ਪੁਸ਼ਕਿਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਣਜਾਰੇ

ਭੀੜ ਭੜਕਾ ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ ਫਿਰਦੇ ਨੇ ਵਣਜਾਰੇ

ਅਵਾਰਾ ਮਨਮੌਜੀ ਬੱਸਾਰਬੀਆ ਦੇ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ .

ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਲੰਮ ਸਲੰਮੀ ,

ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ,
ਘਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੰਬੂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ .

ਅਜ਼ਾਦੀ 'ਚ ਰੰਗੀ ਨੀਂਦ -

ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੰਗੇ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੌਜਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਸੋਂਦੇ ,

ਫਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੀੜਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਸੰਵਾਰੇ

ਅਜਬ ਅਨੋਖੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਹੰਭੇ ,

ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਥੱਕੇ ਪਹੀਆਂ ਦੇ ਗੱਭੇ .

 

ਚੁਲ੍ਹਾ ਇੱਕ ਬਲਦਾ ਪਿਆ . ਇੱਕ ਪਰਵਾਰ

ਕਰੇ ਤਿਆਰੀ , ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਬੈਠ ਦੁਆਲੇ ;

ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਰਦਾ ਨੇੜੇ ,

ਸੁਤੀ ਪਈ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਬੇਫਿਕਰ ਭਾਲੂਆਂ ਦੀ .

ਸਟੈਪੀ ਦੇ ਸਾਂਤ ਮੈਦਾਨਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁੱਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੈ :

ਪਰਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਚਲਦੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸਾਰੇ ,

ਸਵੇਰੇ ਫਿਰ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਹੋ ਜਾਵਣ ਫਿਰ ਤਿਆਰ ,

ਘਰਵਾਲੀਆਂ ਗਾਣੇ ਗਾਵਣ , ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪਾਵਣ ਚੀਕ ਚਿਹਾੜਾ ,

ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੋਬਾਇਲ ਵਦਾਣ ਦੀ ਟੁਣਕਾਰ .

ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ , ਜਿਪਸੀ ਕੈਂਪ ਤੇ ਛਾਈ ਹੈ ,

ਘੂਕੀ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੀ ,

ਬਸ ਇੱਕ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਭੌਂਕਣ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਹਿਣਕਣ

ਸਾਰੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਣੇ ਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ .

.

ਦੀਵਾ ਨਾ ਹੁਣ ਬਲੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਰੋਸ਼ਨੀ ,

ਹੁਣ ਸਭ ਸੁੰਨ ਹੈ ਸ਼ਾਂਤ ਸਭ .ਬਸ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ,

ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਟੀਸੀ ਤੇ ਕੱਲਮ 'ਕੱਲਾ ਚੰਦ੍ਰਮਾ .

ਬਸ ਇੱਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਸੁੱਤਾ ਨਹੀਂ ਅਜੇ ਤੱਕ

ਸਾਂਤ ਸੁੱਤੇ ਇਸ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਧੂਣੀ ਕੋਲੇ

ਸੇਕ ਰਿਹਾ ਪਿਆ ਬੁਝਦੇ ਮਘਦੇ ਅੰਗਿਆਰੇ ,

ਤੇ ਨਿੱਘ ਭੁੱਬਲ ਦਾ ਜੋ ਮੁੱਕਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ -

ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਧੁੰਦ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ

ਵਿਆਕੁਲ ਨਜਰੀਂ ਘੂਰ ਰਿਹਾ ਹੈ .

ਜਵਾਨ ਅਤੇ ਮਲੂਕੜੀ ਜਿਹੀ ਉਸਦੀ ਧੀ ,

ਖਾਲੀ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਣ ਗਈ ਸੀ .

ਉਹ ਅਜਾਦ ਤਬੀਅਤ , ਤਕੜੀ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ,

ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਏਗੀ , ਪਰ ਰਾਤ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ . . .

ਛੇਤੀ ਹੀ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ,ਜਿਸਦਾ ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਹੈ

ਦੂਰ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਛਿੱਪ ਜਾਏਗਾ -

ਜੰਫੀਰਾ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਆਈ ਜਾਰੀ ਹੈ ਉਡੀਕ

ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਠੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ

ਜੋ ਬੁਢੇ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ .

ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ' ਕੱਲੀ ਸਟੈਪੀ ਵਿੱਚੋਂ ,

ਨਹੀਂ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਵੀ ਹੈ ਉਹਦੇ ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ ;

ਬੁਢੇ ਜਿਪਸੀ ਲਈ ਹੈ ਉਹ ਓਪਰਾ ਬੰਦਾ .

 

'ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਿਆਰੇ' ਕਹਿੰਦੀ ਉਹ ਮੁਟਿਆਰ

'ਇਹ ਸਾਡਾ ਮਹਿਮਾਨ ਹੈ .

ਟਿੱਲੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਿੱਚ

ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਇਹ ਭੁਲਿਆ ਭਟਕਿਆ ,

ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਲੈ ਆਈ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ,

ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਰਹੂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਕੋਲ

ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਵਣਜਾਰਾ ;

ਇਹ ਸਜਾ ਯਾਫਤਾ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਭਗੌੜਾ .

ਮੈਂ ਬਣ ਗਈ ਦੋਸਤ ਇਹਦੀ , ਸੱਚੀ ਤੇ ਵਫਾਦਾਰ -

ਨਾਮ ਇਹਦਾ - ਅਲੈਕੋ ਹੈਗਾ

ਇਹਨੇ ਕਸਮ ਖਾਈ ਹੈ ਕਿ

ਇਹ ਚਲੇਗਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਰ ਜਗਾਹ .

ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀ ਹੈ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ : ਆਈ ਐਮ ਐਫ

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ -  ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼ ( ਆਈ ਐਮ ਐਫ )  ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰੋਜੋਨ  ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੰਦੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੰਡਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਐਸਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਵਿਆਪਕ ਅਸਰ ਪਏਗਾ ।  ਸੰਸਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘਟ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼  ਕਰ ਗਈ ਹੈ ।  ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਵਿਕਸਿਤ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਉਭਰਣ ਦੀਆਂ ਜੋ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ,  ਉਹ ਕਮਜੋਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।  ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਪੂਰਵਾਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਸਕਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਸਿਰਫ 1 . 5 ਫੀਸਦੀ ਰਹੇਗੀ ।

ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼  ( ਆਈ ਐਮ ਐਫ )  ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਖਤਰਨਾਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੰਦੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਹੀ ਕਮਜੋਰ ਸੁਧਾਰ ਵਖਾਇਆ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਸੁਧਾਰ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਅਨੁਮਾਨ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਹੈ ।  ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ 2008 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਬਰਦਸਤ ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ 2010 ਆਉਂਦੇ - ਆਉਂਦੇ ਸੰਸਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਪਟਰੀ ਉੱਤੇ ਪਰਤਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਸਾਲ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਖਾਸਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਘਾਟਾ ਵਧਣ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੰਦੀ ਦੀ ਆਹਟ ਤੇਜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੰਦੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ,  ਜਿਸਦਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਭੈੜਾ ਅਸਰ ਪਏਗਾ ।

ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ  ਦੇ ਪੰਜ ਫੀਸਦੀ ਵਲੋਂ ਘੱਟਕੇ ਚਾਰ ਫੀਸਦੀ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਰਹੇਗੀ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਕਨੇਡਾ ਹੀ ਏਸੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਦੋ ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ 2012 ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਇੱਕ ਸਿਰਫ ਐਸਾ ਦੇਸ਼ ਰਹੇਗਾ ਜਿਸਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤੇਜ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਭੁਚਾਲ ਅਤੇ ਸੁਨਾਮੀ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਝੱਲਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ।  ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਸਾਲ 2011 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ  ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ 1 . 5 ਫੀਸਦੀ ਵਲੋਂ ਘਟਾਕੇ 1 . 1 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ,  ਉਥੇ ਹੀ ਸਾਲ 2012 ਲਈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਪੂਰਵਾ ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ 2 . 3 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ  ਘਟਾਕੇ 1 . 6 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਵਿੱਚ ਜਾਂਚ ਵਿਭਾਗ  ਦੇ ਨਿਦੇਸ਼ਕ ਓਲਿਵਰ ਬਲੈਕਾਰਡ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰਥਕ ਬਹਾਲੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਕਮਜੋਰ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਕਦਮ  ਪਿੱਛੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਨੇ ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰਾਰ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਤ ਅੱਠ ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਦੀ ਰਾਹਤ ਕਿਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ।  ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਆਈ ਐਮ ਐਫ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਾਪੂਲਿਸਟ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਟੈਕਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੋਤਰੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰਖ਼ਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ - ਗਿਰੀਸ਼ ਮਿਸ਼ਰਾ

ਪਿਛਲੇ ਦੋ - ਢਾਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦਵਾਨ ਵਿੱਖਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਗਰਸਤ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਅਤਿ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਤਿ ਅਵਸਾਦ  ਦੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਹਨ ।
ਅੱਜ ਤੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਮਝੌਤੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀ  ਦਲਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸਨੀਤ ਯੂਪੀਏ  ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ,  ਫਿਰ ਵੀ  ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਸੰਸਦ ਦੀ ਮੁਹਰ ਲੱਗ ਗਈ ।   ਇਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਿਆ।  ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਹੁਣ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰ ਪਰੋਗਰਾਮ ਬੇਰੋਕਟੋਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣਗੇ ਅਤੇ ਅਤਿ ਮੰਦੀ ਗਰਸਤ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀ  ਦੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਭਾਰੀ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣਗੇ ।  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰ - ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬਿਆਨ ਅਤੇ ਲੇਖ ਮਿਲਣਗੇ ।  ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੋਨਿਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਗਣਰਾਜ  ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਮ ਜਨ ਨੂੰ ਨਜਰਅੰਦਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।  ਇਸ ਲਈ ਖੇਤੀਹਰਾਂ ਦੀ ਕਰਜਾ ਮਾਫੀ ,  ਪੇਂਡੂ ਰੋਜਗਾਰ ਗਾਰੰਟੀ ਸਕੀਮ ,  ਸਮਵੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ,  ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ,  ਭੋਜਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਆਦਿ  ਦੇ ਵੱਲ ਯੂਪੀਏ  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਦਮ ਵਧਾਏ  ।
ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ  ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਓਤ - ਪ੍ਰੋਤ ਆਰਥਕ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭਾਇਆ ।  ਰਘੁਰਾਮ ਜੀ ਰਾਜਨ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਿਕ ਬਸੂ ਨੇ ਕਈ ਬਿਆਨ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ।  ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜਨ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਇਸ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਠੰਡੇ ਬਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰੁਪਏ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਖਾਤੇ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ  ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।  ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ 2009 - 2010 ਦੀ ਆਰਥਕ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਹੁਣੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼  ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਖਿਆ ਸੀ ,  ਉਹ ਹੁਣ ਠੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਅਨੇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹੈ ।

ਇਸਦਾ ਇਜਹਾਰ ਤਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਨੇ ਦਿਗਪਾਲ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਏਧਰ ਰਾਮਦੇਵ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਗਏ । ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਅੰਨਾ ਸੰਸਥਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਸੇਵਕ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ  ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਪਿੱਛੇ ਵਿੱਖਣ ਲੱਗੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੇਰ – ਸਵੇਰ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਗੱਠਜੋੜ ਯੂਪੀਏ  ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲਵੇਗਾ ਉਹ ਉਸਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ।

ਅਮਰੀਕੀ ਵਿੱਤੀ ‘ਦੈਨਿਕ ਦ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ’ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ 14 ਨੂੰ ਛਪੇ ਲੇਖ ‘ਏ ਰਡਰਲੈਸ਼ ਇੰਡੀਆ’ ਨੂੰ ਵੇਖੋ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ  ਸੁਧਾਰ ਕਾਰਜਕਰਮਾਂ  ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿਸ਼ਾਹੀਣ ਹਨ ।  ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਆਰੋਪਾਂ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ ।  ਉਹ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਰਾਜ ਰੂਪੀ ਜਹਾਜ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ।  ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਧੀ  ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 2009 ਵਿੱਚ ਸੱਤਾਰੂੜ ਹੋਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ  ਨੇ ਠੋਸ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਉਲੇਖਨੀ ਕਦਮ   ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ।  ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਖ਼ਰਚ  ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ ਮਗਰ ਇਹ ਨਾਕਾਫੀ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਕੰਟ੍ਰੋਲ- ਮੁਕਤ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ ।

ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਾਬੂ ਹੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਪਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸਬਸਿਡੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਮਗਰ ਕੈਰੋਸੀਨ ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨੂੰ ਪਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਸ ਧੰਦੇ ਨੂੰ  ਆਪਰਾਧਿਕ ਗਰੋਹ ਚਲਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਇੰਜ ਹੀ ਇੱਕ ਗਰੋਹ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਫਸਰ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ।

ਜਰਨਲ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਜੜ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਇਦੇ - ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਿਟ ਜਾਵੇਗਾ ।  ਇਹ ਵੀ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮਨਰੇਗਾ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਧਿਆ ਹੈ ।  ਅਫਸਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰਕਮ ਨੂੰ ਹੜਪ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।  ਖਾਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਬੰਧੀ ਬਿਲ  ਦੇ ਪਾਰਿਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਰੱਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ 22 ਅਰਬ 40 ਕਰੋੜ ਡਾਲਰ ਦੀ ਰਕਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੜਪ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।   ਪੱਤਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਮੱਦੇਨਜਰ ਪ੍ਰਨਾਬ ਮੁਖਰਜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਸੇ ਬਿਹਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ-ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਨੇਹਰੂ - ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ  ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ ।

ਇਸ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ  ਦੇ ਕਈ ਬਿਆਨ ਆਏ ਜੋ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਸਨ ,  ਜਿਵੇਂ ਮਿਸਰ ,  ਯਮਨ ,  ਸੀਰਿਆ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਜਨ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ।  ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਘੁਟਣੇ ਟੇਕਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਘੁਮਾਫਿਰਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਜਨ ਅਧਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਬਿਹਤਰ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਤੱਦ ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਿਆਨਾਂ ਤੋਂ  ਆਪਣਾ ਪੱਲਾ ਝਾੜਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਤੋੜ – ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ  ਦੇਣ ਦੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰ - ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਰਾਏ - ਮਸ਼ਵਿਰਾ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।  ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਕੁੱਝ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਲਉ।  ਅਗਸਤ 17 ਨੂੰ ਛਪੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।  ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਡਿੱਗਦੇ - ਡਿੱਗਦੇ 2011 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੀਮਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਤੇ ਆ ਗਿਆ ।  ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗਿਰਾਵਟ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਉਦਯੋਗ - ਪੇਸ਼ਾ ਉਸਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੈ ।  ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹੈ ।  ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਗਤ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਕਵਾ ਮਾਰ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਜੋਰ - ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1990  ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਉਹ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ।  ਦੂਜੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਪਰੋਗਰਾਮ ਖਟਾਈ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।  ਬਾਬਾ ਆਦਮ  ਦੇ ਜਮਾਨੇ  ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਕਨੂੰਨ ਬਰਕਰਾਰ ਹਨ ,  ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਗਤੀਰੋਧ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ।  ਇਸ ਕਾਰਨ ਸੰਭਾਵੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ।  ਭਾਰਤ  ਦੇ ਨੀਤੀ - ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਿਵੇਸ਼ਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ।  ਮੁਦਰਾਸਫੀਤੀ  ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਬਚਤ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਭੈੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਲਈ ਆਰਥਕ ਬੜੋਤਰੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼  ਦੇ ਜਰੀਏ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।  ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਰਿਝਾਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਜਤਨ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤਾਂ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵਧੇ ,  ਆਰਥਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਵੇ  ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜਗਾਰ  ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਧੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਅੱਜ ਵਰਗਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ ।

ਇਸ ਪੱਤਰ ਨੇ 20 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦੁਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਉਹ ਸਿਰਫ ਬਾਹਰੀ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬੇਚੈਨ ਹਨ ।  ਉਸਨੇ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਮੁੱਲੋਲੀ ਨਾਮਕ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਜਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ,  ਅਨਿਲ ਚੌਧਰੀ  ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਚੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ।  ਇਸਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕੁਰਪਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ।  ਇਸ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਨਾ ਟੀਮ  ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ  ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹਨ ।  ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ   ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਫੋਰਡ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਧਨਰਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਦੀ ਮੰਨੇ ਤਾਂ \''ਸੁਰ, ਨਰ, ਮੁਨਿ, ਸਬਕੀ ਯਹੀ ਰੀਤਿ, ਸ੍ਵਾਰ੍ਥ ਲਾਗੀ ਕਰਹਿ ਸਬ ਪ੍ਰੀਤਿ।\''

