਨੇ ਖੂਬ ਰਾਸ ਰਚਾਈ। ਜਦੋਂ ਲਿੰਕਨ ਤੇ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹਰ ਗਲੀ ਮੁਹੱਲੇ 'ਚ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਆ ਗਈ ਤੇ ਇਸ ਹਨੇਰੀ ਨੇ ਡਾਰਵਿਨ ਤੇ ਲਿੰਕਨ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਗੁੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਯੂ.ਐਸ਼ਏ. ਟੂਡੇ ਨੇ ਇਕ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਐਡੀਟੋਰੀਅਲ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਸਾਡੇ ਜ਼ੀਰਵੀ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਚਿਰੋਕਣਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ 'ਇਹ ਹੈ ਬਾਰਬੀ ਸੰਸਾਰ'।

ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਅਮਰੀਕਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ 'ਚ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਹਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਪਾੜ੍ਹੇ ਮੁਜਾਹਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ 'ਚ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਪਾੜ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਝੜੱਪਾਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਸੁੰਨ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਨ ਫੌਜ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਅਫ਼ਸਰ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ
ਫੌਜ ਵਿਚਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਫੌਜ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣ ਕੇ ਹਜਾਰ-ਹਜਾਰ ਡਾਲਰ ਘੰਟੇ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਪੈਨ ਵਾਲਮਾਰਟ ਸਟੋਰ 50 ਸੈਂਟ ਦਾ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਉਹੀ ਪੈਨ ਉਹ ਪੰਜ ਡਾਲਰ ਦਾ ਸਪਲਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿੱਸੇ ਛਾਪੇ ਤਾਂ ਮਸਲਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਇਨਕੁਆਰੀਆਂ ਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੀਡੀਏ 'ਚ ਆਏ ਉਬਾਲ ਕਰਕੇ ਸਾਧਾਰਣ ਜਨਤਾ ਚਾਰ ਕੁ ਦਿਨ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਮਸ਼ਹੂਫ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਬਰਫਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਕਲੀ ਧੁੱਪ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ, ਨਵੇਂ ਲਿਆਂਦੇ ਕੁੱਤੇ ਵਲੋਂ ਖਾਣਾ ਨਾ ਖਾਣ, ਬਿੱਲੇ ਦੇ ਦੰਦ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ 'ਚ
ਆਏ ਬਾਰਬੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ''ਇਹ ਹੈ ਬਾਰਬੀ ਸੰਸਾਰ।''

ਸ੍ਰੋਤ :- punjabtimesusa.com

*ਫੋਨ:530-301-1753

ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਦੇ ਹੱਕ ਪੱਖ ਵਿੱਚ : ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਕੋਲਾਜ

ਪੇਂਟਿੰਗ,  ਆਡੀਉ ਭਾਸ਼ਣ , ਵੀਡੀਓ ਕਵਿਤਾ  :  ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਰਚਨਾ  .  ਸੰਘਰਸ਼ ,  ਸਾਹਸ ,  ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿਣ  ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ  ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ  ਇੱਕ ਕੋਲਾਜ ਪੇਸ਼ ਹੈ .  ਤਿੰਨ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ .  ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਹਨ .  ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ,  ਜੋ ਪਿਕਚਰ ਫਾਰਮੇਟ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਇੱਕ ਵਿਖਿਆਨ ਜੋ ਆਡਿਉ  ਫਾਰਮੇਟ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਜੋ ਵੀਡੀਓ ਫਾਰਮੇਟ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਤਿੰਨਾਂ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹਨ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ  .

ਨੈੱਟ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਨੈੱਟ  ਦੀ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ ਇਹ ਰਚਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ,  ਟੇਕਸਟ ,  ਫੋਟੋ ,  ਆਡੀਉ ,  ਵੀਡੀਉ ,  ਕਵਿਤਾ ,  ਪੇਂਟਿੰਗ .  .

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗ .  ਇਸਨੂੰ ਕੋਲਕਾਤਾ  ਦੇ ਇੰਡੀਅਨ ਕਾਲਜ ਆਫ ਆਰਟਸ ਨਾਲ  ਜੁੜੇ  ਪਬਨ ਰਾਏ  ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ .  ਝਾਰਖੰਡ  ਦੇ ਦੇਵਘਰ ਸ਼ਹਿਰ  ਦੇ ਉੱਤਮ ਕਲਾਕਾਰ ਪਬਨ ਰਾਏ  ਨੇ ਵਿਨਾਏਕ ਸੇਨ   ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਟਰ ਕਲਰ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਇਹ ਜਨਜਵਾਰ ਟੀਮ  ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੈਨਿਕ ਪ੍ਰਭਾਤ ਖਬਰ  ਦੇ ਦੇਵਘਰ ਸੰਪਾਦਕ ਸੰਜੈ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ .  ਕਲਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਅੱਧਾ ਦਰਜਨ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨਵਾਜੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਪਬਨ ਰਾਏ  ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪਾਰੰਗਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹਨ .  ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਰਨਿਕ ਨਾਮ  ਦੇ ਕਲਾ ਸਮੂਹ ਦਾ ਗਠਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਪਬਨ ਰਾਏ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ : ਸਾਂਤੀ  ਲਈ ਉਥੇ ਹਥ, ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਉਥੇ ਹਥ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਲਈ ਉਥੇ ਹਥ

ਇੱਕ ਵਿਖਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ  ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ .  ਕਰੀਬ 50 ਮਿੰਟ ਦਾ ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਆਡੀਉ  ਫਾਰਮੇਟ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਆਈ ਜੀ ਖਾਨ  ਮੇਮੋਰੀਅਲ  ਵੱਲੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਵਿਖਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ  ਦਾ ਲੈਕਚਰ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਪੱਖੋਂ  ਜੋਰਦਾਰ ਹੈ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਡੀਉ  ਪਲੇਅਰ ਉੱਤੇ ਕਲਿਕ ਕਰਕੇ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ .

ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ .  ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵੀਡੀਓ ਵਿੱਚ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ  ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਦਭੁਤ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਹੈ .

ਲੈਕਚਰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਕਲਿਕ ਕਰੋ

bhadas4media.com

ਸ੍ਰੋਤ : bhadas4media.com

ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਪਵੇਗਾ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ

ਇਸ ਚਿਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸੀਨ ਹੈ ਜੋ ਜੋ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ. ਪਹਿਲਾਂ ਯਹੂਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੱਕ ਖੋਹ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ  ਫਿਰ ਜਰਮਨਾਂ ਤੋਂ. ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪ੍ਰਗਟਾਉ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮਾਰਟਿਨ ਨੀਮੋਲਰ ਨੇ:

ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਆਏ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੇ ਲਈ

ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਫਿਰ ਉਹ ਆਏ ਟ੍ਰੇਡ ਯੁਨੀਅਨਿਸਟਾਂ ਲਈ

ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ  ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਟ੍ਰੇਡ ਯੁਨੀਅਨਿਸਟ  ਨਹੀਂ ਸੀ

ਫਿਰ ਉਹ ਯਹੂਦੀਆਂ ਲਈ ਆਏ

ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ  ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਯਹੂਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਫਿਰ ਉਹ ਆਏ ਮੇਰੇ ਲਈ

ਅਤੇ ਹੁਣ  ਬੋਲਣ ਲਈ ਕੋਈ ਬਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਇਸ ਕਵਿਤਾ  ਦੇ ਕਈ ਸੰਸਕਰਣ ਪ੍ਰਚਲਿਤ  ਹਨ  .  ਪਰ ਅਕਸਰ  ਕਵਿਤਾ  ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ .  ਇੱਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਗੱਲ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਉਭਰਨ ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸੱਚੀ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ  ਤੇ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਚੇਤਾਵਨੀ ਵਜੋਂ ਆ ਹਾਜਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ.

ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ,  ਮਾਰਟਿਨ ਨੀਮੋਲਰ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ  ਲਈ ਗਿਰਜੇ ਵਲੋਂ ਸਮੂਹਕ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਕਬੂਲਣ  ਦੇ ਜੋਰਦਾਰ ਸਮਰਥਕ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਨਾਜੀਆਂ ਦੇ ਢਾਹੇ ਜੁਲਮ ਦਾ ਪਸ਼ਚਾਤਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ .

ਨੀਮੋਲਰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ  ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੂ - ਕਿਸ਼ਤੀ ਕਪਤਾਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ ਸੀ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ  ਇੱਕ ਪਾਦਰੀ ਬਣ ਗਏ ਸੀ .  ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿਟਲਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ .  ਦਰਅਸਲ ,  ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਾਜੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੇ  ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਲਈ  ਇੱਕ ਮਾਡਲ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ  [ ਨਿਊਜਵੀਕ ,  ਜੁਲਾਈ 10 ,  1937 ,  ਪੰਨਾ  32 ]

ਲੇਕਿਨ ਨੀਮੋਲਰ ਨੇ ਨਾਜੀਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ ਕਰ  ਲਿਆ .  1933 ਵਿੱਚ ,  ਉਹਨੇ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਲੂਥਰਵਾਦੀ ਪਾਦਰੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ  ਪਾਦਰੀਆਂ ਦੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲੀਗ ਦਾ ਆਯੋਜਨ  ਕੀਤਾ .  1934 ਵਿੱਚ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਬਾਰਮੈਨ ਧਰਮਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਯੋਜਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜੋ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਜਰਮਨ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ .

1933 ਤੋਂ 1937 ਤੱਕ   ਨੀਮੋਲਰ ਨੇ ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ .

ਅਤੇ ਉਸ ਚਰਚਿਤ  ਘੋਸ਼ਣਾਪਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ  ਕਲਾਸਿਕ ਚਾਰਟਰ 77 ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਮਗਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ 1936  ਦੀਆਂ  ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ  ਤੋਂ ਐਨ ਪਹਿਲਾਂ ਧੜਵੈਲ ਪਧਰ ਤੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ  ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 9 ਹੋਰ ਪਾਦਰੀਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ :

ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਬੰਧਨ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ .  ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਭਗਵਾਨ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੰਕਾਰ ਹੈ .  ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਫਿਊਰ੍ਹਰ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ,  ਕਿ ਅਕਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸ਼ੋਭਾ ਕੇਵਲ ਭਗਵਾਨ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ .  ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਊਰ੍ਹਰ ਨੇ ਆਪਣੀ  ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੇਂਟ ਵੇਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖਣ ਤੇ ਇਤਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ .  ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਿਰਣਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਆਧਾਰ  ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਗੋਂ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਨੂੰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ .  ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਇੱਕ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਗਰਿਮਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਰੱਬ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਚੋਲੇ  ਦੇ ਵਜੋਂ  ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ......  ਅਸੀਂ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ  ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਮਸੀਹ  ਦੇ ਕਰਾਸ  ਦੇ ਹਸਤਾਖਰ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਜਾ  ਸਕਣ ਤਾਂ ਜੋ  ਸਾਡੇ ਪੋਤਰੇ ਇਸ ਅਧਾਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੁਜੁਰਗਾਂ ਨੂੰ  ਸਰਾਪ ਨਾ ਦੇਣ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਰਾਜ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰੱਬ  ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ  .   [ ਟਾਇਮ ਪਤ੍ਰਿਕਾ 27 ਜੁਲਾਈ 1936 ਵਿੱਚੋਂ ]

ਰੇਵ ਮਾਰਟਿਨ ਨੀਮੋਲਰ ਦਾ 1937 ਤੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਰਲਿਨ ਉਪਨਗਰ ਵਿੱਚਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਬਚਾਉ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ  .  ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਧਰੋਹ  ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ  ਗਿਆ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਬਾਅ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ .  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਹਿਟਲਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਆਦੇਸ਼ ਤੇ ਫੇਰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ . ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ  ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ Sachsenhausen ਅਤੇ Dachau ਤਸੀਹਾ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ  ਗਿਆ .  ਲੜਾਈ  ਦੇ ਅੰਤ  ਦੇ ਸਮੇਂ  ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਾਲ ਬਾਲ ਬਚੇ  .

ਜੰਗ  ਦੇ ਬਾਅਦ ,  ਨੀਮੋਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ  ਨਿਕਲੇ  ਅਤੇ ਅਮਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪਏ .  ‘ਦੋਸ਼  ਦੇ ਸਟਟਗਾਰਟ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ’ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨ ਪ੍ਰੋਟੇਸਟੇਂਟ ਚਰਚ ਨੇ ਹਿਟਲਰ  ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜੁਲਮ ਦੇ ਲਈ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ  ਆਪਣੀ  ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਲਈ ਦੋਸ਼ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ,ਉਸ ਨੂੰ ਉਲੀਕਣ ਵਿੱਚ ਨੀਮੋਲਰ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ.  1961 ਵਿੱਚ ,  ਉਹ ਚਰਚ  ਦੀ ਸੰਸਾਰ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਛੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੁਣੇ ਗਏ .