ਪਿਛਲੇ 23 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਵਾਲ ਸਟਰੀਟ ਜਰਨਲ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਬਹੁ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਗਮ ਮਾਰਗਨ ਸਟੇਨਲੇ  ਦੇ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ  ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਕ ਬੜੋਤਰੀ ਦੀ ਦਰ 7 . 2 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਸੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਵਿਗੜੇਗੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵਧੇਗਾ ।  ਇਸਦੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨਾ ਜਨ ਲੋਕਪਾਲ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋਏ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।  ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਨੀਤੀਗਤ ਸੁਧਾਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ।  ਛੋਟੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਦਰਵਾਜੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ।  ਕੋਲਾ ਖਨਨ  ਦੇ ਖੇਤਰ  ਦੇ ਨਿਜੀ ਖੇਤਰ ਨੂੰ  ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਵੇ ।  ਬਾਲਣ ,  ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਉਰਵਰਕਾਂ  ਉੱਤੇ ਸਬਸਿਡੀ ਵਾਪਰੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਸਰਕਾਰ ਕੰਟ੍ਰੋਲ ਤੋਂ  ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ  ਕਰ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਣ  ।  ਨਾਲ ਹੀ ਭੂਮੀ ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ  ਦੇ ਕਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਇਕਾਈਆਂ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾ ਹੋਵੇ  ।  ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ  ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੁੱਝ ਠੋਸ ਕਦਮ  ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਤਾਂ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਗੇਗਾ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ,  ਰੋਜਗਾਰ  ਦੇ ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚ ਬੜੋਤਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਗੌਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਜਮਹੂਰੀਅਤ : ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸ਼ਨ - ਸੁਰਜਨ ਜ਼ੀਰਵੀ

(ਇਹ ਲੇਖ ੨੦੦੮ ਵਿੱਚ ਨਿਸੋਤ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ. ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਬਹਿਸ ਤੇਜ਼ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ.  ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲੇਖ ਬਹਿਸ ਵਾਸਤੇ ਕਈ ਸੇਧਾਂ ਤੈਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ  ਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਬਹਿਸ ਲਈ ਅਧਾਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਸੋ  ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੈ ਇਹ ਲੇਖ. )
ਜੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਪਰਚਲਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਉਸ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ?
ਟੋਰਾਂਟੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਾਰਕ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ "ਟੋਰਾਂਟੋ ਸਟਾਰ" ਵਿਚ ਛਪੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਧਾਰਨਾ "ਨਿਰੀ ਮਿਥਿਆ ਹੈ।"
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨ ਸਿਆਣੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਏਨੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਹੋਣ ਕਿ ਟੈਕਸ-ਨੇਮਾਵਲੀ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀਭਰੀ ਪਾਲਣਾ ਦੇ ਇਵਜ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤਾਂ ਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖਪਤ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸਵਾਂਗ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਏ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਨੁਕਤੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ:
-ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲ ਵਿਚ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੀ ਬੇਵਸਾਹੀ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨਾਂ ਦੇ "ਲਗਦਾ ਦਾਅ ਲਾਓ" ਦੇ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰੇ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਮ ਭਲਾਈ ਤੇ ਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।
-ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਤਾਰਨ ਤੇ ਨਿਖਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਘਚੋਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਐਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਏਨੀ ਉਸਤਾਦੀ ਨਾਲ ਕਿ ਗੰਭੀਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੋਚ ਕੁਵੇਲੇ ਦਾ ਰਾਗ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
-ਜਮਹੂਰੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵਿਮੁਲਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਟੀਵੀ ਗਾਇਕ ਬਨਣ ਦੇ ਇੱਛਕ ਕਿਸੇ ਗੀਤਕਾਰ ਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਮਾਡਲ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿਚ ਆਮ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ਦੀ ਚੋਣ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਐਂਗਸ-ਰੀਡ ਪੋਲ ਅਦਾਰੇ ਵਲੋਂ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਇਕ ਪੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹਨਾਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੇਵਲ 15 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਹੈ।
-ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾ ਕੇਵਲ ਟਕਰਾਅ ਰਹਿਤ ਤੇ ਇਕਸੁਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ ਸਗੋਂ ਇਸਨੇ ਦੁੱਖ ਦਲਿਦਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਹੜੇ ਤੇ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾੜੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਡੰਬਣਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਸਤ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਧਨਾਢ ਦੇਸ਼ "ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ-ਸਾਰੀ ਮੌਜ ਮਸਤੀ" ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਚੌੜੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ Aੁੱਕਾ ਹੀ ਬੇਧਿਆਨ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਅੰਨ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਸੰਕਟ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
-ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਪਾੜੇ ਦਾ ਅਮਲ ਜਿੰਨੀ ਅਣਮੰਨੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਬਣਾਉਟੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸਵੈਸਜੇ ਮਹਾਪੁਜਾਰੀ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਇਹ ਪਾੜਾ ਹੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਇਹ ਪਾੜਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਆਮ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਪਾਉਣ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੀ ਕੀ ਜਾਲ ਨਹੀਂ ਬੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਪਰਚਾਰ ਦੇ ਕੀ ਕੀ ਹੱਥਕੰਡੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਸੋਚਵਾਨ ਵਧ ਰਹੇ ਪਾੜੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਾਪੇ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਧਰਮੀ, ਤਖ਼ਰਬੀਕਾਰ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ-ਦੁਸ਼ਮਨ ਹੋਣ।
ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿਸ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਖਰ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਉੱਨਤ ਤੇ ਧਨੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੰਗਾਲੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਜਾਂ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਏਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਘਰਿਆਂ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਕੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਪਾੜਾ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ? ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਬਹਿਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਹਨ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਬਹਿਸ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਫੂਡ ਬੈਂਕਾਂ, ਪਰਮਾਰਥਵਾਦ, ਰੱਬ-ਤਰਸੀ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਉੱਦਮ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਿਆਸਤ ਤਿੱਖਾ ਪ੍ਰਤਿਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਮੋੜ ਤਾਂ ਕੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹਕੇ ਕਰਨੋਂ ਸੰਗਦੀ ਹੈ।
-ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਕੇਵੇਂ ਤੇ ਉਪਰਾਮਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਤ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦਾ ਪਾਪੂਲਰ ਕਲਚਰ ਅਤੇ "ਸੋਚਹੀਣ-ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ" ਵੀ ਪੂਰਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ- "ਸੋਚਹੀਣ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ" ਇਸ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਕਿ ਆਰਥਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੌਖੇ ਲੋਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਦੇ ਹਬੜੇਵੇਂ ਦਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਸੁਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸਮਾਜੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਕਿੰਨਾ ਮਹਿੰਗਾ ਮੁੱਲ ਵਸੂਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੇਰੂਹ ਤੇ ਮੁਰਦਾ-ਦਿਮਾਗ਼ ਟੈਲੀਵਿਯਨ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੱਖ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੌਜੂਦਾ ਢੰਗ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਵਿਰੂਪਣ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਜਿਵੇਂ, ਉੱਨਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਦੋ-ਪਾਰਟੀ ਸਰਕਸ ਵਿਚ ਵੱਟ ਜਾਣਾ। ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਇਕ ਰਸਮੀ ਜਿਹਾ ਵਿਗਿਆਪਨ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਿੜ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਕਾ ਚੱਲਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪਰਵਾਨਤ ਵਿਚਾਰ ਪਰਚੱਲਤ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਉਣ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿਪੰਧ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਇਧਰ ਓਧਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਰੜਾਈ ਨਾਲ ਘੋਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ਬਣਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪੱਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਪਿੜ ਵਿਚ ਵੱਖਰੇ ਪੱਖ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਣ। ਭਾਵੇਂ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਲਈ ਮੀਡੀਏ, ਮਾਲੀ ਸਾਧਨਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧਵਾਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਤੇ ਹਊਏਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣ ਵੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਮੈਕਾਰਥੀਵਾਦ ਦਾ ਦੌਰ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਮਰੀਕੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੱਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਸੱਜਰੀ ਮਿਸਾਲ ਚਾਹੀਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਢੋਂ ਸੁੱਢੋਂ ਝੂਠ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ, ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ, ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸੂਹਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ, ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰਨ, ਗੁਆਨਟਾਨਾਮੋ ਜਿਹੀਆਂ ਮੱਧਕਾਲ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਲੁਕਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਭਖੀਏ ਉਧੇੜਨ ਆਦਿ ਜਿਹੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਿਹੜੇ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਲਿਤਾੜ ਰਿਹਾ!
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਣ ਜਮਹੂਰੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਇੰਤਹਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਇਕ ਅਸੁਖਾਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾ ਰਹੀ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਕਥਿਤ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਚੋਣਕਾਰ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਲਾਂਬੱਧੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਦੇ ਹਨ। ਓਨਟਾਰੀਓ ਵਿਚ ਇੰਝ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੇ ਐਨਡੀਪੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਟਾਕੇ ਕੰਜ਼ਿਰਵੇਟਿਵ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਸਮਾਜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਵਿਦਿਆ ਤੇ ਜਨ-ਭਲਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੈਰਿਸ ਸਰਕਾਰ ਕਦੋਂ ਦੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਕੀਤੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਅਸਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਥਾਂ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਲਿਬਰਲ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਵਿਤੀ ਸੰਕੋਚ ਦੇ ਨਾਂਅ ਹੇਠ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਓਨਟਾਰੀਓ ਤਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸੂਬਾ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸਦੇ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਮਾਰੂ ਸਿੱਟੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹੀ ਗੱਲ ਅਮਰੀਕਾ ਜਿਹੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਤਬਾਹਕੁਨ ਸਿੱਟੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ -ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਬੁਸ਼ ਜਿਹੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਵੇ ਜਿਹੜਾ ਰੱਬ ਦਾ ਖਾਸ ਏਲਚੀ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਭਰਮਜਾਲ ਵਿਚ ਐਨਾ ਖੁੱਭਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਾ ਆਉਣ।
ਮੁਸੀਬਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਬਸੀ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿਣ। ਇਹ ਗੱਲ 2004 ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀਆਂ ਖੁਦ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਸਹਿਮ ਵਿਚੋਂ ਭੜਕਿਆ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸੇ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦੀ ਘੂਕੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੁਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਬੁਸ਼ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਂਦੇ ਨੂੰ ਛੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 3000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਮਰੀਕੀ ਸੈਨਿਕ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈਨਿਕ ਲੂਲ੍ਹੇ-ਲੰਗੜੇ ਹੋ ਕੇ ਘਰੀਂ ਪਰਤ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਕੌਮੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਇਕ ਖਰਬ ਡਾਲਰ ਦੀ ਢਾਅ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕੈਟਰੀਨਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਦਰਦ ਨਹੀਂ।
ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਨੁਕਸਾਨ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਬਰਬਾਦੀ ਤੇ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬੇ ਦਾ ਪਾਸਕੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬੁਸ਼ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਕਾਰਨ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਹੋਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਸ਼ ਦੇ "ਜਮਹੂਰੀਅਤ-ਵਰਤਾਊ" ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਮੁਅਤਬਰ ਮੈਡਕਿਲ ਜਰਨਲ "ਲੈਨਸੈਟ" ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਢੇ ਛੇ ਲੱਖ ਇਰਾਕੀ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਐਨੀ ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬੇਘਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਰਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਖ਼ਾਨਾਜੰਗੀ ਕਾਰਨ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਰਜਨਾਂ ਲੋਕ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਨਾਹ ਲੱਭਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਮਹੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅੰਤ ਨੂੰ ਬੁਸ਼ ਦੀ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਸੈਨੇਟ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਰਾਕ ਦੇ ਮੁਸੀਬਤ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਤਸੱਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਘੋਰ ਅਨਿਆਂ ਲਈ ਕਿਸਦਾ ਦਰ ਖੜਕਾਉਣ?
ਆਪਣੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਮ੍ਰੀਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੁਸ਼ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੱਦ ਉੱਤੇ ਅੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 21 ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਸੈਨਿਕ ਇਰਾਕ ਭੇਜਣ ਤੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਐਲਾਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਉਸ ਧਰਵਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਝੂਠਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅਮਰੀਕੀ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੀਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਕਿਸੇ ਚੁਣੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਪਾਗ਼ਲਪਨ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਲਾਚਾਰਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਹੈ? ਇਹ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਣ, ਬੋਲਣ, ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਜਦ ਤੱਕ ਅਸਰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਣਸੁਣੀ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਇਹ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਦਦਿਲੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ?
ਇਸ ਵੇਲੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਜਿਹੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਨਿਭਾਅ ਦੀ ਮਿਆਦ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੋਣ ਦਿਵਸ ਤੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੋਣ ਪਰਚੀਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕ ਰਾਏ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਵਤੀਰਾ "ਤੂੰ ਕੌਣ ਮੈਂ ਕੌਣ" ਵਾਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਂਝ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚੋਲੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕਰਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰੇ ਉਤਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮੁਅਸਰ ਢੰਗ ਲੱਭਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕ ਰਾਏ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕੇ। ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰੀਕੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਵਰਤ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਸੱਭ ਕੁੱਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਆਪਣੀ ਆਈ 'ਤੇ ਆਈਆਂ ਹੋਣ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ਼ ਵੀ ਲੋਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਵਗਲਣ ਤੇ ਬੇਬੱਸ ਕਰਨ ਦੇ ਹਰਬਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਨਿਸਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਇਦ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਤੋਂ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਪਏਗੀ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੱਲ ਯਕੀਨੀ ਬਨਾਉਣੀ ਪਏਗੀ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣ, ਵਕਤੀ ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ। ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਨੀਤੀ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਕੇ ਅਸੂਲ ਤੇ ਅਮਲ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ਼ੇ।
ਭਾਵੇਂ ਆਦਰਸ਼ਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਐਨੀ ਨੇੜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਰਾਂ ਦੇ ਪੜਾਅ ਲਈ ਵੀ ਧਨ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕਦਮ ਤਾਂ ਚੁੱਕਣੇ ਹੀ ਪੈਣੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਨਵੇਂ ਬਦਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲੱਗਭੱਗ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਇਕੋ ਲੀਹੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੂ, ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੀਪੇਖ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਪ੍ਰੋ ਮਾਰਕ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਠੀਕ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਂਤੜਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਗ਼ੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣ ਦਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਦਾ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜਬਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਪਰਮਾਣ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਦਾਅਵੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਆਪਹੁਦਰੀ ਧਾਰਨਾ ਲੁਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਕਥਨ ਹੀ ਅਸਲ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਜਾਂ ਪਰਖ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਦਾਅਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇਕ ਤੇ ਅੰਤਲੀ ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਐਲਾਨ ਜਾਂ ਪੈਤੜਾਂ ਸਰਵਜਨਕ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਕਰੜੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੇ। ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜ ਹੋਣ, ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਲਈ ਉਦਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਦਾ ਇਕ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਨਿਯਮਕਾਰੀ ਆਦਰਸ਼ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿਆਂ ਹੈ। ਸੱਚ ਨਿੱਜੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਨਿਆਂ ਦਲੀਲ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਰਮਨ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਜਰਗਨ ਹੇਬਰਮਸ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜੀ ਨਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਜਿਹੀ ਬਿਹਤਰ ਦਲੀਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਿਨਾ ਤਾਕਤ ਦੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮਨਵਾ ਲੈਣ ਦਾ ਦਮ ਹੋਵੇ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਬਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਸੰਵਾਦ ਇੱਕੋ ਇਕ ਮਿਆਰ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰਤੀਬਾਂ ਦੀ ਘੋਖ ਪਰਖ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਲਈ ਜੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਸ਼ੀਲ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ।
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵਲ ਨੇ ਗਿਣਵਾਈਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀਕਰਣ ਤੇ ਨਾਗਿਰਕਾਂ ਦਾ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰਾ ਤੇ ਅਵੇਸਲਾਪਨ।
ਹਕੂਮਤ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਚਿਹਰਾਹੀਣ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕੋਤਾਹੀ ਜਾਂ ਕਸੂਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਨਕੀ ਵਤੀਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ "ਜੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਣ ਦਿਓ"। ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਲਈ ਜਵਾਬਦੇਹ ਕੌਣ ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਤੇ ਮਾੜਾ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਇਕ ਮੂਲ ਗੁਣ ਦਾ ਖਾਤਮਾ।
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਅਨੁਪਾਤਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਬਾਹੂਬਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਜਿੰਨਾ ਦੂਰ ਰਖਿਆ ਜਾਏ ਓਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਪੇਚੀਦਾ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਝਾਅ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਭਾਵੇਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਨੁਕਤੇ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਵਾਜਬ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲਣੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਇਹ ਚਰਚਾ ਜਿਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਜਾਂ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਲੋੜ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਆਵੱਸ਼ਕਤਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ ਉਚੇਚਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਹਨ, ਖਪਤਵਾਦ ਦੀ ਆਪਾਧਾਪੀ ਭਰੀ ਖਰਮਸਤੀ ਤੇ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤਾਣਾ ਬਾਣਾ। ਪਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਇਹਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪੱਖ ਵੀ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਅਜਿਹੇ ਮਾਂਦਰੀਆਂ, ਮਸ਼ਕੂਕ ਮਾਹਰਾਂ, ਉਸਤਾਦਾਂ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਲਿਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵਜਨਕ ਦਲੀਲ ਦੀ ਕਠਿਨ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਖੌਤੀ ਚੋਣ-ਮਾਹਿਰ ਚੁਤਰਾਈ ਭਰੇ ਭਾਸ਼ਣ, ਚਲਾਕੀ ਭਰੇ ਦਾਅਪੇਚ, ਭੇਸ ਵਟਾ ਲੈਣ ਦੇ ਗੁਰ, ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਤਾਗੇ ਤਵੀਤ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਨੁਸਖਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਪੀਰ ਐਨੇ ਅਨਾੜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸੌਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਤੇ ਪੋਲਸਟਰ ਫਰਮਾਂ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ, ਆਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਝੁਕਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਸਿਆਂ ਨੂੰ ਆਂਕਣਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਕੁੰਡਲੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਲੈਕਟਰਾਂਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਇਲਮ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਮਾਂਦਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੂੜ ਕਲਾ ਵਿਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਹਊਏ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰਾਹ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਟਕਾਉਣਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮਾਹਿਰ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਪਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮੋੜਾਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਲੋਕ-ਰਾਏ ਨੂੰ ਭੁਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਸੱਭ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪੱਖ ਇਹੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਏਨੀ ਕੁ ਟਿੱਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਥਿੱਤ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਭੀੜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਕੱਠੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਉਸ ਪੇਤਲੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਉਪਜ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵਕਤੀ ਨਾਅਰੇ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਤਾਣਾ ਪੇਟਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਬਣਾਉਟੀ ਆਸਰਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਐਨੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਭਰਿਸ਼ਟ ਪਾਲਿਟੀਸ਼ਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਛਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਰਾਹ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜਨਸਾਧਾਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਉਸ ਕੁੜਿਕੀ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਏ ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰੋ ਕਿੰਗਵੈਲ ਨੇ "ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ" ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਲਬੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵੀ ਤਾਂ ਕਈ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਈ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਨ। ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਭੁਜਾ ਲਾਬੀਇੰਗ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੀ ਭੁਜਾ ਨੇ ਟੀਵੀ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਪਰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੀਜੀ ਭੁਜਾ ਨੇ ਧਰਮ, ਇਖਲਾਕ ਤੇ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਦਾ ਗੁਰਜ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਅਸਤਰ ਸਸ਼ਤਰ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਤੇ ਰਸੂਖ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਖ੍ਰੀਦਿਆ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਵਿਸ਼ਸ਼ਟ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਤਜਵੀਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਚੋਣ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਨਿੱਜੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਫੰਡ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹ ਖਰਚੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਉਪਾ ਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਵੇਗਾ?
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸੂਝਵਾਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਜਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਕਤਈ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਜੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਾਗਰਿਕ -ਬਹਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਨ। ਇਸੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਿਸੋਤ ਹੀ ਇਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਗੋਦਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ?