ਨੀਮੋਲਰ ਇੱਕ ਅਟਲ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸੁਲਹ  ਦੇ ਵਕੀਲ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉੱਭਰੇ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਖਾਸ ਕਰ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ   ਅਤੇ 1952 ਵਿੱਚ ਮਾਸਕੋ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1967 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਵਿਅਤਨਾਮ ਦੀ .  ਉਹ 1967 ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ,  ਅਤੇ 1971 ਵਿੱਚ ਵੈਸਟ ਜਰਮਨ ਗਰੈਂਡ ਕਰਾਸ ਆਫ ਮੈਰਿਟ  .  ਮਾਰਟਿਨ ਨੀਮੋਲਰ ਦੀ 92 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 6 ਮਾਰਚ ,  1984 ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ.

ਬਿਮਲ ਰਾਏ ਦਾ ਕਮਾਲ ਨਿਰਮਾਣ 'ਦੋ ਬੀਘਾ ਜ਼ਮੀਨ'

(ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਚਿੱਤੋ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪੋਸਟਰ  ,  ਜੋ ਬਿਮਲ ਰਾਏ  ਦੀ ਮਹਾਨ ਫਿਲਮ ‘ਦੋ ਬੀਘਾ ਜਮੀਨ’ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਇਹ ਪੋਸ‍ਟਰ ਫਿਲ‍ਮ  ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਇਸ‍ਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ।)

ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਖਾਮੋਸ਼ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਵਿਮਲ ਰਾਏ  ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰੀਬ 20 ਸਾਲ  ਦੇ ਫਿਲਮੀ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੋਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ।  ਕਹਿਣਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਦੋ ਬੀਘਾ  ਜ਼ਮੀਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਕਲਾਸਿਕ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਾਏ  ਨੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਕਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ । 

ਬਿਮਲ ਦਾ  ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਾਏ  ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਰ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ  ਨਿੱਗਰ ਸਮਾਜਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ।   ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਫਿਲਮਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਗੋਂ ਸਿਨਮਾ ਜਗਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰਸਤਾ ਵੀ ਵਖਾਇਆ ।  ਰਾਏ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ  ਕੁਰੀਤੀਆਂ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਜਿਆਦਾਤਰ ਫਿਲਮਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਤਾਜ ਵਿੱਚ ਜੜੇ ਨਗੀਨੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ।

ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਰਾਏ  ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੋ ਬੀਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਨੇ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਦੀਨ - ਹੀਣ ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਵਰਗ  ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਣੀਤਾ ,  ਬਿਰਾਜ ਬਹੂ ,  ਮਧੁਮਤੀ ,  ਸੁਜਾਤਾ ਅਤੇ ਬੰਦਿਨੀ ਵਰਗੀ ਕਲਾਸਿਕ ਫਿਲਮਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੇ ਚੋਟ ਕੀਤੀ ।

ਬਾਰਾਂ ਜੁਲਾਈ 1909 ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਢਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜੰਮੇ ਵਿਮਲ ਰਾਏ  ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਫੋਟੋਗਰਾਫਰ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ ਸਨ ।  ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਦੋ ਵ੍ਰੱਤਚਿਤਰ ਵੀ ਬਣਾਏ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਵਿਮਲ ਰਾਏ  ਨੇ ਬਤੌਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਉਦਾਏਰ ਪਾਥੇ  [ 1944 ]  ਵਿੱਚ ਜਾਤ - ਪਾਤ ਉੱਤੇ ਜੋਰਦਾਰ ਚੋਟਾਂ ਲਾਈਆਂ ।  ਇਹ ਫਿਲਮ ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮ ਜਗਤ ਦੀ ਇੱਕ ਅਮਰ ਰਚਨਾ ਹੈ ।  1940  ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁਧ ਅਤੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੰਗਾਲੀ ਸਿਨੇਮਾ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਕਰਾਰਾ ਝੱਟਕਾ ਲਗਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਬੰਗਾਲੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਦਾ ਰੁਖ ਕਰਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ।  ਰਾਏ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਲ 1952 - 53 ਵਿੱਚ ਵਿਮਲ ਰਾਏ  ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨਜ  ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਫਿਲਮ ਕੰਪਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ।  ਦੋ ਬੀਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਇਸ ਬੈਨਰ ਥੱਲੇ  ਬਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ ।

ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਗਰੀਬ ਵਰਗ  ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਪੱਖ ਦਾ ਮਰਮਸਪਰਸ਼ੀ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਤਤ ਪਾਈ ।  ਸਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗੰਵਾ ਚੁੱਕੇ ਇੱਕ ਗਰੀਬ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਹ ਫਿਲਮ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ 10 ਸਰਵਕਾਲੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਦੋ ਬੀਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।  ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਚੀਨ ,  ਬਰੀਟੇਨ ,  ਕਾਨਸ ਫਿਲਮ ਸਮਾਰੋਹ ,  ਰੂਸ ,  ਵੀਨਿਸ ਅਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੂਬ ਸਰਾਹਿਆ ਗਿਆ ।

ਆਪਣੀ ਹਰੇਕ ਫਿਲਮ  ਦੇ ਉਸਾਰੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਏ ਸਿਨੇਮਾਈ ਕਲਾਕਾਰੀ  ਦੇ ਪਰਿਆਏ ਬਣਦੇ ਗਏ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ ਪੇਂਡੂ ਸਗੋਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਛੂਹਿਆ ।  ਰਾਏ ਦਾ ਵਿਵਸਾਇਕ ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਸਿਨੇਮਾ ਉੱਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦੋ ਬੀਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰਾਨਾ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਰਾਹੀ ਗਈ ।  ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਸਾਲ 1954 ਵਿੱਚ ਕਾਨਸ ਫਿਲਮ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰਾਈਜ ਜਿੱਤਿਆ ।  ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਫਿਲਮ ਲਈ ਵੀ ਨਾਮਜਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਬੱਚੇ ਜੋ ਉਮਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ-ਹਰਸ਼ ਮੰਦਰ

ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼  ਦੇ ਨਾਲ ਪਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਬਾਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਵੱਖ ਅਤੇ ਦੁਖਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ !  ਉੜੀਸਾ  ਦੇ ਬੋਲਾਂਜਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹੱਡ ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ।  ਤਨਖਾਹ  ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ ਦਾ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ 15 ਕਿੱਲੋ ਝੋਨਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ।  ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਉਸਦੀਆਂ  ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ,  ‘ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ,  ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਜੋ ਕੁੱਝ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ ,  ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ਨਾਕਾਫੀ ਹੈ । ’ ਬੰਸੀ ਦੀ ਬੀਮਾਰ ਮਾਂ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਹਰੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ,  ਫੁਲ ,  ਇਮਲੀ ,  ਫਲ ਆਦਿਕ ਬੀਨ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ,  ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਭਾਤ  ਦੇ ਨਾਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ।  ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡ ਵੀ ਸੌਣਾ ਪੈਂਦਾ ।  ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰੁਪਤੀ ਮਲਿਕ  ਦੀ ਮਾਂ ਝੋਨਾ ਬੀਨਕਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ।  ਘਰ  ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਰਤਨ  ਵਿੱਚੋਂ  ਖਾਂਦੇ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਝੋਨੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ਖਾਧਾ ਜਾਵੇ ।  ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ  ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਬੱਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ,  ਉਹ ਮਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਲਾਚਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੈ ,  ‘ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਬਿਲਬਿਲਾਂਦੇ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਕਲੀਫ ਦੁਨੀਆਂ  ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ’ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਹਾਰਿਆ ਜਨਜਾਤੀ  ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ,  ‘ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ,  ਜਦੋਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਵਿਲਕਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਕਲੇਜਾ ਕੱਢਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿਲਾ ਦੇਵਾਂ । ’ ਬੰਸੀ ਸਾਬਰ ਹੁਣ ਆਪ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਤੜਪਦਾ ਹੋਇਆ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲ - ਗੁਆਂਢ ਤੋਂ ਪਿੱਸ ( ਝੋਨਾ ਉਬਾਲਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਚਿਆ ਪਾਣੀ )  ਮੰਗ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ,  ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਲਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਸਕੇ ।  ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਕਾ ਕੱਟਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦਿਨ - ਬ - ਦਿਨ ਕਮਜੋਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਜੰਗਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹੂਆ ਅਤੇ ਕਾਰਡੀ ਚੁਗ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿਲਾ ਸਕੇ ।

ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼  ਦੇ ਇੱਕ ਬੁਜੁਰਗ ਸ਼ੇਖ ਗੱਫਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪੋਤੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਦੀ ਜਿਦ ਫੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।  ਉਸ ਦੀ ਬਹੂ ਸ਼ਮੀਮ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਤਮਾਚਾ ਜਮਾ ਕੇ ਚੁਪ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਬੱਚੀ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਇੰਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਰੀਬੀ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕੇ ।  ਮਾਰ ਖਾਣ   ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੁਸਕੂ - ਬੁਸਕੂ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਧਵਾ ਤੀਵੀਂ ਕਮਲਾ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ।  ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੰਗੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਲਈ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਖਰੀਦ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕਦੇ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਕੱਪੜਾ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦਦੀ ।  ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਭਲਾ ਮੇਰੇ ਕਿਸ ਕੰਮ  ਦੇ ?  ਮਜਾਕ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਲਗੂੰ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਵੇਖੋ ਵਿਧਵਾ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਾਥੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਚੱਲੀ ਹੈ ।

ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਲੇ ਬੱਚੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਮਰ  ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ  ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਮੈਂ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭਿੱਛਿਆ ਮੰਗਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ,  ਜੋ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਆਪਣੀ ਅਤੇ  ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਮਜਬੂਰ ਹੋਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਭੇਜਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ  ਦੇ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ  ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਬੱਚਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਸਕੂਲ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਹਰ ਬਾਲ ਉਮਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਰੋਜਗਾਰ ਮਿਲੇ ।  ਲੇਕਿਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਭੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਾਹਮਣੇ ਇਸਦੇ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਤੜਪਦੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਭੇਜਣ ਲੱਗ ਜਾਣ ।  ਕਈ ਅਭਿਭਾਵਕਾਂ  ਲਈ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਭੇਜਣ ਤੋਂ  ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੌਫਨਾਕ ਹਾਲਤ ਉਹ ਹੈ ,  ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ  ਦੇ ਇਵਜ ਵਿੱਚ ਵਗਾਰ ਦੇ ਕੈਦੀ ਬਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਭਾਰਤ  ਦੇ ਕਈ ਪੇਂਡੂ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਗਾਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ।  ਬੋਲਾਂਜਿਰ ਦਾ ਇੰਦਰਦੀਪ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਸਾਹੂਕਾਰ  ਦੇ ਇੱਥੇ ਕੈਦੀ ਮਜਦੂਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਉਹ ਰੋਜ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠ ਕੇ ਬਿਲਾ ਨਾਗਾ ਗਊਆਂ ਅਤੇ ਬੈਲਾਂ ਨੂੰ ਚਰਾਣ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ।  ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਮਾਲਿਕ ਉਸਨੂੰ ਚਾਹ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ,  ਸਵੇਰੇ ਮੂੜੀ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਤਨਖਾਹ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ 12 ਕਿੱਲੋ ਝੋਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਦੀਪ 21 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ,  ਤੱਦ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ,  ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵਗਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਜਦੂਰ ਸੀ ।

ਇੰਦਰਦੀਪ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਸਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਜਿੰਦਾ ਬਚਿਆ ।  ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ  ਦੇ ਨਾਲ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਸਕੂਲ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਗੁਜਰਦਾ ਤਾਂ ਪਾਉਂਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਕੂਲ  ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਇੰਦਰਦੀਪ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਕਿ ਚਾਹੇ ਜੋ ਹੋ ਜਾਵੇ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਵਗਾਰ ਦਾ ਕੈਦੀ ਨਹੀਂ ਬਨਣ ਦੇਵੇਗਾ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੀੜੀਆਂ ਤੋਂ ਵਗਾਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ।  ਉਸਨੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਬੋਝ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਠਾ ਲੈਣਗੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣਗੇ ।  ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਵੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ,  ਤੱਦ ਤੱਕ ਸਭ ਕੁੱਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਪਰਵਾਰ  ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬਿਪਤਾ ਤੱਦ ਆ ਗਈ ,  ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਦੀਪ ਨੂੰ ਤਪਦਿਕ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਲਾਜ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਿਆ ।  ਇੰਦਰਦੀਪ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗਹਿਣੇ ਵੇਚਣ ਪਏ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਜ ਮਿਲ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਅੰਤ  ਇੰਦਰਦੀਪ ਦੀ ਜਾਨ ਤਾਂ ਬੱਚ ਗਈ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਗੰਵਾਉਣੀ ਪਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਅਪੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਭਾਰੀ ਕਰਜ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ।  ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ  ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।  ਉਸਨੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮੀਂਦਾਰਾਂ  ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ।  ਫਿਰ ਉਹ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਟਾਂ  ਦੇ ਭੱਠੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ,  ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪੇਸ਼ਗੀ  ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ 900 ਰੁਪਏ ਮਿਲੇ ।  ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਉਸਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੰਭਲਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕਰਜ ਚੁਕਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ।  ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਆਇਆ ,  ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੇਸ਼ਗੀ ਵਿੱਚ 8000 ਰੁਪਏ ਮਿਲੇ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ।  ਉਸਨੇ ਨਮ ਅੱਖਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਤਾ - ਪਿਤਾ ਨੂੰ 500 ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ 1000 ਰੁਪਏ ਦੇਕੇ ਮਾਂ  ਦੇ ਜੇਵਰ ਛੁਡਾ ਲਿਆਇਆ ।

ਇੰਦਰਦੀਪ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ – ਲਿਖਾ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ।  ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਰਵ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈ ।  ਉਹ ਗਰਵ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪੈਸਾ ਵੀ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।  ਭੁੱਖ ,  ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ  ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ - ਦਰ - ਪੀੜ੍ਹੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

*ਹਰਸ਼ ਮੰਦਰ  ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਪਰਿਸ਼ਦ  ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ ।

ਬਿਨਾਇਕ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ-ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਬਿਦਵਈ

ਜੇਕਰ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ ਬੀ. ਪੀ. ਵਰਮਾ ਭਾਰਤੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਮਵਰ ਸਿਹਤ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਲਈ ਜੂਝਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਡਾ: ਬਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੇ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਨ ਸਕਦੇ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਸ਼ੱਕੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਮਾਓਵਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਘਸੇ-ਪਿਟੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ। ਦੋਸ਼ ਤਰਕਸੰਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜਾ ਕੇ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ।
ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਤੈਅ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਲਈ ਕਥਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਤਰਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਠੋਸ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ੰਕਿਆਂ, ਅੰਦਾਜ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਆਸ-ਅਰਾਈਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡਾ: ਸੇਨ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੋਕ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਹਨ।
ਡਾ: ਸੇਨ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਨਿਆਂ ਨਾਲ ਘਿਣਾਉਣਾ ਮਜ਼ਾਕ ਹੈ। ਇਸ ਤਹਿਤ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਝੂਠੀ ਤੇ ਨਿਰਾਧਾਰ ਕਹਾਣੀ ਘੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜੱਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਡਾ: ਸੇਨ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਪਿਉਸ਼ ਗੁਹਾ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਅੱਤਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਨਾਰਾਇਣ ਸਾਨਿਆਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡਾਵਲੀ ਦੀ ਧਾਰਾ 124 (ਏ) (ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਾਰਾ 120 ਬੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਅਤੇ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ 2005 ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਰੋਕੂ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 124 (ਏ) ਅਤੇ 120 (ਬੀ) ਦਾ ਸਬੰਧ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਉਕਤ ਦੋ ਕਾਨੂੰਨ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਰੋਲ
ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਜ ਵਰਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ 'ਚ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਘੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚਾਲਾਂ ਝਲਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦੀਆਂ 97 ਗਵਾਹੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਗਵਾਹੀ ਗ਼ੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੂਰਾ ਮਾਮਲਾ ਇਕ ਕੱਪੜੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਨਿਲ ਕੁਮਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਵਾਹੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਗੁਹਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਨਿਆਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਗੁਹਾ ਦੀ ਉਸ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦਾ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗੁਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸੀ। ਅਨਿਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਚ ਗੁਹਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਡਾ: ਸੇਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਓਵਾਦੀ ਆਗੂਆਂ ਲਈ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਹਾ ਦੀ ਕਥਿਤ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਨਿਲ ਕੁਮਾਰ ਸਿੰਘ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਹ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੁਹਾ 'ਤੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਰਾਮਦਗੀ ਸਬੰਧੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਗੁਹਾ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਲਿਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜੱਜ ਨੇ ਅਨਿਲ ਕੁਮਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਾਨਿਆਲ ਨਾਲ ਡਾ: ਸੇਨ ਦੀਆਂ 33 ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ 18 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ਼ ਸਿਵਲ ਲਿਬਰਟੀਜ਼ ਦੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਜੇਲਰ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ
ਇਹ ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਲਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਡਾ: ਸੇਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਨਾਲ ਸਤੰਬਰ 2007 ਵਿਚ ਰਾਏਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਸਾਡੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਡਾ: ਸੇਨ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਮੈਗਜ਼ੀਨ/ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਕੀਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਜੱਜ ਵਰਮਾ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਤੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚ ਡਾ: ਸੇਨ ਨੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੱਜ ਨੇ 7 ਮਈ, 2007 ਨੂੰ ਗੁਹਾ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਸਬੰਧੀ ਪੁਲਿਸ ਦੋ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। 2009 ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਹਾ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦਰਾ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਸ਼ਨ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਹਾ ਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੋਡ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ ਟਾਈਪਿੰਗ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜੱਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਹਾ 'ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ 'ਤੇ ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਝੂਠਾ ਐਫੀਡੇਵਿਟ ਦੇਣ ਅਤੇ ਧੋਖਾਧੜੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੇਸ ਚਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਗੁਹਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਮਈ ਨੂੰ ਮਹਿੰਦਰਾ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸਾਹਮਣੇ 7 ਮਈ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜੱਜ ਨੇ ਗੁਹਾ ਦੇ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇ ਗੁਹਾ ਦੇ ਸਬੂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਕੇਸ ਢਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਨਿਆਲ ਦੇ ਮਾਓਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ।
ਦਿਖਾਵਾ
ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦੇ ਤਰਕ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਕੱਦਮਾ ਇਕ ਦਿਖਾਵਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਕੈਪੀਟਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਅਸੰਗਤ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦਲੀਲ ਇਸ ਮਾਅਰਕੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕ ਈ ਮੇਲ ਆਈ. ਐਸ. ਆਈ. ਦੇ ਫਰਨਾਂਡਿਜ਼ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਜੇਤੂ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਇਹ ਫਰਨਾਂਡਿਜ਼ ਕੌਣ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਈ. ਐਸ. ਆਈ. ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ।
ਬਗਾਵਤ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ
ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨਿਆਂਇਕ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ 1962 ਵਿਚ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਸਿੰਘ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਜਾਂ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਮਤਭੇਦ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਦੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਸਤੀਵਾਦ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ। ਬਗਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਸਿੱਧੀ ਭੜਕਾਹਟ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰ ਸਰਵਜਨਕ ਅਵਿਵਸਥਾ ਫੈਲ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। 1995 ਵਿਚ ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਸਮਰਥਕ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਏ ਸਨ। ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ। ਪਰ ਸਰਬਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਡਾ: ਸੇਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਿਆਂ 'ਚ ਭਾਰੀ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਨਿਆਂਇਕ ਭਿਅੰਕਰਤਾ ਹੈ ਜੋ ਬਨਾਨਾ ਰਿਪਬਲਿਕ (ਕਠਪੁਤਲੀ ਹਕੂਮਤਾਂ) ਦੀਆਂ ਕੰਗਾਰੂ ਅਦਾਲਤਾਂ (ਜਿਥੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੈਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) 'ਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਆਂ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜੱਜ ਵਰਮਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਮਾਓਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਣਨੀਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਾਵਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਸੰਵਿਧਾਨਕ, ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ, ਗ਼ੈਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਪੱਟੀ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨਿਆਂ, ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਜਬਰ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ।

ਸ੍ਰੋਤ :-ਰੋਜਾਨਾ ਅਜੀਤ

ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ: ਜਾਣ ਪਛਾਣ - ਪ੍ਰੋ. ਬਿਪਨ ਚੰਦਰ

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਮਹਾਨਤਮ ਸੁਤੰਤਰਤਾ- ਸੰਗਰਾਮੀਆਂ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਸੀ।
ਬਿਪਨ ਚੰਦਰ
ਮੰਦੇ ਭਾਗੀਂ  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪੱਖ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹਰ ਭਾਂਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਗਾਮੀ, ਪੁਰਾਤਨਪੰਥੀ ਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਵਰਗੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਨੂੰ ਬੇਈਮਾਨੀ ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ 23 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਦੀ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਅਮਲ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦ ਉਹਨੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ ਵਲ ਤਿੱਖਾ ਮੋੜ ਕਟਿਆ। 1927-28 ਵਿਚ ਹੀ ਉਹਦਾ ਰੁਖ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਸ਼ਤਵਾਦ ਤੋਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਲ ਵਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। 1925 ਤੋਂ 1928 ਤਕ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ, ਜਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਬਾਰੇ ਸਨ। ਓਦੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੀ ਬੜਾ ਜੋਖੋਂ ਵਾਲਾ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੀਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ, ਅਰਾਜਕਤਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਬਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਗੁੜ੍ਹਿਆ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕਿ "ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਣ ਉਤੇ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।" 1928 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅੰਤਮ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਿਥ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੱਥੇਬੰਦੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਆਰਮੀ (ਜਾਂ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ) ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰੀਪਬਲਿਕ ਆਰਮੀ ਧਰ ਦਿਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਜੂਨ 1929 ਵਿਚ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤਕ ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੇ ਇਸ ਉਤੇ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਅਮਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਰਖਿਆ। ਇਸ ਅਮਲ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨੇ ਕੌਮੀ ਲਹਿਰ, ਸਮਕਾਲੀ ਸੰਸਾਰ-ਵਿਆਪੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਮਲ ਦੀ ਖ਼ਸਲਤ, ਅਰਾਜਕਤਵਾਦ, ਸਮਾਜਵਾਦ, ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦ, ਧਰਮ, ਫ਼ਿਰਕਾ ਪ੍ਰਸਤੀ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ, ਜੋਖਿਆ ਤੇ ਪਰਖਿਆ।
ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਦੁਖਾਂਤ ਵਾਪਰੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਵਾਪਰਿਆ ਕਿ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਇਸ ਅੱਲੋਕਾਰੇ ਬੁਧ ਵਾਲੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੋਚਣੋਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪੈਂਫ਼ਲਟ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਜਾਂਦੇ ਦੋ ਲੇਖ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ 1930-31 ਵਿਚ ਲਿਖੇ। ਉਹਦੇ ਹੋਰ ਖ਼ਤਾਂ, ਬਿਆਨਾਂ ਤੇ ਲੇਖਾਂ ਵਾਂਙ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿੰਬ ਐਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਸਮੇਤ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੈ। 

1
ਪਹਿਲੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਧਰਮ ਤੇ ਨਾਸਤਕਤਾ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਸਤਕਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ਉਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ। ਉਹਦਾ ਧਰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਹਿਲਾਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਤੇ ਫੇਰ ਮੁੱਢਲੇ ਦਹਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਚੀਂਦ੍ਰ੍ਰ੍ਰ੍ਰ ਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ (ਜਿਹਦੀ ਕਿਤਾਬ "ਬੰਦੀ ਜੀਵਨ" ਤੀਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭਨਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਲਈ ਨਿਤਨੇਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ) ਸਦਕਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਢਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਤਮਕ ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਧਰਮ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਉਤੇ ਟੇਕ ਰਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇੰਤਹਾਈ ਹੌਂਸਲੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵੀ ਮੁੱਢਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤਾਈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਝ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਲਭ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਿੱਜੀ ਲੋਭ ਵਿਰੁਧ ਲੜਨ, ਹੌਸਲਾ-ਪਸਤੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਐਸ਼ੋ-ਅਰਾਮ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤਕ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਤਰਕਸ਼ੀਲ ਧਾਰਮਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਸਹੇੜਨ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਢਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਦੀ ਇਹ ਲੋੜ ਰਹੱਸਵਾਦ ਤੇ ਧਰਮ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। * (ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਵਾਲੇ ਇਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਧੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਮੁੱਢਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੋਮਾ ਧਰਮ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਫ਼ਿਰਕਾ-ਪ੍ਰਸਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਧਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੋਮਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਦਕਾ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਫ਼ਿਰਕਾ-ਪ੍ਰਸਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਭਨਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੌਮੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਯੋਧੇ ਬਣੇ। ਧਰਮ ਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿਰੁਧ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਹੋਰ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਦਿਲੋਂ ਅਕਸਰ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ-ਪੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਕਮੁੱਠ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿਰੁਧ ਸੇਧਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੂਜੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਵਿਰੁਧ ਸੇਧ ਕੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ) *ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੱਕ ਅਪੜ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਫਹੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੁੱਟਖਸੁੱਟ ਵਿਰੁਧ ਜੱਦੋਜਿਹਦ ਕਰਨਾ ਜਾਣ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ 'ਅਨੰਤ' ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਆਸ ਲਾਏ ਬਗੈਰ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਪੂਰੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤਿਆਂ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਲੁੱਟੇ-ਪੁੱਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਘੋਲ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, (ਕਿਉਂ ਜੁ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ" ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਧਰਮ ਜਾਂ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਰਹੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੁੜ ਧਿਆ ਲੈਣਾ ਬੜਾ ਸੌਖਾ ਰਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: "ਰੱਬ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।" ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿਣਾ ਕੋਈ ਸੌਖੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹਨੇ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਸੀ: "ਝੱਖੜਾਂ-ਝਾਂਜਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਖੜੇ ਰਹਿਣਾ ਕੋਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।" ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਬਤ ਕਦਮ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬੇਅੰਤ ਅਖ਼ਲਾਕੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ (ਉਹਦੇ) ਸਮਕਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਭਾਂਤ ਦੇ ਅਖ਼ਲਾਕੀ ਮਾਰਗ ਉਤੇ ਚਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਾਰਗ "ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਅਖ਼ਲਾਕੀ ਮਾਰਗ ਦੀ ਮੁਕਤੀ" ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਰਪਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਸੀ। "ਦਮਨਕਾਰੀਆਂ, ਲੋਟੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨ" ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮਰਦ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਚੱਲੇ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦ "ਮਾਨਸਿਕ ਖੜੋਤ" ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਉਤੇ ਸੋਚਣ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ: "ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਚਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੇ ਦੋ ਲਾਜ਼ਮੀ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।"
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਉਣਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਹੌਸਲਾ ਜਾਂ ਰਾਹਤ ਲਭ ਲੈਣੀ ਸੌਖੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ। ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਏਲਾਨੀਆ ਨਾਸਤਕ ਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ (ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ) ਆਖ ਕੇ ਉਹ "ਅੰਤ ਤੱਕ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਉਤੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਙ ਸਿਰ ਤਾਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।"
2
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੇ ਰੋਲ ਤੇ ਇਹਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਉਹਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸਮਝ, ਉਹਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਕਮਰਾਨ ਤੇ ਲੁੱਟਖਸੁੱਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਜਮਾਤੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਰਖਣ ਲਈ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਰਤਦੀਆਂ ਹਨ; ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਹ ਮਕਸਦ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੰਜ ਧਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੰਦ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਦਿ-ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣ ਦੇ ਅਸਮਰਥ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜੀ ਸਰਗਰਮੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਤੇ ਇਹਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਰੱਬ ਕਾਰਆਮਦ ਮਿੱਥ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਦਿਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ "ਇਹ ਮਿੱਥ ਸਮਾਜ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸੀ।"
ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ "ਆਫ਼ਤ ਵਿਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਰੱਬ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।" ਰੱਬ ਦੀ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੋਂਦ ਬਣਾ ਲਈ ਗਈ, ਤਾਂ ਕਿ ਇਮਤਿਹਾਨੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਮਿਲੇ, ਤਾਕਿ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਜਵਾਂਮਰਦੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਅਮੀਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਸਕੇ। "(ਰੱਬ ਦਾ) ਅਕੀਦਾ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਗਵਾਰ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੋਰਦਾਰ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।" ਇੰਜ ਆਫ਼ਾਤਾਂ ਮਾਰੇ, ਲਾਚਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਰੱਬ "ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ ਭੈਣ ਤੇ ਭਰਾ, ਦੋਸਤ ਤੇ ਮਦਦਗਾਰ" ਦਾ ਕੰਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। * (ਨੌਜਵਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਰਲਦੇ ਹਨ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ 1844 ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: "ਧਰਮ ਉਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਆਮ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ, ਇਹ ਇਹਦਾ ਅਤੀ-ਵਿਆਪਕ ਸਾਰੰਸ਼ ਹੈ, ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਦਾ ਤਰਕ ਹੈ, ਇਹ ਇਹਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹੈ, ਇਹਦੀ ਉਮੰਗ ਹੈ, ਇਹਦਾ ਅਖ਼ਲਾਕੀ ਸਮਰਥਨ ਹੈ, ਇਹਦਾ ਰਹੱਸਾਤਮਕ ਪੂਰਕ ਹੈ, ਦਿਲਜੋਈ ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਸਰਵਿਆਪਕ ਸੋਮਾ ਹੈ।… ਧਾਰਮਕ ਸੰਕਟ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਅਸਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਅਤੇ ਅਸਲ ਸੰਕਟ ਵਿਰੁਧ ਰੋਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਦਲਿਤ ਪਰਾਣੀ ਦਾ ਹਉਕਾ ਹੈ, ਬੇਦਿਲ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਦਿਲ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਬੇਜਾਨ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਫ਼ੀਮ ਹੈ। ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਭੁਲਾਵਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ।" ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਲਿਖਤਾਂ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ) ਜਿਲਦ 111 1975, ਸਫ਼ੇ 175-76। ਭਾਵੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਇਹ ਪੈਰਾ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਨੇ ਮਾਰਕਸ ਦੇ "ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਫ਼ੀਮ" ਵਾਲੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ ਸੀ।)
ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਵਿਗਿਆਨ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮ ਆਪਣੀ ਨਜਾਤ ਵਾਸਤੇ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦ "ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸ਼ਬਦ ਤਰਕਵਾਦੀ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ), ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੀ ਲੋੜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਣਾਉਟੀ ਫਹੁੜੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲੀ ਮੁਕਤੀਦਾਤੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਆਪਣੀ ਨਜਾਤ ਵਾਸਤੇ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਵਿਚ "ਧਰਮ ਦੇ ਤੰਗ ਨਜ਼ਰ ਸੰਕਲਪ" ਵਿਰੁਧ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਅਕੀਦੇ ਵਿਰੁਧ ਲੜਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਬੰਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਅਕੀਦੇ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਕੀਦੇ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣਾ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇਕ-ਇਕ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦਲੀਲ ਉਤੇ ਪਰਖੇ..... ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਬੰਦਾ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ..... ਉਹਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਦਰਸ਼ਨ (ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰੇ।"
3
ਹੋਰ ਕਈ ਨੁਕਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਤਾਈਂ ਹਮਦਰਦੀ ਪਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਮਝ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਹੁੰਚ-ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਉਹਦੀ ਯੋਗਤਾ, ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਤਰਕਸ਼ਲੀਤਾ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਦੂਸਰਾ ਲੇਖ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1915 ਵਿਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਾਲਾ ਰਾਮ ਦਾਸ ਦੇ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਡਰੀਮ-ਲੈਂਡ (ਸੁਪਨਦੇਸ਼) ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਜੋਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਇਕੋ ਇਕ ਮਕਸਦ ਉਤੇ ਆਧਾਰਤ ਮੁੱਢਲਾ "ਖ਼ਾਲਸ "ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ, ਜੋ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁਢੋਂ ਮੁੜ-ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਵੀ ਸੀ। ਰਾਜਨੀਤਕ-ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਟਿਪਣੀਕਾਰ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਰਤਣ ਦੀ ਥਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਬਜ਼ੁਰਗ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦੀ ਲੜੀ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਵਰੋਸਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਢਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੱਤਭੇਦ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੈ।
ਇਸ ਲੇਖ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ (ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ) ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਢਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਪਰੇਰਣਾ ਵਾਸਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਤੇ ਧਾਰਮਕਤਾ ਉਤੇ ਟੇਕ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦ, ਤਰਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਤਾਈਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਫ਼ਰਕ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉਹ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਤੇ ਪੇਚੀਦਾ ਮਸ੍ਹਲੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਸਲ੍ਹੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਨੂੰ ਫੜਦਿਆਂ ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਸਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਆਪਣੇ ਸਭਨਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਲੀਲ ਤੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਥਾਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਸਲ੍ਹੇ ਦਲੀਲ ਤੇ ਸਮਝ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠੇ ਜਾਣਗੇ। ਪਰ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ, ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋਟੂ ਇੰਜ ਹੋਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਤੇ ਪੁਰਅਮਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਵਾਦ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਦਬਾਉਣਗੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ, ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ "ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਮੱਦ ਵਜੋਂ" ਹਿੰਸਾ ਅਪਣਾਉਣੀ ਹੀ ਪਏਗੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਮੁਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਇਸ ਲਈ ਅਪਣਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ ਕਿ "ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਗ਼ੈਰ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।" ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਤਾਕਤ ਕਾਇਮ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਤਾਲੀਮ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ ਜਾਣਗੇ; ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਵਰਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਸਤਕਤਾ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੁਸ਼ਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਰੁਮਾਂਸ ਨੂੰ ਤੱਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ (ਸਮਾਜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ) ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕੇ ਹੀ ਵਰਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ "ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦੋਂ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹਦੀ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਹੋਵੇ" , ਨੀਤੀ ਵਜੋਂ ਅਹਿੰਸਾ ਸਾਰੀਆਂ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਲਈ ਅਟੁੱਟ ਹੈ।" ਸੋ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਡਿਆਈ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ; ਇਨਕਲਾਬ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉਤੇ ਅਧਾਰਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜਮਾਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ "ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ" ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
4
ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਢਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਯੂਟੋਪੀਆਈ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ, ਯੂਟੋਪੀਆਈ ਵਿਚਾਰ ਰਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਜੀ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਸਕਾਰਤਾਮਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ-ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ "ਵਿਗਿਆਨ ਮਾਰਕਸੀ ਸਮਾਜਵਾਦ" ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ (ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ) ਅਪਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਯੂਟੋਪੀਆਂ ਦਾ ਪਤਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਯੂਟੋਪੀਆਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਇਕ ਪਹਿਲੂ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਸਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮੇਲਿਆ ਜਾਏ? ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਮਾਨਸਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਵਿਚਲਾ ਪਾੜਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੰਮ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪਾੜਾ ਉਸ ਮਸ਼ੀਨੀ ਤੇ ਯੂਟੋਪੀਆਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਸਰਨ ਦਾਸ ਹੁਰੀਂ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾਨਸਕ ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਦਿਹਾੜੀ ਵਿਚ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਕਿਰਤ ਕਰਨ। ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੇ ਮਾਨਸਕ ਕਿਰਤ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਵਾਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਸਲ੍ਹੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੈ। ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਜਿੰਨਾ ਉਪਜਾਊ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਸਕ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
5
ਆਖ਼ਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸ, ਏਂਗਲਜ਼ ਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਾਨਸ਼ਮੰਦ ਸੀ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰੀਮਲੈਂਡ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਤਾੜਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ: "ਇਹਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹੋ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਝ ਲਈਓ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਹੀ ਹੈ। ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ, ਇਹਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰੋ, ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਇਹਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ।"

ਸ੍ਰੋਤ  :- nisot.com