ਸੈਮੁਅਲ ਬੇਕੇਟ  ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ  ਸਮੇਂ ਇੱਕਜੁਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਉਸਨੂੰ ਇੰਤਜਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਗੋਦਾਂ ਦਾ .  ਗੋਦਾਂ ਕੀ ਹੈ ,  ਕੌਣ ਹੈ – ਪਤਾ ਨਹੀਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ  ਉਹਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ ,  ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸਾਡੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ .  ਜਦ ਜਦ ਵੀ ਧਰਮ ਪੰਖ ਲਾ ਉਡਰੇਗਾ  ,  ਉਹ ਆਵੇਗਾ .  ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ  ਕਿ ਉਹ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ,  ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਇੰਨੇ  ਆਸ਼ਵਸਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ,  ਲੇਕਿਨ ਮੰਨ  ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੈ .
ਜੀ ਹਾਂ ,  ਅੰਨਾ  ਦੇ ਅਭਿਆਨ  ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ,  ਅਤੇ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮਜਾਕ ਉਡਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮਕਸਦ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਰਿਹਾ ਹੈ – ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ  ਦੇ ਸਾਦੇ ਨਿਰਮਲ ਚਰਿੱਤਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੀ ਉਠ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਅਵਾਕ ਹੋਣ , ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਗਦਗਦ  ਹੋ ਉੱਠਣ ਦਾ ਭਾਵ ਲੁਕਿਆ  ਹੈ . ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਨਹੀਂ ,  ਪਰਿਕਿਰਿਆ ਦਾ ਜੈਗਾਣ ਹੈ .  ਇਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .
ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ,  ‘ਇਨ ਡਿਫੇਂਸ ਆਫ ਲਾਸਟ ਕਾਜੇਜ ’ ਵਿੱਚ ਸਲਾਵੋਏ ਚਿਚੇਕ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਦੀ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਸਾਜਿਸ਼  ਦੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਹਿਮਤੀ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਸਾਰੇ ਮੁਕਤੀਕਾਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ – ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ਿਏ ਤੇ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ .  ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼  ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਹੁਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ,  ਜੋੜ ਤੋੜ ਅਤੇ ਮਰੰਮਤ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ .

ਅਤੇ ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਛਟਪਟਾਹਟ ਹੈ .  ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਵਜਨਿਕ ਮੰਚ ਤੋਂ  ਮੁਹਤਬਰ ਬਣਾਉਣ   ,  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਾਮਾਜਕ - ਰਾਜਨੀਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਬੀਜ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ .  ਇਹ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਪਿਛਲੀਆਂ  ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ ਜਾਂ ਸਾਮਾਜਕ ਅੰਦੋਲਨ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ  ਰਹੇ ਹਨ .  ਅੱਜ ਉਹ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ  ਦੇ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ  .  ਵਿਕਲਪ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਭਿਜਾਤੀ  ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਬਦਬੂ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭਾਉਂਦੀ  .

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਚਰਜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਆਰੀਆ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਤੜਫ਼ ਰਹੇਗੀ ,  ਉਹ ਜਦੋਂ - ਕਦੋਂ ਦਿਖਦੇ ਰਹਿਣਗੇ .  ਕਦੇ ਉਹ ਮਹਾਤਮਾ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਕਦੇ ਲੋਕਨਾਇਕ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ,  ਕਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਨਿਰਾਕਾਰ ਮਰਿਆਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਕੇ ,  ਤਾਂ ਕਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੰਬਰ ਦੋ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ .  ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ  ਦੇ ਰੂਪ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ,  ਪੱਧਰ ਵੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜੋ ਡੂੰਘੀ ਚਾਹ ਲੁਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ,  ਉਹ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ .  ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਭਾਰਤ ,  ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਹੈ – ਜਿਸਨੂੰ ਕੁੰਠਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣਾ  ਹੈ .  ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਪੁਰਖ ਆਵੇਗਾ ,  ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਭ  ਦੇ ਅੰਦਰ ਛਿਪੇ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇਗਾ ,  ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀ ਹੋਵੇਗਾ .

ਅਤੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਹਰੇ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਡੂੰਘੀ ਚਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ – ਮੈਂ ਅੰਨਾ ਹਾਂ .  ਯਾਨੀ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ,  ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ .

ਯਕਸ਼  ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਯੁਧਿਸ਼ਠਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ  :  ਮਹਾਜਨੋ ਯੇਨ ਗਤ: ਸ ਪੰਥਾ .  ਮਹਾਂਭਾਰਤ  ਦੇ ਬੰਗਲਾ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸ਼ੇਖਰ ਵਸੁ ਨੇ ਮਹਾਜਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬਹੁਜਨ ਜਾਂ ਸਰਵਜਨ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ .  ਇੱਥੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸਰਵਜਨ ਜਾਂ ਬਹੁਜਨ  ਦੇ ਮੁੱਦੇ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ  ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ .  ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਨਾਂ ਲਈ ਹੈ ,  ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਸੰਗਤ ਵਰਤੋਂ  ਸਭ  ਦੇ ਲਈ ਹੈ ,  ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਮਾਜਕ ਕਲਿਆਣ ਵੀ ਸਭ  ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੈ .  ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਸਭ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ .

ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤ ਹੈ ,  ਜੋ ਬਹੁਜਨਹਿਤਾਏ ਹੈ ,  ਜੋ ਸਵਰਗਾਦਪਿ ਗਰੀਯਸੀ ਹੈ .

ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਹੈ  ?  ਕੀ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਦਾ  ਛੱਤੀਸਗੜ ਜਾਂ ਝਾਰਖੰਡ ,  ਸੰਨ 2002 ਦਾ ਗੁਜਰਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ  ?  ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੋਜ ਬਰਤਨ ਮਾਂਜਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ  ?  ਕੀ ਸਾਡੇ ਸੁਪਨੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ  ?  ਕੀ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਰਲ ਮਿਲ ਖੇਡਦੇ ਹਨ  ?  ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ  ?   ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਮਰਿਆਦਾ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ,  ਇਹ ਕਥਨ ਵੀ ਹੈ ,  ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਜਾ ਹੋਏ  ,  ਸਾਨੂੰ ਕੀ .  ਕੀ ਇਹ ਕਥਨ ਸਰਵਜਨ ਦਾ ਹੈ ,  ਕੀ ਇਹ ਬਹੁਜਨ ਦਾ ਕਥਨ ਨਹੀਂ ਹੈ  ?

ਕੀ ਭਾਰਤ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੈ ,  ਅਨੇਕ ਨਹੀਂ  ?  ਅੰਨਾ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਮਿਟ ਰਿਹਾ ਹੈ  ?  ਜਾਂ ਉਹ ਦੋਨੋਂ  ਉਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ  ?  (ਚਲਦਾ )
-ਉੱਜਲ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ

ਇਕ ਗੀਤ ਦੇਸ਼-ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ - ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼

"ਵਤਨੇ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਛਾਈਂ ਓ ਯਾਰ
ਟਿਕ ਰਹੁ ਥਾਈਂ ਓ ਯਾਰ"
ਰੋਜ਼ੀ ਦੇਵੇਗਾ ਸਾਂਈਂ ਓ ਯਾਰ
ਟਿਕ ਰਹੁ ਥਾਈਂ ਓ ਯਾਰ

ਹੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਟੁਰ ਗਿਉਂ ਰੰਝੇਟੇ
ਖੇੜਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਪੈ ਗਏ ਹਾਸੇ
ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੱਢੀ ਟੌਹਰ ਸ਼ਰੀਕਾਂ
ਯਾਰਾਂ ਦੇ ਢੈ ਪਏ ਮੁੰਡਾਸੇ
ਵੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਬਾਹੀਂ, ਓ ਯਾਰ
ਟਿਕ ਰਹੁ ਥਾਈਂ ਓ ਯਾਰ
ਰੋਜ਼ੀ ਦੇਵੇਗਾ ਸਾਂਈਂ

ਕਾਗ ਉਡਾਵਨ ਮਾਵਾਂ ਭੈਣਾਂ
ਤਰਲੇ ਪਾਵਨ ਲੱਖ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਖ਼ੈਰ ਮਨਾਵਨ ਸੰਗੀ ਸਾਥੀ
ਚਰਖ਼ੇ ਓਹਲੇ ਰੋਵਨ ਮੁਟਿਆਰਾਂ
ਹਾੜਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸੁੰਜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਓ ਯਾਰ
ਟਿਕ ਰਹੁ ਥਾਈਂ ਓ ਯਾਰ

ਵਤਨੇ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਛਾਈਂ
ਛੱਡ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ-ਚੋਮਹਿਲੇ
ਅਪਨੇ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਰੀਸ ਨਾ ਕਾਈ
ਅਪਨੀ ਝੋਕ ਦੀਆਂ ਸੱਤੇ ਖ਼ੈਰਾਂ
ਬੀਬਾ ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਕਦਰ ਨਾ ਪਾਈ
ਮੋੜ ਮੁਹਾਰਾਂ
ਤੇ ਆ ਘਰ-ਬਾਰਾਂ
ਮੁੜ ਆ ਕੇ ਭੁੱਲ ਨਾ ਜਾਈਂ, ਓ ਯਾਰ
ਟਿਕ ਰਹੁ ਥਾਈਂ ਓ ਯਾਰ

ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਫਸਾਦ : ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਫਿਰ ਵੀ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ

( ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਵਾਹਵਾ ਲਮਕ ਜਾਣ ਦੇ ਇਮਕਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਅਫਰਾ ਤਫਰੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ.ਪਿੱਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਬੇਲਗਾਮ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੇ ਲੁੰਪਨ ਅਮਲੀ-ਠਮਲੀ ਚਾਕੂਬਾਜ਼ ਟੋਲੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਬੇਪਨਾਹ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ . ਆਰਥਿਕ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਨਜਰੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗੇ ਹਨ. ਬੇਕਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਲਾ ਮੌਜੂਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ.)
ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਫਸਾਦ ਹੁਣ ਪੂਰੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਏ ਹਨ ।  ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਇਸ ਸਮੇਂ ਲੰਦਨ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ,  ਬਰਮਿਘਮ ,  ਕੈਂਟ ,  ਲਿਵਰਪੂਲ ,  ਨਾਟਿੰਘਮ ,  ਬਰਿਸਟਲ ਅਤੇ ਲੀਡਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ ।  ਲੰਦਨ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੋਮਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਉਸਦੇ ਲਈ ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਬ ਰਾਤ ਰਹੀ । ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਲੁੱਟ ,  ਅੱਗਜਨੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਰਗੀ  ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸਥਿਤੀ   ਦੇ ਚਲਦੇ ਮੇਟਰੋਪੋਲਿਟਨ ਪੁਲਿਸ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ  ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ  ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਲੋੜ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ. ਫੌਜ਼ ਚਾਹੇ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਪਰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਯਾਰਡ ਦੇ ਪੁਲਸੀਆਂ  ਦਾ ਗਲੀਆਂ ਬਜਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਹੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ. ਉਸਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤੋਂ  ਹੋ ਰਹੇ ਦੰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ  ਤੈਨਾਤ 3500 ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਤਕਰੀਬਨ 2500 ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲੈਣੀ ਪਈ ਹੈ ।  ਸੋਮਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ 200 ਵਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਿਰਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ।  ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਿੰਨ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ 450 ਤੋਂ ਵਧ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ।  ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।  ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ 24 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਵਲੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 400 ਫੀਸਦੀ ਜਿਆਦਾ ਆਪਾਤ ਫੋਨ ਕਾਲ ਮਿਲੇ ਹਨ ।  ਉੱਧਰ ,  ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਯਾਰਡ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦੰਗੇ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਇੱਕ 26 ਸਾਲ ਦਾ ਜਵਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ  ਦੰਗਿਆਂ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਮੌਤ ਹੈ ।

ਪੁਲਿਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਦੀ ਮੌਤ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੰਗਾ ਭੜਕਿਆ ਸੀ ।  ਪਿੱਛਲੀ ਰਾਤ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।  ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ।  ਪੁਲਿਸ ਜਵਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਟਰੋਲ ਬੰਬਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ।  ਉਧਰ  ਬ੍ਰਿਟਨ ਦੀ ਸੰਸਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਤਰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ,  ਕਾਰਜਵਾਹਕ ਪੁਲਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਟਿਮ ਗਾਡਵਿਨ ਨੇ ਇਸ ਸੰਦੇਹ ਨੂੰ ਖਾਰਿਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਿੰਸਾ ਨਾਲ  ਨਿੱਬੜਨ ਲਈ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਤੀਜੀ ਰਾਤ ਨਕਾਬਪੋਸ਼ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਕੀਤੀ ,  ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ,  ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕੂੜੇਦਾਨਾਂ  ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ।  ਪੁਲਿਸਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੰਦਨ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ 6000 ਵਲੋਂ ਵਧਾਕੇ 16000 ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਦੱਖਣ ਲੰਦਨ  ਦੇ ਕਰੋਇਡਾਨ ਵਿੱਚ 100 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਰੀਵਸ ਫਰਨੀਚਰ ਸ਼ਾਪ ਫੂਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।  ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ  ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।  ਇੱਥੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਧੂੰਆਂ  ਇੰਨਾ ਜਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਆਸਪਾਸ  ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਸਾਹ  ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ ।  ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 400 ਤੋਂ ਵਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ।  ਇੱਥੇ ਦੀਆਂ ਜੇਲਾਂ ਭਰਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੰਦਨ  ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਵੀਰਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਟੋਟੇਨਹਮ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚੈਕਿੰਗ  ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਵੈਨ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀ ।ਪੁਲਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ,  ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੈਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਮਾਰਕ ਡੁੱਗਨ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਦੋਤਰਫਾ ਫਾਇਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਟੋਟੇਨਹਮ ਨਿਵਾਸੀ ਡੁੱਗਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।  ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲੀ ਕਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਚਲਾਈ ।ਇਸ ਘਟਨਾ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਟੋਟਨਹਮ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਮੁਜਾਹਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ  ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਰਾਤ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ ।
ਇਸ ਪਛੜੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਰੇਬਿਆਈ ਮੂਲ  ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਹਨ ।
ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਭਾਵੇਂ  ਇੱਕ ਦੁੱਕਾ ਹਨ ਪਰ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ (ਇੰਸ਼ਯੋਰੇਂਸ ਇੰਡਸਟਰੀ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ  ਕਰੀਬ 939 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ )ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ .  ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਡੇਵਿਡ ਕੈਮਰਨ ਇਟਲੀ ਤੋਂ  ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ  ਹੀ ਛੱਡਕੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤ ਆਏ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀਰਵਾਰ ਵਲੋਂ ਸੰਸਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਤਰ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ ।

ਚਾਚਾ ਬੂਟਾ ਤੇਲੀ - ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋ

ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਟੱਬਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਦੂਜੀ ਗਲੀ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੇਲੀਆਂ ਆਲੀ ਗਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਓਥੇ ਬੂਟੇ ਤੇਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਕੋਹਲੂ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਗਲੀ 'ਤੇ ਈ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਵੱਡਾ ਵਰਾਂਡਾ ਜਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਹਲੂ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੂਟੇ ਦਾ ਬਲਦ ਗੇੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬੂਟਾ ਬਲਦ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਖੋਪੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਉਹਨੂੰ ਬੁਸ਼ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿਹੜੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਬਲਦ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਓਹੋ ਕੱਚੀ ਥਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਥੇ ਇਕ ਡੂੰਘੀ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਖਾਈ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਅ ਆਉਂਦੀ। ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਇਕ ਮੰਜਾ ਡੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਰਜਾਈਆਂ, ਗਦੈਲੇ ਤੇ ਖੇਸ ਵਗੈਰਾ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ। ਤੇਲ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਲੱਗ ਕੇ ਉਹ ਮੈਲੇ ਹੋਏ ਰਹਿੰਦੇ।
ਹਾਂ,ਜੇ ਕੁਝ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਤੇਲੀ ਦਾ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਕਰਨ ਆਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਘੰਟਾ ਦੋ ਘੰਟੇ ਜ਼ਰੂਰ ਬਹਿੰਦਾ। ਅਕਸਰ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਉਰਦੂ ਦੀ ਅਖਬਾਰ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਅਖਬਾਰ 'ਚੋਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਮਰ ਛੋਟੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਹੱਸਦਾ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦੰਦ ਦਿਸਦੇ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੱਦਰ ਦਾ ਲੰਮਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਉਂਦਾ ਤੇ ਤੇੜ ਤਹਿਮਤ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ। ਪੈਰੀ ਉਹਦੇ ਘੋਨੀ ਜੁੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਤੇਲ ਲੱਗਣ ਕਰਕੇ ਤੇ ਫੇਰ ਮਿੱਟੀ ਜੰਮਣ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਸਿਰ 'ਤੇ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਉਂਦਾ। ਸਾਡੇ ਆਉਣ ਸਾਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਖੇਡਦੇ ਨੂੰ ਚੱਕ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਘਸੌਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਚੁਭਣ ਕਰਕੇ ਉਹਦੀ ਹਰਕਤ ਉੱਕਾ ਈ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲਗਦੀ। ਮੈਂ ਬਥੇਰਾ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਫੜ ਈ ਲੈਂਦਾ। ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਬਿੱਲੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਬੁਲਾਉਣ ਲਗਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾ ਕੱਢ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੱਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਕਦੇ ਕੁਤ-ਕੁਤਾਰੀਆਂ ਕੱਢਦਾ। ਵਾਹ ਲੱਗਦਿਆਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕਿੱਸਾ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਿਆਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤੁਤਲਾ ਜਿਆ ਬੋਲ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਮੇਰਾ ਖਹਿੜਾ ਨਾਂ ਛੱਡਦਾ। ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਵਾਰ ਉਹ ਖਾਸੇ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਖਾਸ ਲਿਆਂਦੀ ਗੁੜ ਦੀ ਰੋੜੀ ਆਪਣੇ ਖਸੇ 'ਚ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਪਰ ਛੇਤੀ ਦਿੰਦਾ ਨਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਗੁੜ ਦੀ ਰੋੜੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਰਹਿੰਦੀ।
ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਕਸਬੇ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਖਤ ਖਿਲਾਫ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਗਾਂਧੀ, ਨਹਿਰੂ, ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਤੇ ਮੌਲਾਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰ ਜਾਂਦਾ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਉਹ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉਹਨੇ ਇਕ ਭਾਰੀ ਜਲਸਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਤਕਰੀਰਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਜਾਂਦਾ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਕੋਹਲੂ ਤੇ ਘਾਣੀ ਦਾ ਉਹਨੂੰ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉੱਠ ਕੇ ਭੱਜ ਤੁਰਦਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਖਬਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਬੂਟਾ ਤੇਲੀ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਦੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਓਵੇਂ ਛੇੜਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਝੱਟ ਜਾ ਕੇ ਉਹਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ' ਗੁੜ ਦੀ ਰੋੜੀ ' ਮੰਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਫੇਰ ਵੀ ਦੋ ਚਾਰ ਏਧਰ ਓਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਹੀ ਗੁੜ ਦਿੰਦਾ। ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ Ḕਮੁਸ਼ਕḔ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਸਗੋਂ ਉਹਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਉਹ 'ਮੁਸ਼ਕ' ਚੰਗਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਬੂਟਾ ਚਾਚਾ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ।
ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੱਲੇ ਗੁੱਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਪਰ ਸਹਿਮ ਜਿਆ ਛਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਪਰ ਕੋਈ ਜਿਵੇਂ ਸਹਿਮਿਆਂ ਸਹਿਮਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੋਵੇ। ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਗੰਡਾਸੇ,ਤਲਵਾਰਾਂ,ਦੇਲੇ ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਦੇਸੀ ਪਸਤੌਲ ਵੀ ਬਣਵਾ ਲਏ ਸਨ। ਫੇਰ ਕਟਾ-ਵੱਡੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਨਿਰੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਹੀ ਹਨ।
ਕਹਿੰਦੇ ਛੋਟੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਉਛਾਲ ਦਿੰਦੇ ਐ ਤਟ ਥੱਲੇ ਸੇਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਐ। ਬੱਚੇ ਪਰੋਏ ਜਾਂਦੇ। ਬਸ਼ੀਰੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦਾ। ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਸਾਡੇ ਆਉਣੋ ਹਟ ਗਏ ਸਨ। ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਕੇ ਡਰ ਲੱਗਦਾ। ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨੂੰ ਜੀ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਨਾ ਰੋਟੀ ਸੰਘੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਦੀ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਏ- ਗਏ ਤੋਂ ਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।
ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਬੂਟੇ ਤੇਲੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਦੋਏ ਜਵਾਨ ਧੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਫੇਰ ਟਿਕ-ਟਿਕਾਅ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੜ ਆਵੇ। ਪਰ ਬੂਟੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਪੱਕਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇੱਜਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਏਥੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਸਿਵਾਏ ਕੁਝ ਕੁ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੋਣ ਜਾਣਦਾ ਸੀ? ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਭੇਜਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਰ ਕਈ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। "ਵੱਡੇ-ਭਾਈ ਏਸ ਰੌਲੇ-ਗੌਲੇ ਵੇਲੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਲੋੜ ਐ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣੀਂ।" ਬੂਟਾ ਚਾਚਾ ਹਿੱਕ ਥਾਪੜ ਕੇ ਆਖਦਾ।
ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੁ ਕਣੀਆਂ ਪੈ ਕੇ ਹਟੀਆਂ ਸਨ। ਹਵਾ ਬੰਦ ਸੀ। ਆਥਣ ਕੁ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਗਲੀ 'ਤੇ ਖੁਲ੍ਹਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬੁਹਜ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਡਾਹ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਹਵਾ ਰੁਮਕਦੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਪੱਖੀ ਝੱਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਗਲੀ ਵਿਚ ਸੁੰਨ-ਸਰਾਂ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਆ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਲੁਕਿਆ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ।
ਏਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਤੇਲੀਆਂ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੌਲਾ ਪੈਂਦਾ ਸੁਣਿਆ ਸਾਹਮਣੀ ਗਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬੂਟਾ ਚਾਚਾ ਭੱਜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਪੈਰੀ ਜੁੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਲੀ ਕੱਚੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਤਿਲਕਣ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੱਲ ਮੋੜ 'ਤੇ ਸੀ ਜਿਥੇ ਦੋ ਗਲੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਬੂਟੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਭੱਜ ਕੇ ਮੋੜ ਮੁੜਨਾ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਵੜਨਾ ਸੀ। ਮੋੜ 'ਤੇ ਇਕ ਧੋੜੀ ਜਿਹੀ ਸੀ ਜਿਥੇ ਉਹਦਾ ਪੈਰ ਤਿਲਕਿਆ ਤੇ ਉਹ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਹਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਵਿਚ ਜਾ ਪਿਆ।
ਪਿੱਛੋਂ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਬੰਦੇ ਡਾਂਗਾਂ,ਗੰਡਾਸੇ ਤੇ ਕ੍ਰਿਪਾਨਾਂ ਲਈ ਉਸ 'ਤੇ ਆ ਚੜ੍ਹੇ। ਉੇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੂਟੇ ਚਾਚੇ 'ਤੇ ਭਰਵੇਂ ਵਾਰ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮੇਰੀਆਂ ਲੇਰਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਝੱਟ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜ ਗਿਆ। ਮਾਂ ਨੇ ਉੱਠ ਕੇ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ।
ਸਭ ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ-ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੌਂਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੜ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਬੁਖਾਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਨਾ ਪੱਕੀ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖਾਧੀ।
ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਮੌੜ ਮੁੜਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਥਾਂ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਚੰਦਰੇ ਪਲ ਅੰਦਰ ਤਕ ਝੰਜੌੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਰ ਬੂਟੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਇੱਥੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਵੇਖੋ … . . - ਸੋਹੇਲ ਹਾਸ਼ਮੀ

 [ ਇਹ ਲੇਖ ‘ਬਸਤੀ ਤੋ ਬਸਤੇ ਬਸਤੀ ਹੈ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਆਉਟਲੁਕ ਹਿੰਦੀ  ਦੇ  ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਹੈ ]

ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਹਰ ਤਰਫ ਇਹ ਏਲਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ  ਕਿ ਦਿੱਲੀ ੧੦੦ ਬਰਸ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਹੋਣ ਲਗਾ ਹੈ ,  ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਿ “ਦਿੱਲੀ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਵਾਨ ਰਹਿੰਦੀ” ਹੈ ਅਤੇ “ਵੇਖੀਏ ਨਾ ਹੁਣੇ ਕਾਮਨਵੇਲਥ ਖੇਡਾਂ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੁਲਹਨ ਬਣੀ ਸੀ” ,  ਵਗੈਰਾ ਵਗੈਰਾ ,  ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ  ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਏਲਾਨਨਾਮਿਆਂ  ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ  ਪਾ ਲਈ ਜਾਵੇ ,  ਅਤੇ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਉਸ ਦਿੱਲੀਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਇਸ ਅਤਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ /  ਮੱਧਕਾਲੀਨ /  ਆਧੁਨਿਕ ਨਗਰੀ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਣ  ਦੇ ਝਾਂਸੇ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ  ਦੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ੨੧ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ  ਦੇ ਪੂਰਵ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਚਮਚਮਾਉਂਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰੀ  ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਲੀਂ ਬੈਠਾ ਹੈ .

ਹੁਣ ਸਭ ਵਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਹੈ ਕਿਸ ਚਿੜੀ ਦਾ ਨਾਮ ?  ਪਾਕਿਸਤਾਨ  ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਅੰਗ ਕਾਰ ਇਬਨ - ਏ–ਇੰਸ਼ਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਿਤਾਬ ਉਰਦੂ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਏ ਲਾਹੌਰ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ .   ਇਸ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਇੰਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ “ ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ  ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੁਦੂਦ - ਏ–ਅਰਬਾ  ( ਵਿਸਥਾਰ )  ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਲਾਹੌਰ  ਦੇ ਚਾਰੇ ਤਰਫ ਲਾਹੌਰ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਵਾਕੇ  ( ਸਥਿਤ )  ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਦਿਨ ਵਾਕੇ - ਤਰ  ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ”

ਇੱਕ ਫਰਕ ਹੈ ,  ਇਬਨ - ਏ - ਇੰਸ਼ਾ  ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣਾ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੋ ਵੱਖ ਵੱਖ ਚੀਜਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਮਗਰ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ  ਦੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬੂ ਬਸਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ,  ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ  ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਰਫ ਵਿਆਹ  ਦੇ ਕਾਰਡ ,  ਅਚਾਰ ਮੁਰੱਬੇ ਅਤੇ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ,  ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ  ਕਿ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਲਈ ਬਿਰਯਾਨੀ ,  ਚੱਟ ,  ਕੁਲਫੀ ਵਗੈਰਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਿੱਤਰ ਜਾਂ ਏਨ ਆਰ ਆਈ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਥੇ ਆਓ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਇਸ ਜਿੱਤੇ ਜਾਗਦੇ ਸੰਘਰਾਲਿਅ  ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾ ਸਕਣ .  ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਉੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਣਾਂ ਵਲੋਂ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਮਗਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਵੱਖ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਘੱਟ ਸੰਖਿਅਕ ਹੈ ਅਸੀ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ .

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਇੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਤੱਦ  ਤੋਂ  ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਲੋਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਬਣੀ ਹੈ .  ਰਾਮ ਭਲਾ ਕਰੇ ,  ਸਰਦਾਰ ਸ਼ੋਭਾ ਸਿੰਘ  ਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਲ  ਦੇ ਦੂਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇ ਲੁਟਿਅਨਸ ਅਤੇ ਬੇਕਰ ਸਾਹੇਬ  ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ  ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਬਣਾਈ .  ਰਾਇਸੀਨਾ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਵਲੋਂ ਜਾਰਜ ਪੰਚਮ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਤੱਕ ,  ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖੁੱਲੀ ਸੜਕ ਸੀ ,  ਇਸਨੂੰ ਕਿੰਗਸ ਵੇ  ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ,  ਜਾਰਜ ਪੰਚਮ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਧੁੱਪ ਤੋਂ  ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਛਤਰੀ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ,  ਕਿੰਗਸ ਵੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੜਕ ਕੱਟਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਵੀਂਸ ਵੇ ਕਹਲਾਉਂਦੀ ਸੀ  ਇਸ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ,  ਤਾਂਗੇ ਸਾਈਕਿਲ ਚਲਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜਤ ਤੱਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਤੱਦ ਅਸੀ ਗੁਲਾਮ ਸਾਂ ,  ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ,  ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਟਰੈਫਿਕ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਅਜੇ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਖਬਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ .

ਖੈਰ ਇਸਨੂੰ ਛੱਡੋ ਆਪਾਂ ਸ਼ੋਭਾ ਸਿੰਘ  ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਾਥੀ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ  ਦੀਆਂ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੋਭਾ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਟਰੇਫਿਕ ਸਰਕੁਲੇਟਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿੰਡਸਰ ਪਲੇਸ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਮ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ .  ਇਹ ਅਜੇ  ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਚੱਲ ਪਾਇਆ  ਕਿ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਮੁਢਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ  ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ  ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ  ਦੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ .   ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ  ਕਿ ਮੁਖਬਰੀ ਠੇਕੇਦਾਰੀ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਸਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਠੇਕੇਦਾਰੀ ਮੁਖਬਰੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ .

ਬਹਰਹਾਲ ਜੋ  ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਈ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ  ਦੇ ੧੦੦੦ ਸਾਲਾਂ  ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬਨਣ ਵਾਲੀਆਂ ੭ ਦਿੱਲੀਆਂ ਤੋਂ  ਵੱਖ ਸੀ .  ਲਾਲ ਕੋਟ ,  ਸੀਰੀ ,  ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ,  ਜਹਾਂਪਨਾਹ ,  ਫਿਰੋਜਾਬਾਦ  ( ਕੋਟਲਾ ਫਿਰੋਜਸ਼ਾਹ )  ,  ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ  ਇਨ੍ਹਾਂ  ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਆਏ ਸਨ ,  ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਆਏ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ  ਦੇ ਬਹੁਮਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਹੈ .

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵਾਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ ,  ਤਾਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਬਨਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਸਾਲ ਲੱਗੇ ,  ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ  ਦੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ੧੯੧੧ ਵਿੱਚ  ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਮਗਰ ਤੱਦ ਤੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਵਾਇਸਰਾਏ ਸਾਹੇਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ  ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ   ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ  ਰਹਿਣਾ  ਪਿਆ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਓਲਡ ਵਾਈਸ ਰੀਗਲ ਸ਼ਰਮ ਕਹਾਂਦਾ ਹੈ .

ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜੋ ਅੱਜ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ  ਦੇ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ  ਦਰਅਸਲ ੧੯੩੦  ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਣੀਆਂ ਹਨ  ,  ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਿਵਾਸ ,  ਸੰਸਦ ਭਵਨ  ,  ਨਾਰਥ ਅਤੇ ਸਾਉਥ ਬਲਾਕ ,  ਇੰਡਿਆ ਗੇਟ ਆਦਿ ਸਾਰੇ .  ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਹਿਫਾਜ਼ਤ  ਦੇ ਕਨੂੰਨ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਵਲ ਉਹ ਹੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹੈ ਜੋ ਘੱਟ ਵਲੋਂ ਘੱਟ ਸੌ ਬਰਸ ਪੁਰਾਣੀਆਂ  ਹੋਣ .  ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲਈ ੨੫ ਬਰਸ ਇੰਤੇਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਕਰਨਾ  ਹੀ ਪਵੇਗਾ .

ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ  ਦੇ ਫਿਰ ੧੦੦ ਬਰਸ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਹ ਰੌਲਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ,  ਮਾਮਲਾ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕੋਈ ਵੀ ਇਮਾਰਤ ੧੦੦ ਬਰਸ ਪੁਰਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਇਸ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਰਾਖਵਾਂ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਬਾਬੂਆਂ ਦੇ  ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੰਗਲੇ ਰਾਖਵਾਂ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣਗੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਤਰਫ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੇਗੇ ਕਿ ੩੫੦ ਬਰਸ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ ਨੂੰ ਰਾਖਵਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ

ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਵਾਸੀਆਂ  ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਸਾਡੀ ਅਮਾਨਤ ਦਾ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ .  ਇਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ  ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਰਿਆਏ ਸਮਝਦੇ ਹਨ .  ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਰੇਖਾ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਿਆਇਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਅਵਸਾਏ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ  ਅਤੇ ਸਵਾਸਥ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਵਿਕਾਸ  ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ .  ਇੱਥੇ ਮੁਫਤ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਟੇਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੈ  ਦੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨਿਸ਼ੁਲਕ ਤਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ .

ਇਸ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਰੋਜ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ ,  ਇਬਨੇ ਇੰਸ਼ਾ ਨੇ ਲਾਹੌਰ  ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਦੇ ਹੋਏ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਇੱਕ ਨਾਸੂਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ  ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਘਾਉ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਫੇਲਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੋ ,  ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ .  ਬਹੁਤ ਸੀ ਪੁਰਾਣੀ ਬਸਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ ਇਸ ਲਗਾਤਾਰ ਪਸਰਦੀਆਂ ਹੋਏ ਮਹਾਂਨਗਰ ਨੇ ਨੀਲ ਲਈ

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਚਾਰੋਂ  ਤਰਫ ਜੋ ਫੈਲਾਵ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਇਲਾਕੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਧਨਵਾਨ ਅਤੇ ਪਰਭਾਵੀ ਲੋਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਗਰਭਵਤੀ ਬਹੁਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਤੱਦ ਤੱਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਦਿੰਦੇ ,  ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ  ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭੈੜੇ ਹਨ .  ਅਜਿਹੇ ਕੋਈ ਲੋਕ ਜੇਕਰ ਕਦੇ  ਗਿਰਫਤਾਰ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੱਡੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਚੈਨਲ ਨੇ ਇਹ ਨਿਊਜ ਬ੍ਰੇਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ .  ਬਲਾਤਕਾਰ  ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ  ਦਿੱਲੀ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਇੰਨਾ ਅੱਗੇ  ਦੇ ਹੁਣ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਵਲ ਅਮਰੀਕੀ ਨਗਰਾਂ  ਦੇ ਦੋਸ਼ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ  ਪਿੱਛੇ ਵਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ .

ਦਿੱਲੀ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਖੂਨ ਇਸ ਲਈ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੈ  ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਵਰਟੇਕ ਕਰਨ ਤੋਂ  ਰੋਕਿਆ ਕਿਉਂ ਗਿਆ ,  ਇਹ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਪਾਰ ,  ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖਰੀਦ ਅਤੇ ਫਰੋਖਤ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਸਭ ਵਲੋਂ ਵੱਡੇ  ਪੇਸ਼ੇ ਹਨ  ਜ਼ਮੀਨ  ਦੇ ਹਰ ਸੌਦੇ ਮੈਂ ਧਾਂਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਹਰ ਵਪਾਰੀ ਟੈਕਸ ਦੀ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਹਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਕਿਸੇ ਢੰਗ ਵਲੋਂ ਉੱਤੇ ਦੀ ਕਮਾਈ  ਦੇ ਰਸਤੇ ਢੂੰਢਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਢੂੰਢ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਸਭ ਮਿਲਕੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ,  ਟੇਲਿਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਨੂੰ ਇੰਟਰਵਯੂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਉੱਤੇ ਧਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਡਿਆ ਗੇਟ ਉੱਤੇ ਮੋਮ ਬੱਤੀ ਵੀ ਜਲਾਂਦੇ ਹਾਂ

ਇਹ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ  ਹੈ ਜੋ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂਹਤਿਆਵਾਂਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਾਂ ਕਾਇਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੁਪਕੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਫਵਾਹਾਂ ਫੈਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਸਿਰਫ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ ਜੋ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਆਏ ਸਨ .  ਕਿਸੇ ਗੁੰਡੇ ਦਾ ਹੱਥ ਪਕਡਨਾ ਬੂਢੋਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੀਆਂ  ਦੇ ਲਈ ,  ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ ,  ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਦਾ ਇੰਤੇਜ਼ਾਰ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਸਾਡੀ ਮਰਦਾਨਗੀ ਉੱਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ .

ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਕਮਜੋਰ ਉੱਤੇ ਡੰਡਾ ਚਲਾਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੈ ,  ਜਿਸ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਾਡੀ ਹੈ ਉਹ ਓਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਦਾਦਾ ਹੈ ,  ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਇਸ ਮਰਜ਼  ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ ਹੁਣ ਪੈਦਲ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਾਈਕਿਲ ਚਲਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਕਯੋਂਕੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ .  ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ  ਦੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਆਇਯਾਲੋਂ ਨੇ ਕਈ ਬਰਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਫਕਟਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਣ  ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ .  ਨਹੀਂ ਮਜਦੂਰ ਹੋਣਗੇ ਨਹੀਂ ਸਾਈਕਿਲ ਚਲਾਓਗੇ ਜੋ ਫੁੱਟ ਪਾਥ ਬਚੇ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਓੱਤੇ ਕੂੜੇ  ਦੇ ਡਲਾਓ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਚੋਕੀਆਂ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਬਚੀ ਹੈ  ਦੇ ਪੈਦਲ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਵੀ ਕਰੋ .

ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਉਹ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਜਿਨ੍ਹੇ ਆਪਣੇ ਅਸਤੀਤਵ  ਦੇ ੧੦੦ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ੧੦੦੦ ਸਾਲ ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਮਾਨਤ ਨੂੰ ਲੱਗ ਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ,  ੧੯੪੭  ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਿਸ ਤੇਜ਼ੀ ਵਲੋਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕਾਇਆ ਪਲਟ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਲੱਗ ਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀ ਅਤੇ ੩੦੦ , ੦੦੦ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ੧੪੦੦੦੦੦੦ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ,  ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿੱਚ ,  ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ,  ਸੰਪ੍ਰਦਾਔਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣੇ ਸਨ ਜੋ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਸਭ ਪਲ ਭਰ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਦੀ ਗਈ ,  ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਪਾਗਲ  ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਕਰਣ ਵਲੋਂ ਇਹ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ,   ਸੁਭਦਰਾ ਜੋਸ਼ੀ   ,  ਡੀ . ਆਰ . ਗੋਇਲ .  ਅਨੀਸ ਕਿਦਵਾਈ ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਲੱਗੇ ਰਹੇ ਮਗਰ ਮੁਹੱਬਤ  ਦੇ ਤੀਨਕੋਂ ਵਲੋਂ ਨਫਰਤ ਦਾ ਸੈਲਾਬ ਕਿੱਥੇ ਰੁਕਦਾ .

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਕਹਿਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਮੀਰ ਤਕੀ ਮੀਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ

“ਬਸਤੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਸਤੀ ਹੈ –ਬਸਤੇ ਬਸਤੇ ਬਸਤੀ ਹੈ”

ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੱਦ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਬਸੇ ਹੋਏ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗਈਆਂ ਹੋਣ ,  ਉਸ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸੰਗੀਤ ਹੋਵੇ ,  ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਲਪ ਹੋਵੇ ,  ਆਪਣਾ ਖਾਸ ਭੋਜਨ ਹੋਵੇ ,  ਜੀਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੈ ਅਤੇ ਤਾਲ ਹੋਵੇ  ,  ਆਪਣੇ ਮੇਲੇ ਠੇਲੇ ਹੋਣ ,  ਤੀਜ ਤਿਉਹਾਰ ਹੋਣ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸਭ ਨਾਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ  ਜਾਣ ਲਈ ਰਾਤ  ਦੇ ੮ ਵਜੇ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਵੀ  ਉਪਲੱਬਧ ਨਾ ਹੋਵੇ ,  ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ੮ ਵਜੇ ਤੱਕ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੀ ੯ ਵਜੇ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਖੁੱਲੀ ਨਾ ਮਿਲੇ ,   ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਸ਼ਹਿਰ ਨਹੀਂ .

ਤੁਹਾਨੂੰ  ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਪੰਡਾਰਾ ਰੋਡ ,  ਔਰੰਗਜੇਬ ਰੋਡ ,  ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਰੋਡ ,  ਅਕਬਰ ਰੋਡ ,  ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੁ ਰਸਤਾ ,  ਮੌਲਾਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਰੋਡ  , ਪੰਡਿਤ ਪੰਤ ਰੋਡ ,  ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਰੋਡ ,  ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ   ਰੋਡ  ਕਾਪਰਨਿਕਸ ਰਸਤਾ ,  ਗੋਲਫ ਲਿੰਕਸ ,  ਤੁਗਲਕ  ਰੋਡ ਵਗੈਰਾ ਉੱਤੇ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ,  ਖਾਣ  ਲਈ ਕੁੱਝ ਵੀ ,  ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ,  ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਬਸ  ਜਾਂ ਲਘੂ ਸ਼ੰਕਾ  ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ ਨਿਰਮਿਤ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤ ਢੂੰਢ  ਕੇ ਤਾਂ  ਵੇਖੋ .  ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਖਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਨ “ਸਭ ਦੀ ਅਵਾਜ  ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿੱਚ” ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕ ਹੈ  ਦੇ ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਭੂਤ ਤਹਿ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ .

ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ  ਬੁਹਤ ਸਾਰਾ  ਪੈਸਾ ਬੁਹਤ ਜਲਦੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ,  ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਕੀਮਤ ,  ਟੈਕਸ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਖਾਨਦਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ,  ਜਹੇਜ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੋਂ  ਗੁਜਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਦਤ ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਜੋ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਦੌਲਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਹਜਮ ਕਰ ਪਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਨਵੇਂ ਅਮੀਰ ਹੋਏ  ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਜੇਕਰ ਨਵੇਂ ਅਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਪੀੜੀਆਂ  ਦੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਗਲੀ ਦੋ ਤਿੰਨ ਪੀੜੀਆਂ ਤੱਕ  ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ  ਵਿਗੜੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸੱਚ ਮੱਚ ਪੁਰਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ  ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਤੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਓਛੇ ਨਵ ਧਨਾਢਾਂ  ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੀ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਤੱਦ ਤੱਕ ਔਰਤਾਂ ਬੁਢੇ ਬੱਚੇ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲੋਕ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਸੁਰਖਿਅਤ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ .

ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮਨੀ ਕੌਲ ਦੀ ਮੌਤ , ਕਲਾ ਜਗਤ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸੱਟ

ਨਵੇਂ ਸਿਨਮੇ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ  ਇੱਕ , ਮਸ਼ਹੂਰ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਦਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਨਿਧਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ . 66 ਸਾਲ  ਦੇ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬੀਮਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ .

ਮਨੀ  ਕੌਲ ਨੇ ਉਸਕੀ ਰੋਟੀ ,  ਅਸਾੜ ਕਾ ਏਕ ਦਿਨ ,  ਦੁਵਿਧਾ ਅਤੇ ਇਡਿਅਟ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ - ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਮਿਲੀ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਕਰਿਟਿਕਸ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੈ .ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਬਾਰੇ ਮਨੀ ਕੌਲ ਦੀ ਫਿਲਮ ' ਸਤਹ ਸੇ ਉਠਤਾ ਆਦਮੀ ' ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਜੁਰਬਾ ਸੀ.

60  ਦੇ ਦਸ਼ਕ  ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ‘ਨਿਊ ਇੰਡੀਅਨ ਸਿਨਮਾ’  ਦੇ ਤਹਿਤ ਨਵੀਂਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਚਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮ੍ਰਿਣਾਲ ਸੇਨ  ,  ਕੁਮਾਰ ਸਾਹਿਨੀ  ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ - ਨਾਲ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ .

ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮੂਲ  ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਮਨੀ ਕੌਲ ਨੇ ਐਫ ਟੀ ਟੀ ਆਈ ਵਿੱਚ ਪੜਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ  ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਰੇ .

ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਕੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾ ਲਈ . ਬਾਲੀਵੁਡ ਦੀ ਤੜਕ - ਭੜਕ ਤੋਂ ਦੂਰ ਉਹ ਜੀਵਨ ਭਰ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ .

1969 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਉਸਦੀ ਰੋਟੀ’ ਨਾਮ ਦੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਜੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਫਿਲਮ ਸੀ .  ਇਸਦੇ ਲਈ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਕਰਿਟਿਕਸ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ .

1971 ਵਿੱਚ ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼  ਦੇ ਡਰਾਮੇ ‘ਅਸਾੜ ਕਾ ਏਕ ਦਿਨ’ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਨਾਮ ਦੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ .  ਇਸ ਵਿੱਚ ਓਮ ਪੁਰੀ  ,  ਰੇਖਾ ਸਬਨਿਸ ਅਤੇ ਅਰੁਣ ਖੋਪਕਰ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ .  ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਕਰਿਟਿਕਸ ਅਵਾਰਡ ਵੀ .

ਸਾਲ 1973 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਫਿਲਮ ‘ਦੁਵਿਧਾ’ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਮਿਲੀ . ਇੱਕ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਫਿਲਮ ਲਈ ਵੀ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮਿਲਿਆ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਕਰਿਟਿਕਸ ਅਵਾਰਡ .  

70  ਦੇ ਦਹਾਕੇ  ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ‘ਘਾਸੀਰਾਮ ਕੋਤਵਾਲ’ ਡਰਾਮੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣਾਈ ਸੀ ਜੋ ਓਮ ਪੁਰੀ  ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ .

ਮਨੀ  ਕੌਲ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ  ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ .  1989 ਵਿੱਚ ਆਈ ਗ਼ੈਰ - ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ‘ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ’ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਠੁਮਰੀ ਗਾਇਕਾ ਸਿੱਧੇਸ਼ਵਰੀ ਦੇਵੀ   ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ .  ਇਸਦੇ ਲਈ ਮਨੀ  ਕੌਲ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ .

90 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਟੀ ਵੀ ਲਈ ਮਿਨੀ ਸੀਰੀਜ ਬਣਾਈ ‘ਇਡੀਅਟ’ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਤੋਰ ਫਿਲਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ . ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਰੁਖ ਖਾਨ  ਨੇ ਵੀ ਰੋਲ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਸਟਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸੀ  .  ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਕਰੀਟਿਕਸ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ .

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 1982 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਵ੍ਰਿਤਚਿਤਰ ਧਰੁਪਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ .

ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਤੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੁਆਲ - ਰੇਵਤੀ ਲਾਲ

ਤਕਰੀਬਨ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ .  ਚਿਲਚਿਲਾਉਂਦੀ ਧੁੱਪੇ ਖੜੇ 20 , 000 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ  ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ  ਦੇ ਜਲਗਾਂਵ ਤੋਂ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ .  ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਖਬਰ ਫੈਲੀ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ ਇਸ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ , ਉਂਜ - ਉਂਜ ਸੜਕ  ਦੇ ਕੰਢੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ .  ਜਗ੍ਹਾ - ਜਗ੍ਹਾ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਝਲਕ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰ ਦੀ ਖਿੜਕੀ  ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ  ਟਿਕਾ ਲੈਂਦੇ . ਇੰਜ ਹੀ ਇੱਕ ਪੜਾਉ ਤੇ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਕਾਰ ਰੁਕੀ .  ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਕੇ ਕਾਰ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਏ .  ਆਪਣੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ  ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਹਿਲਾਣ ਅਤੇ ਹੱਸਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਦੀ ਤਰਫ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ,  ਚਾਰ ਜੂਨ ,  ਪਤਾ ਹੈ ਨਾ ,  ਉਸ ਦਿਨ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ?

ਸੰਮੋਹਿਤ ਭੀੜ ਨੇ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਹਾਂ .ਇਸਦੇ ਬਾਦ ਰਾਮਦੇਵ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ ਔਰ ਅੱਗੇ ਚਲ ਪਏ . ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਚਾਰ ਜੂਨ ਨੂੰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ. ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਅੰਦਾਜਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਹ ਪਾਗਲਪਣ ਕਿਸ ਹਦ ਤਕ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹੈ. ਦਰਅਸਲ ਸ਼ੁਰੁਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ  ਹੀ ਰਾਮਦੇਵ ਇਸ ਪਖੋਂ  ਸਪਸ਼ਟ ਲਗ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਨਸ਼ਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ. ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲੇ ਧਨ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ . ਇਸਦਾ ਲੈਣ ਦੇਣ ਮੁਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸੀ ਔਰ ਬਾਬਾ ਇਹ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ  ਬੜੇ ਹਥਿਆਰ ਯਾਨੀ ਦੋ ਕਰੋੜ ਸਮਰਪਿਤ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਜਰੀਏ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ .

ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੋਇਆ ਉਹ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ .  ਹੁਣ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਰਹੱਸਮਈ ਯੋਗ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ  ਸਬੰਧਤ ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਹੈ .  ਰਾਜਨੀਤਕ ਬਿਆਨਬਾਜੀ ਅਤੇ ਦੋ ਖੇਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਲਜ਼ਾਮਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਦੌਰ ਵੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਹਰ ਖੇਮੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਸਲੀ ਲੜਾਈ ਕੌਣ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਇੱਥੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਬਿਆਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ  ਦੇ ਇਸ ਗੱਡ-ਮੱਡ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ .  ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਖੇਮੇ  ਦੇ ਦੋਹਰੇ ਚਾਲ ਚਲਣ ਨੂੰ ,  ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਦੋ ਕਰੋੜ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ,  ਗ਼ੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਰੀ ਜਨਤਾ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ  ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅਤੇ ਅੱਨਾ ਹਜਾਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਮਦੇਵ ਤੱਕ ਮਚੇ ਬਵਾਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਉਸ ਨੂੰ  ਵੀ .  ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਚੀਜਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ .   ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਝੂਠ ਦੀ ਗੱਲ .

ਜੋ ਵੀ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਟੇਲੀਵਿਜਨ ਉੱਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਤੇ ਝੂਠ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ .  ਮਸਲਨ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਯੋਗ ਸਤਰ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਖੜੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ .  ਉਸ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਾਲੀਸਿਸਟ ਓਵਰੀਜ  ( ਪ੍ਰਜਨਨ ਤੰਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ  ਇੱਕ ਰੋਗ )  ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਉਹ ਅੱਠ ਸਾਲ ਤੋਂ ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ .  ਤੀਵੀਂ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ . ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਰਾਮਦੇਵ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਰੋਗ ਕਿੰਨਾ ਖਤਰਨਾਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਮੇਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਪਰ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸੂਤੀ ਰੋਗ ਮਾਹਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਰੋਗ ਅੱਜ ਕਿੰਨਾ ਆਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਇਲਾਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਭਵ ਹੈ . ਬਾਬੇ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਬੋਧਨਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਕਾਲੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਰਾਮਦੇਵ ਅੱਧੇ - ਅਧੂਰੇ ਸੱਚ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ .  ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖ ਨਾਲ ਕਾਲੇ ਧਨ ਦਾ ਹਿਸਾਬ  ਸਮਝਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਕਰ ਪਨਾਹਗਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ  ਦੇ ਕੁਲ 400 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਜਮਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇਹ ਪੈਸਾ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ 60 , 000 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਹਰ ਪਿੰਡ ਨੂੰ 100 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਮਿਲਣਗੇ .

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਹਿਲਕਾ ਨੇ ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ  ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਿਵਸਥਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਪੈਸਾ ਵਾਪਸ ਆਉਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ  ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਫਿਰ ਤੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਭੇਂਟ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ .  ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਾਬਾ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਮਾਧਾਨ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਵੇਰੇ - ਸਵੇਰੇ ਯੋਗ ਕਰੇ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਏ .  ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਹਰ ਰੋਜ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਆਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਤੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪੰਹੁਚਾਣਾ ਚਾਹੇਗਾ .  ਸਮਾਜ  ਦੇ ਆਤਮਕ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਬਦਲਾਉ ਦਾ ਅਹਿਮ ਜਰੀਆ ਹੈ .

ਸਵਾਲ ਸਾਫ਼ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਜਵਾਬ ਗੋਲ - ਮੋਲ .  ਕਾਲ਼ਾ ਪੈਸਾ ਵਾਪਸ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਫਾਇਦਾ  ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚੂੰ  ,  ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਸੀ .  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਅਹਿਮ ਨਹੀਂ ਸੀ .  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਹਿਸਾਬ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਗੁਰੂ ਇੱਕ ਜਾਇਜ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਸਦਾ ਬਿਨਾਂ ਸਵਾਲ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਰਜ ਸੀ .

ਚਾਰ ਜੂਨ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਿਹ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ  ਦੇ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕ ਜੁਟਣ ਲੱਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਨੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵਰਤ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ .  ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਗੁਜਰਾਤ ਸਥਿਤ ਮੇਹਿਸਾਣਾ  ਦੇ ਜਗਜੀਵਨ ਚੋਕਸੀ .  ਚੋਕਸੀ 97 ਸਾਲ  ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਚਾਰ ਜੂਨ ਨੂੰ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ .  ਚੋਕਸੀ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਜਨਮਦਿਨ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਨਾਉਣਗੇ .  ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਅਨਜਾਨ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਗੁਰੂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ . ਇਸਦੀ ਗਵਾਹੀ ਬਾਬਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼੍ਣ ਦੇ ਦਸਖਤ ਵਾਲੀ ਚਿਠੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ. ਇਸ ਪਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਦੋ ਦਿਨ ਦਾ ਤਪ ਕਰਨਗੇ. ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ  ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਬਾਰੇ ਬਾਬਾ ਨੇ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਬਤਾਇਆ.

ਬਾਬਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕੁਰਪਸ਼ਨ  ਦੇ ਅਭਿਆਨ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਆਪਣਾ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡਾ ਅਭਿਆਨ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ

ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਚਾਰ ਜੂਨ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ  ਪੱਤਰ ਨੂੰ ਮੀਡਿਆ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਸਕੁਰਾਂਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰਾਮਦੇਵ ਦੇ ਤੌਰ ਭੌਰ ਬਦਲ ਗਏ .  ਗੁਸੈਲ ਤੇਵਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਸਖਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠਗਿਆ ਗਿਆ .  ਪਰ ਸੱਚ ਨੂੰ ਛਿਪਾਉਣ  ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ ਰਾਮਦੇਵ ਨਹੀਂ ਸਨ .  ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਯੂਪੀਏ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਭੇਜਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ  ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਆਪਣਾ ਪੈਂਤੜਾ ਬਦਲ ਲਿਆ .  ਚਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀਆਂ  ਦੇ ਗਰੋਹ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਮਨੁੱਖੀ ਸ੍ਰੋਤ ਮੰਤਰੀ  ਕਪਿਲ ਸਿੱਬਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ .  ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ਉਂਜ - ਉਂਜ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆਤਮਕ ਰਵੱਈਆ ਅਪਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਬਲ ਆਕ੍ਰਮਕ  ਹੁੰਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਬਾ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਰੈਲੀ ਲਈ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੁਟਾਣ ਲਈ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ .

 ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਪੰਜ ਜੂਨ ਨੂੰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੋਈ ਪੁਲਿਸ ਜਿਆਦਤੀ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਗਈ ਉਂਜ - ਉਂਜ ਝੂਠ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਗਿਆ .  ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਦਾ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਰਾਜਬਾਲਾ ਉਸ ਰਾਤ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਰਾਜਧਾਨੀ  ਦੇ ਲੋਕਨਾਇਕ  ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ  ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਲਟਕ  ਰਹੀ ਹੈ .  ਉਸੇ ਰਾਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸੁਨੀਲ ਕੁਮਾਰ  ਨੇ ਤਹਿਲਕਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਦਾਨ  ਦੇ ਵਧੇਰੇਤਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਭੱਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਾਂ .  ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਾਰਵਾਈ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਪਿਲ ਸਿੱਬਲ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਠੀਕ ਠਹਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਦਮਨ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਲਤੀ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਗਿਆ ਯੋਗ ਸ਼ਿਵਿਰ ਲਈ ਲਈ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਇਸ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ .  ਉਸੀ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਲੋਕਵਿਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ ਇੱਕ ਠਗ  ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ ਹੈ .

ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਕੇ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਹੀ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਗੱਲ .  ਉਪਰਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਭਲੇ ਹੀ ਭਾਜਪਾ ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਘੇਰਦੀ ਦਿਖੀ ਹੋਵੇ ਮਗਰ ਅੰਦਰਖਾਤੇ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ  ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਘਟੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ .  ਸੂਤਰਾਂ  ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪਾਰਟੀ ਇਸ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ .  ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਤਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਲਾਠੀਆਂ  ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਲਾ ਛੱਡਕੇ ਬਾਬਾ ਨੇ ਤੀਵੀਂ ਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ .

ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਖੀਰ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ਸੀ .  ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਿਰਫ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਲਈ ਸੀ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨ  ਲਈਆਂ ਸਨ .  ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਠੀਕ ਜਵਾਬ ਇਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਖਾਵੇ ਲਈ ਸੀ .  ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਰ  ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਬਾਬਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ .  ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ .  ਅਖੀਰ ਸਰਕਾਰ ਰਾਮਦੇਵ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਿਉਂ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ ?  ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤੱਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖੁਦ ਆਪ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ - ਨਿਰੋਧੀ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਮਸੌਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ .  ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਖੜੀ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਸੀ .

ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੀ ਜੋਰ ਅਜਮਾਈ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ .  ਇਸ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕਰਪਸ਼ਨ  ਦੇ ਸਾਥੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਸਮਰਥਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ .  ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਕੋਲ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਗਏ .  ਗੱਲ ਬਣ ਗਈ .  ਜਨਵਰੀ  ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਅੱਨਾ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੀ ਸੀ .  ਇੱਥੇ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾਈ ਕਿ ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਬਲ ਲਈ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਅਲਿਖਿਤ ਸ਼ਰਤ ਕੀ ਸੀ .  ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ .

ਸੰਕਟ ਤੱਦ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲਗਾ ਜਦੋਂ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ  ਦੇ ਲੋਕ ਵਿੱਖਣ ਲੱਗੇ .  ਅੱਨਾ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅਭਿਆਨ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਸੇਵਕ ਸੰਘ  ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਰਾਮ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਵੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ .  ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕਰਪਸ਼ਨ  ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਮ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰੰਗ ਮੰਚ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਅਭਿਆਨ  ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਗੈਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਭਿਆਨ ਉੱਤੇ ਸੰਘ ਦੀ ਕੋਈ ਛਾਪ ਪਏ .  ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਤਭੇਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਇੱਥੇ ਤੋਂ ਹੋਈ .

ਹਾਲਾਂਕਿ ,  ਰਾਮ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ .   ਰਾਮਦੇਵ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਭਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ .  ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਿਆਸੀ ਖੇਮੇ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਕੀਤਾ .  ਬਾਬਾ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇੰਡਿਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕਰਪਸ਼ਨ  ਦੇ ਅਭਿਆਨ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਇਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਅਭਿਆਨ ਖਡ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .

ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਲੋਕ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਛੋੜਤੇ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇ ਕਿ ਕਿਸਦਾ ਪੈਸਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੈ

ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ .  ਹੁਣੇ ਜੋ ਹਾਲਤ ਹੈ ਉਸਦੇ ਹਿਸਾਬ ਤੋਂ ਇਹ ਕਈ ਹਿੱਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਖਰੀ ਹੋਈ ਵਿੱਖ ਰਹੀ ਹੈ .  ਸਭਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਦੀ ਗੱਲ .  ਹੁਣੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਹਾਲਤ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੇ ਜਰਿਏ 15 , 000 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਏਜੰਸੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਭਰ  ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਮਾਮਲੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੇਗੀ .  ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਪਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ,  ਕੈਬੀਨਟ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚਤਮ ਅਦਾਲਤ  ਦੇ ਨਿਆਯਾਧੀਸ਼ੋਂ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਆਰੋਪਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕਰੇ .

ਇਹ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕਿ ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਚਲਾਏਗਾ ਕੌਣ ,  ਲੋਕਪਾਲ ਮਸੌਦਾ ਕਮੇਟੀ  ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਵਿਧੇਯਕ  ਦੇ ਮਸੌਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੋਈ ਖਾਸ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ .  ਉਹ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖ ਆਜਾਦ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਜੱਜ ,  ਭਾਰਤ  ਦੇ ਸੀਏਜੀ ਅਤੇ ਇੰਜ ਹੀ ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋਣ .  ਇਸਤੋਂ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਸੌਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪੇਂਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ .  ਜੇਕਰ ਲੋਕਪਾਲ ਸਰਵੋੱਚ ਅਦਾਲਤ  ਦੇ ਨਿਆਯਾਧੀਸ਼ੋਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਵੋੱਚ ਅਦਾਲਤ  ਦੇ ਜੱਜ ਲੋਕਪਾਲ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਸੱਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਬਦਲੇ ਦਾ ਔਜਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗੀ ?  ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਲੋਕਪਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਸਰਵੋੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਆਰੋਪਾਂ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਬੰਧਤ ਜੱਜ ਉੱਤੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਕੇ ਬੱਚ ਸਕਦਾ ਹੈ .

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਉੱਤੇ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਮਜਬੂਤ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਤੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਲੇਕਿਨ ਇਸਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਹੋਵੇਗੀ .  ਰਾਮਦੇਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਮਾਂ ਕਾਲੇ ਪੈਸਾ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀਏਕ ਰਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .  ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਪਾਏ ਜਾਵੇ ਉਸਨੂੰ ਮ੍ਰਤਿਉਦੰਡ ਵਰਗੀ ਕੜੀ ਸੱਜਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ .

ਉਥੇ ਹੀ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ  ਦੇ ਦੂੱਜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਰੁਣਾ ਰਾਏ  ਦੀ ਕਿਸਾਨ ਮਜਦੂਰ ਸ਼ਕਤੀ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਨੇਸ਼ਨਲ ਕੈਂਪੇਨ ਫਾਰ ਪੀਪੁਲਸ ਰਾਇਟ ਟੂ ਇੰਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਏ ਕੁੱਝ ਵੱਖ ਹੈ .  ਵਿਅਕਤੀ ਲੋਕਪਾਲ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਸਦਾ ਸਰੂਪ ,  ਇਸਮੇਂ ਨਿਆਯਾਧੀਸ਼ੋਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਲੋਕਪਾਲ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ .  ਇਹ ਲੋਕ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਧੇਯਕ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਰਹੇ ਹਨ .  ਇਸਤੋਂ ਇਹ ਅਰਥ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ - ਨਿਰੋਧੀ ਵਿਧੇਯਕ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅਲਗ ਰਾਏ  ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਖੇਮਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ .  ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੈ .  ਸਰਕਾਰ ਹੁਣ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇਹ ਕਨੂੰਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ .  ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਅੱਨਾ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਲੋਕਪਾਲ  ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੈ .  ਇਸ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਪਿੱਛਲੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ .  ਉਥੇ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ - ਨਿਰੋਧੀ ਕਨੂੰਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ  ਦੇ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਸੰਸਦੀ ਸਤਰ ਬੁਲਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ .

 ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਕਪਾ  ਦੇ ਨੇਤਾ ਵ੍ਰੰਦਾ ਕਰਾਤ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਹਨ .  ਮਸਲਨ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੋਸ਼ ਤੇ ਕੀ ਰੁਖ਼ ਅਪਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ?  ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੋਸ਼  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਵਾਜ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ ?  ਹਾਲ  ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਘੋਟਾਲਿਆਂ  ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀ ਹਰਸ਼ਦ ਮਹਿਤਾ  ਵਰਗੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ ?  ਕੀ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਗਾਡਫਾਦਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਲ ਕਰਕੇ ਹਜਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੂਨਾ ਲਗਾਇਆ ਸੀ ?

ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਨੂੰਨ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲ ਪਾਵੇਗਾ .  ਜਾਂ ਫਿਰ ਗੰਭੀਰ  ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸੁਧਾਰ ਸਾਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹਨ ?  ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸ਼ੰਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਰੋਗ ਲਈ ਏਲੋਪੈਥਿਕ ਇਲਾਜ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ .  ਉਹ ਰੋਗ  ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਲੇਕਿਨ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚੀਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖ਼ਰਾਬ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਗਵਰਨੈਂਸ ਦੀ ਲਚਰ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ .

 ਸ਼ੰਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਰਥਕ ਜਿੰਦਗੀ ਬੇਹੱਦ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ .  ਕਈ ਕੰਪਨੀਆਂ ,  ਟਰੱਸਟ ,  ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਜਾਂ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤਰੀਕੇ ਤੋਂ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਖੁਲਵਾਉਂਦੇ ਹਨ .  ਸਵਿਸ ਬੈਂਕ ਪਿਛਲੇ 800 ਸਾਲ ਤੋਂ ਅਸਤਿਤਵ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ .  ਉਹ ਸੌਖ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣਗੇ .  ਉਦਾਹਰਣ  ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ,  ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ   ਦੇ ਬੇਟੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ  ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸਵਿਸ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ .  ਸ਼ੰਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਇੱਕ ਆਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਾਨੂੰਨਾਂ  ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ .

 ਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਠੰਡੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ  ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉੱਥੇ  ਦੇ ਬੈਂਕ ਤੁਹਾਡੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਕਰੋਸ਼ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ .  ਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤੱਥ  ਮੰਗਣਗੇ .  ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਲੋਕ ਉਂਜ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਜਿਸਦੇ ਜਰਿਏ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇ ਕਿ ਕਿਸਦਾ ਪੈਸਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੈ .  ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਣਾ ਕਿਸੇ ਚਮਤਕਾਰ ਤੋਂ  ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ .  ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਮਸਲੇ ਤੇ ਕੁੱਝ ਤਰੱਕੀ ਤਾਂ ਹੋਈ ਹੈ .  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਆਕਰੋਸ਼ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ 2ਜੀ ਸਪੇਕਟਰਮ ਆਵੰਟਨ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦਰਮੁਕ  ਦੇ ਏ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਕਨਿਮੋਝੀ ਸਮੇਤ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਖੇਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਧਾਂਦਲੀ  ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਰੇਸ਼ ਕਲਮਾੜੀ ਜੇਲ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ .  ਇਸ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਅਗਲਾ ਨਾਮ ਪੂਰਵ ਦੂਰਸੰਚਾਰ ਮੰਤਰੀ  ਦਿਆਲੂ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੈ .  ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਮਲਾ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਟਿਕ ਪਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀਆਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੋਣ ਜੋ ਪੈਸੇ  ਦੇ ਲੈਣ ਦੇਣ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦੇਣ .

ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੰਕਰ ਵਰਗੇ ਕਰ ਮਾਮਲਿਆਂ  ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਰਹੇ ਹਨ .  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮੁਤਾਬਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਨੂੰਨ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ .  ਜ਼ਰੂਰਤ ਸਾਫ਼ - ਸੁਥਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਿਹ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਮੱਧਵਰਗ ਇਹ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਇਹ ਵਰਗ ਪਹਿਲਾਂ ਅੱਨਾ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਰਤ ਤੇ ਬੈਠਾ ,  ਫਿਰ ਇਸਨੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅੱਨਾ ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਨਾਲ ਬੈਠਣਗੇ .  ਇਸ ਵਰਗ ਨੇ ਬੜੇ ਖਤਰਨਾਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਸਪਾਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਵੱਧਦੇ ,  ਬਿਖਰਦੇ ਅਤੇ ਸਿਮਟਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ .  ਭੂਮੰਡਲੀਕਰਨ  ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਪਲੀ - ਵਧੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਅਤੇ ਸਾਮਾਜਕ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਟੁੱਟਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ .  ਇਹੀ ਵਰਗ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਵਰਗੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਇਹ ਵਰਗ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਚੀਜਾਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਰੋਗ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋਵੇ ਉਸਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਤੁਰਤ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ .  ਸ਼ੰਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋਕ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਖਬਾਰਾਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਪੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੌਦੇ ਤਲਾਸ਼ਣਗੇ ,  ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਹ ਸੰਪਤੀਆਂ ਖਰੀਦ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਕੁੱਝ ਰਕਮ ਬਲੈਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੁਕਾ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ .  ਜੇਕਰ ਭਰਸ਼ਟਾਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੇਣਾ ਹੀ ਇੱਕਮਾਤਰ ਵਿਕਲਪ ਹੈ ,  ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨਤਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪ੍ਰਾਪਰਟੀ ਏਜੰਟ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਉੱਤੇ ਚੜਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ .

ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ 1 , 100 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ  ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਉਠ ਰਹੇ ਹਨ .  ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਲਈ ਠੀਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ .  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਾਊ ਅਤੇ ਖਬੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਭਿਆਨ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ .  ਅੱਨਾ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਤੇ ਯੂਪੀਏ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਕੜ ਅਤੇ ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੇ ਭਾਜਪਾ ,  ਸੰਘ ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਬੈਠੇ - ਬਿਠਾਏ ਇੱਕ ਮੁੱਦਾ ਥਮਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ .  1991 ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੱਧਵਰਗ  ਦੇ ਆਕਰੋਸ਼ ਨੇ ਅਯੋਧਿਆ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ  ਮੰਡਲ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲਿਆ ਸੀ .

ਭਾਰਤ ਦਾ ਉਭਰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਵਾਂ ਮੱਧਵਰਗ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋ ਰਸਤੇ ਹਨ .  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ  ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ .  ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਉਹ ਚਰਣਬੱਧ ਬਦਲਾਉ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਸਮਾਧਾਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਕੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਹੋਵੇਗਾ .  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਜੋਧਾ ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ,  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ .  ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸੰਗਤੀ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਇਲਾਜ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ - ਸੁਥਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੈ ,  ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨਾ .

ਸ੍ਰੋਤ:-ਤਹਿਲਕਾ ਹਿੰਦੀ

ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਮੌਤ-ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਦੀ ਭੱਦੀ ਮਿਸਾਲ

ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਵਰਤ ,  ਜੋ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤ ਤੁੜਵਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਝੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ .  .  .  ।  ਦੁਸਰੇ ਪਾਸੇ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਖਨਨ ਮਾਫੀਆ ਦੇ ਚੰਗੁਲ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਰਨ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਉਸ ਸਾਧੂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁੱਧ ਵੀ ਨਾ ਰਹੀ ,  ਜਿਸਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ  ਦੇ ਦਿੱਤੀ ।

ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਮਾਤ੍ਰਸਦਨ  ਦੇ ਸੰਤ ਸਵਾਮੀ  ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦੀ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ  ਦੇ ਹਿਮਾਲਾਇਨ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।  ਉਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿਥੇ ਸਵਾਮੀ  ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।  ( ਮਾਤ੍ਰਸਦਨ ਉਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਰਿਆਵਰਣਵਿਦ ਜੀਡੀ ਅੱਗਰਵਾਲ  ਨੇ ਗੰਗਾ ਉੱਤੇ ਬਣ ਰਹੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਬਾਅਦ ਗੰਗੋਤਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰੀਯੋਜਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ).

ਇੱਕ ਨੇ ਕਾਲੇ ਧਨ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਵਰਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਨੇ ਮੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਚੁਣਿਆ ।  ਇੱਕ ਦਾ ਵਰਤ ਤੁੜਵਾਉਣ ਲਈ ਉਤਰਾਖੰਡ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੱਡੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸੁੱਧ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਲਈ ।  ਇਸ ਅਨਦੇਖੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਵਾਮੀ  ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ।

34 ਸਾਲ  ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ 19 ਫਰਵਰੀ ਤੋਂ ਵਰਤ ਉਤੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਗੰਗਾ ਕੰਢੇ ਸਾਰੇ ਸਟੋਨ ਕਰੈਸ਼ਰ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ।  12 ਵਿੱਚੋਂ 11 ਕਰੇਸ਼ਰ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ,  ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਕਰੇਸ਼ਰ ਅਜੇ ਵੀ ਚਾਲੂ ਸੀ ।  ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਇਸ  ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਰਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਤੇ ਸਨ ।

ਹਰਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦੀ ਹਾਲਤ ਗੰਭੀਰ  ਹੋਣ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਨਨ - ਫਾਨਨ ਵਿੱਚ ਦੇਹਰਾਦੂਨ  ਦੇ ਹਿਮਾਲਇਨ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । 2 ਮਈ ਨੂੰ ਉਹ ਕੋਮਾ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ।

ਉੱਤਰਾਂਚਲ  ਦੇ ਸੀ ਐਮ ਰਮੇਸ਼ ਪੋਖਰਿਆਲ ਨਿਸ਼ੰਕ ਨੇ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਵਰਤ ਤੁੜਵਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦਾ ਹਾਲਚਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਵੀ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ।  ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ  ਵੀ ਨਿਗਮਾਨੰਦ  ਦੇ ਉਪਵਾਸ ਤੇ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।

 

 

ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ 15 ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਮਾਤ੍ਰਸਦਨ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਲੈਂਡ- ਮਾਫੀਆ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਜਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨੇ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ .

ਸਦਨ  ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਵਾਮੀ  ਸ਼ਿਵਾਨੰਦ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਸੰਵੇਦਨਹੀਣਤਾ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸੀ ਬੀ ਆਈ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ .

ਹਰਦੁਆਰ ਸਿਟੀਜਨ ਕਾਉਂਸਿਲ  ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਜੈ ਵਰਮਾ  ਨੇ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਉਤਰਾਖੰਡ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਹੈ .

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  “ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਤ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੈ ,  ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ  ਉੱਤੇ ਗ਼ੌਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ  ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੱਤ  ਲੈਂਡ ਮਾਫੀਆ  ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਗੰਗਾ ਦਾ ਦੋਹਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ . ”

ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਏ ਹਨ

ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਗੰਗਾ  ਦੇ ਦੋਹਨ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ .  ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤ 72 ਦਿਨ ਅਤੇ 115 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚਲਿਆ ਸੀ .

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ,  ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਿਹ ਨਾਲ ਹੀ ਸੱਚੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ .

ਮੈਗਸੇਸੇ ਅਵਾਰਡ  ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਰਾਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ,  ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ੍ਵਯਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਗੋਵਿੰਦਾਚਾਰਿਆ ਵੀ ਨਿਗਮਾਨੰਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਫਿਰ ਵੀ ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲੋਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀ ਮਿਲ ਸਕੀ .

ਭਾਜਪਾ  ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਚੱਲ ਰਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਛੇੜ ਰੱਖੀ ਹੈ .

ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਉਮਾ ਭਾਰਤੀ  ਵੀ ਗੰਗਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਰਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਰਤ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ . ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੀਜੇਪੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਿੱਲੀ ਚੱਲੀ ਗਈ

ਸ੍ਰੋਤ-ਹਿੰਦੀ ਲੋਕ ਅਤੇ ਬੀ ਬੀ ਸੀ

ਕਿਉਂ ਨਿਕਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਹਵਾ - ਸੰਦੀਪ ਪਾਂਡੇ

ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ  ਤੋਂ ਜਬਰਨ ਹਟਾਇਆ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ .  ਸਾਰੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਗਲਤ ਹੋਇਆ .  ਖਾਸਕਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ .  ਪਰ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਸ ਤੇ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ .

ਬਾਬਾ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁੱਦਾ ਚੁੱਕਿਆ  .  ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾਲ ਹੱਲ ਢੂੰਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ  .  ਗੱਲਬਾਤ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬਲ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ .  ਇਹ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ .  ਮੇਧਾ ਪਾਟਕਰ ਨੂੰ 2006 ਵਿੱਚ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਤ  ਦੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ .  ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗਠ-ਜੋੜ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਵਰਤ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੱਕ ਆਏ ਸਨ .

 

ਮੇਧਾ ਪਾਟਕਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਕਈ ਸਾਮਾਜਕ - ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਰਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੇ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਹਿਸ਼ਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਝਲਿਆ ਹੈ .  ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਜਨਤਾ ਦਾ ਇਸ ਕਦਰ ਦਮਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ .  ਲੋਕ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਯਾਤਨਾਵਾਂ ਸਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਝਲਦੇ ਹਨ .  ਉਸ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਤਾਂ ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਝਲਣਾ ਪਿਆ .  ਰਾਮਦੇਵ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੋਂ ਕੁੱਦ ਗਏ .  ਫਿਰ ਇੱਕ ਕੁੜੀ  ਦੇ ਬਸਤਰ ਪਹਿਨ ਕੇ  ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ .  ਪਰ ਫੜੇ ਗਏ .  ਰਾਮਦੇਵ ਜੇਕਰ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਾਹਸ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਰਿਮਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ .

 

ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ 4 ਅਤੇ 5 ਜੂਨ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕਾਲੇ ਧੱਬੇ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ .  ਉਸਦੀ ਜਿੰਨੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਉਹ ਘੱਟ ਹੈ .  ਦਿਗਵਿਜੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਤੋਂ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਇਸ ਲਈ ਬਾਬਾ ਆਜਾਦ ਹੈ ਵਰਨਾ ਸਲਾਖਾਂ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦਾ .  ਪਰ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਬਾਬਾ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਬਾਬਾ ਦਾ ਵਰਤ 4 - 5 ਦਿਨ ਚੱਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਨੂੰ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ .  ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਡਰ ਗਈ .  ਪਰ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ .

 

ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਇਆ .  ਅੰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਲਈ ਤਿਆਗ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ .  ਜੇਕਰ ਅੰਨਾ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ .  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਰਾਲੇਗਣ ਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰ  ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਾਲਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ .  ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ 82 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ 32 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਵੀ ਕੀਤੇ .

 

ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਖਰਚ ਹੋਏ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰੋੜਾਂ ਖਰਚ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ .  ਬਿਨਾਂ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਜਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ  ਦੇ ਇੰਨਾ ਪੈਸਾ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ .  ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨ  ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਰੇਕ ਪਹਿਲੂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਜਨ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ .  ਇਸ ਲਈ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਮੱਧ ਵਰਗ ਆਇਆ .  ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਨਾ ਤਾਂ ਆਇਆ ,  ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ .  ਇਹ ਵਰਗ ਤਾਂ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾਲ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਬਾਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹਾਜਰੀ ਦਰਜ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ .

ਅੰਨਾ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਵਿਗਾੜ ਨੂੰ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ .  ਯੋਗ ਸਿੱਖਣ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ .  ਵਰਨਾ ਪੰਜਾਹ ਹਜਾਰ ਦੀ ਭੀੜ  ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ  ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਸੀ .  ਲੇਕਿਨ ਨਾ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਦੇ ਕੋਲ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਕੋਈ ਅਨੁਭਵ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਸਮਰਥਕਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ .  ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਨੇ ਕਸਮ ਖਿਲਵਾਈ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਗਿਰਫਤਾਰ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਵਰਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਗੇ .  ਪਰ ਵਰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਪੰਡਾਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁੱਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ .  ਬਾਬਾ ਤਾਂ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ .

 

ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬਾ ਨੇ ਇਹ ਕੱਚਿਆਈ ਵਿਖਾਈ ਕਿ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ .  ਘੱਟ  ਤੋਂ ਘੱਟ ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਸਬਕ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ .  ਅਰਵਿੰਦ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਭੂਸ਼ਣ ,  ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਭੂਸ਼ਣ ,  ਸਵਾਮੀ ਅਗਨੀਵੇਸ਼ ,  ਕਿਰਨ ਬੇਦੀ  ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ .  ਕਪਿਲ ਸਿੱਬਲ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਕਾਂਤ ਸਹਾਏ ਨੇ ਬਾਬਾ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਣ  ਦੇ ਬਦਲੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਵਚਨ ਦੇਣ .  ਬਾਬੇ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਨੇ ਲਿਖਤੀ  ਦੇ ਦਿੱਤਾ .  ਪਰ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਬਾਬਾ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪਲਟ ਗਏ .  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਹ ਇਤਹਾਸ ਹੈ .

 

ਬਾਬਾ ਨੇ ਜੋ ਮੰਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ ,  ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਸਨ .  ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਬਾਬਾ ਚਾਹ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰੀ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ .  ਹੁਣ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜਾ ਤੇ ਰੋਕ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ .  ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਰੋਕ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀਹੈ .  ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ .  ਕਾਸ਼ ,  ਬਾਬਾ ਨੇ ਦੋ - ਚਾਰ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ .

 

ਬਾਬਾ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਲਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਆ .  ਅਜੇ ਲੋਕਪਾਲ ਬਿਲ ਬਣਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਅੰਦੋਲਨ ਛੇੜ ਦਿੱਤਾ .  ਕੀ ਜਲਦੀ ਸੀ ?  ਹੁਣ ਲੋਕਪਾਲ ਬਿਲ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਪਰਿਕਿਰਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਸਮੂਹ ਨੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮ  ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਬਿਲ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਬੈਠਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਦਦ  ਦੇ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇਗੀ ਤਾਂ ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਗਿਆ .

 

ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਕੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੈ .  ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਉੱਤੇ ਜੋ ਦਬਾਅ ਬਣਿਆ ਸੀ ,  ਉਸਦੀ ਹਵਾ ਫਿਲਹਾਲ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈ ਹੈ .

ਤਰਕੀਬ ਭਰੀ ਰਾਮਦੇਵ ਲੀਲਾ - ਈਸ਼ਵਰ ਦੋਸਤ

ਅੰਨਾ  ਦੇ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਨੈਤਿਕ ਆਭਾ ਵਿੱਖਦੀ ਸੀ ,  ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ  ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਓਨੀ ਹੀ ਬੇਸ਼ਰਮ ਮਹੱਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆ ਵਿੱਖਣ ਲੱਗੀ ਹੈ .  ਅੰਨਾ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸਾਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਸੀ ,  ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਸਚਮੁੱਚ ਗਿਆਰਾਂ ਸੌ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੀ ਕੂਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ .  ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਨਾ ਦੇ ਸਮਾਂਤਰ ਅਤੇ ਖਿਲਾਫ ਉਭਰਨ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਕੀਤੀ ਹੈ ,  ਉਸਦੇ ਚਲਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅੰਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਫਿਲਹਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੇਗੀ .  ਲੋਕਪਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਐਲਾਨ ਸੀ ,  ਮਗਰ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਤਰਕੀਬ ਵਿੱਖ ਰਹੀ ਹੈ .

ਅੰਨਾ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ  ਦੇ ਲੋਕੰਤਰਿਕ ਖੁਲੇਪਣ ਵਿੱਚ .  ਰਾਮਦੇਵ ਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਐਸ਼ਵਰਿਆ  ਦੇ ਇੰਤਜਾਮ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਮਹਾਂਮੰਡਪ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਰਹੇ ਹਨ .  ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ,  ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਪੰਡਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਮਰਨ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ .  ਪੱਖੇ ,  ਕੂਲਰ ,  ਏਅਰਕੰਡੀਸ਼ਨ ਆਰਾਮ ਕਮਰਿਆਂ  ,  ਕਲੋਜ ਸਰਕਿਟ ਕੈਮਰਿਆਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਪੰਡਾਲ .  ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਇਹ ਫਾਈਵ ਸਟਾਰ ਵਰਤ ਹੈ .  ਇਹ ਵਰਤ ,  ਯੋਗ ਸ਼ਿਵਿਰ ,  ਰਾਮਲੀਲਾ ,  ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੈ ,  ਇਤਆਦਿ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਮ ਹੈ .  ਇਹ ਪੈਸਾ ,  ਪਰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਰਤ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਯੋਗ ਹੈ .  ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਿਯੋਗ ਵੀ ਹੈ .  ਉਂਜ ਵੀ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉਭਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮੁਨਾਫਾ ਦਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਜਬਰਦਸਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਹੱਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆ ਵੀ ਹੋਵੇ

ਅੰਨਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਸੰਗਠਿਤ ਭੀੜ ਨਹੀਂ ਸੀ .  ਸਧਾਰਣ ਹਾਜਰੀ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਆਪਮੁਹਾਰੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ .  ਮਗਰ ਰਾਮਦੇਵ ਆਪਣੇ ਅੱਤੁਲ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ  ਦੇ ਜੋਰ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ .  ਜੁਟਾਈ ਗਈ ਭੀੜ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ,  ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਆਪੇ ਆਈ ਭੀੜ ਤੱਕ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ .  ਰਾਮਦੇਵ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ,  ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ,  ਭਾਰਤ ਸਵੈ ਅਭਿਮਾਨ ਨਾਮ  ਦੇ ਅਰਧ - ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ ,  ਯੋਗ ਸ਼ਿਵਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਦੀ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਜਨਤਾ ਦਾ ਕੁਲ ਜਮਾਂ ਜੋੜ ਇਸ ਵਰਤ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਸਕਦਾ ਹੈ .  ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਭੀੜ ਵੀ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ .  ਮਗਰ ਇਸਦੇ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ .  ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਸ਼ਿਵਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਸਾ ਭਰ ਕੇ  ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣਗੇ ,  ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ .  ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ  ਦੇ ਰਾਮਦੇਵ ਲਈ ਪਲਕਾਂ ਵਿਛਾ ਦੇਣ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਜਾਂ ਦਾਂਵ ਨੂੰ ਬੁਝਿਆ ਜਾਣਾ ਬਾਕੀ ਹੈ .

ਲੱਗਦਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ‘ਜੰਤਰ – ਮੰਤਰ  ਦੇ ਜਨਤੰਤਰ’ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ਪਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਮਜੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਦਿੱਲੀ  ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਮਦੇਵ ਲੀਲਾ .  ਲੀਲਾ  ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੋਨੋਂ ਰਾਮਦੇਵ ਹਨ .  ਮਗਰ ਕਹਾਣੀ ,  ਪਟਕਥਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਹੈ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਦਾ .  ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬ੍ਰਹੱਤਰ ਪਟਕਥਾ ਵਿੱਚ ਖਲਨਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਹਨ .

ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਕਿਆਸ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ .  ਇਹ ਹੋਇਆ ਵੀ ਤਾਂ ਪਰਦੇ  ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ .  ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਪਟਕਥਾ ਭਲੇ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਨੂੰ  ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ ,  ਮਗਰ ਨਿਰਮਾਤਾ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਆਰਥਕ ਹਿੱਤ ਵੀ ਹੋਣਗੇ ਹੀ .  ਕੋਈ ਸੰਜੋਗ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਵਰਤ  ਦੇ ਐਲਾਨ  ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਲਾ ਆਮਦਨ ਕਰ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਭੇਜਿਆ .  ਇਸ ਲਈ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ .  ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ   ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇਆਮ ਕਰੀਬੀ ਰਾਮਦੇਵ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਅਦਾਵਤ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਨਫਾਸਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਕਿੱਥੇ ਤੱਕ ਜੋੜ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ,  ਇਹ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ .  ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਿ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਉੱਚੇ ਪਦਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਹੀਂ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਦਿੱਤੀ ਹੀ .

ਮਗਰ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੱਤਭੇਦ  ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਚਲਣ  ਦੇ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਹਨ .  ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਲ ਗਲ ਤੱਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਭਾਜਪਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ .  ਉਸਨੂੰ ਰਾਮਦੇਵ ਵਰਗਾ ਸਹਾਰਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕੇ .  ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ‘ਆਪਣੀ’ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮ  ਦੇ ਧੰਦੇ  ਦੇ ਹੋਰ ਚਮਕਣ ਦੀ ਆਸ ਰਹੇਗੀ ਹੀ .  ਇਹ ਜਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਲਈ ਆਤੁਰ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਲੱਡੂਆਂ ਦੀ ਝਾਕੀ ਸਰੇਆਮ ਨਿਕਲਣ ਦਿੱਤੀ .

ਕਾਂਗਰਸ  ਦੇ ਆਓ ਕਮੇਟੀ - ਕਮੇਟੀ ਖੇਡੀਏ  ਦੇ ਖੇਲ ਤੋਂ ਆਹਤ ਅੰਨਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਚਾਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ .  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਇੱਕ ਤਰਫ ਕਾਂਗਰਸ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਮਦੇਵ ਹੈ .  ਅੰਨਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਮਦੇਵ ਜੇਕਰ ਵਰਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਲਾਮਬੰਦੀ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਆਪਮੁਹਾਰਤਾ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ .  ਰਾਮਦੇਵ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਆਸੀ ਖੇਮੇ  ਦੇ ਬੇਹੱਦ ਦਮਦਾਰ ਭੋਂਪੂ ਬਣਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ .  ਮਗਰ ਡੇਢ  ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਲਈ ਹੋਏ ਵਰਤ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ .

ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਲਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਇੰਨੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਏਕਸਟਰਾ ਕਲਾਕਾਰ ਨਜ਼ਰ  ਆ ਰਹੇ ਹਨ .  ਉਮਾ ਭਾਰਤੀ  ਅਤੇ ਚੌਟਾਲਾ ਜੰਤਰ - ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਬੇਰੰਗ ਵਾਪਸ ਹੋ ਗਏ .  ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਇਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਾਂਪਟਿੰਗ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ .  ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੁਤਵ  ਦੇ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬੀਆਬਾਨ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਗੋਵਿੰਦਾਚਾਰਿਆ ਉਮਾ  ਦੇ ਅਪਮਾਨਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ .  ਗੋਵਿੰਦਾਚਾਰਿਆ ਨੇ ਟੀਵੀ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੰਨਾ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਜਨੀਤੀ - ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ,  ਮਗਰ ਰਾਮਦੇਵ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਅਰਾਜਨੀਤਕ ਹੈ .   ( ਸ਼ਾਇਦ ਓਨਾ ਹੀ ਅਰਾਜਨੀਤਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ !  )  .

ਅੰਨਾ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮੋਰਚਾ ਖੋਲਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆੜੇ ਹੱਥਾਂ ਲੈ ਕੇ ਮੋਦੀ  ਦੀ ਤਾਰੀਫ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਿੱਛਲੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ,  ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ   ਦੇ ਬ੍ਰਹੱਤਰ ਖੇਮੇ ਦਾ ਨਰਾਜ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ .  ਇਹ ਵੇਖਣਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਬਿਗਰੇਡ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਅੰਨਾ  ਅਤੇ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ .  ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ .ਆਰਗ ਵਿੱਚ ਐਮ ਭਾਗਵਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣ .  ਅੰਨਾ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਅਕਾਲ ਮੌਤ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਨੀਤੀ ਸਿਰਫ ਐਨ ਜੀ ਓ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ .

ਅੰਨਾ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇ ਦਲਾਂ ਸਮੇਤ ਤਮਾਮ ਦਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸੀ .  ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਰਗੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੋਈ ,  ਮਗਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਮਝ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਦਾਲ ਨਹੀਂ ਗਲੇਗੀ .  ਮਗਰ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਭਾਜਪਾ ,  ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ  ਨੇਤਾ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ .  ਟੀਵੀ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲੈਣ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਦੇ ਪੱਖ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ .

ਦਰਅਸਲ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਤੋਂ ਓਨਾ ਹੀ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ,  ਜਿੰਨਾ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਹੈ .  ਭਾਜਪਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚੱਲਦਾ ਰਹੇ ਮਗਰ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਕਮਜੋਰ ਹੋ ਜਾਵੇ .  27 ਮਈ ਨੂੰ ਟਾਈਮਸ ਨਾਵ  ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਠਾਕਰੇ ਨੇ ਲੋਕਪਾਲ ਬਿਲ ,  ਅੰਨਾ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਮੀਡਿਆ ਨੂੰ ਜੱਮਕੇ ਕੋਸਿਆ .  ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲੋਕਪਾਲ  ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਦੀ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਹੈ .

ਸਭ ਤੋਂ ਮਜੇਦਾਰ ਲੇਖ ਟਾਈਮਸ ਆਫ ਅਸਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਗੋਸਵਾਮੀ  ਦਾ ਹੈ .  ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ,  ਮਗਰ ਕਿਸੇ ਸਾਜਿਸ਼  ਦੇ ਤਹਿਤ ਅੰਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਗਿਆ . ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਰਾਮਦੇਵ ਨੇ ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਤੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ,  ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਡਰ ਗਈ .  ਇਹ ਲੇਖ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਾਬਾ ਨੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਮਲੀਲਾ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ,  ਤੱਦ ਉਸਨੂੰ ਮੀਡਿਆ ਨੇ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ,  ਮਗਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਜਦੋਂ ਅੰਨਾ ਵਰਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੀਡਿਆ ,  ਐੱਨਜੀਓ ਆਦਿ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀਰੋ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ,  ਤਾਂ ਕਿ ਅੰਨਾ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਲੈਣ .  ਇਹ ਲੇਖ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਨਾ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ  ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਕੇ ਉਪਵਾਸ ਤੋੜਿਆ .  ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਨਾ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਪਤ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਹਨ .

ਫੇਸਬੁਕ ,  ਬਲਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾ ਲਈ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ ,  ਉਹ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਹੈ .  ਭੁਲੇਖਾ ,  ਅੰਤਰਦਵੰਦਵ ਹੈ .  ਸੈਂਕੜੀਆਂ ਸਧਾਰਣ ਲੋਕ ,  ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ,  ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ  ਦੇ ਜਰਿਏ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਮਹੱਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆ ,  ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਕਮਜੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਲਈ ਲਟਪਟਾਉਂਦੀ ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਜੀਭ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵੇਖ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ .  ਰਾਮਦੇਵ ਦੀ ਮਹੱਤਵ ਅਕਾਂਖਿਆ ਉਦੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ,  ਜਦੋਂ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਲਈ ਕਮੇਟੀ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ .  ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਾਬੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਸੋਸ਼ਲ ਸਾਇਟ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਮੜੇਗੀ ਹੀ .

ਰਾਮਦੇਵ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੱਕ ਹੈ .  ਨਾਗਰਿਕ ਸਮਾਜ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ .  ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਵਰਤ ਨੂੰ ਬਲੈਕਮੇਲ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ,  ਮਗਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਅਰਥਨੀਤੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਜਰੂਰ ਉਠਾਏ ਜਾਣੇ  ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ .  ਨਾਲ ਹੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ .  ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪਾਰ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ .  ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ  ਦੇ ਕੋਲ ਕੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀਆਂ ਸ਼ਖਸਿਅਤਾਂ ਦੀ ਉੱਕਾ ਅਣਹੋਂਦ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ?  ਇਹ ਮਜਾਕ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ,  ਉਹ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ਉੱਤੇ ਹਨ .  ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਖੁਦ ਲੋਕਪਾਲ ਵਿਧੇਯਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਆ ਅਗੇਂਸਟ ਕਰਪਸ਼ਨ ਦਾ ਰਾਮਦੇਵ  ਦੇ ਵਰਤ ਤੇ ਕੀ ਰੁਖ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .  ਕੀ ਰਾਮਦੇਵ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵੀ ਖੁੱਲ ਕੇ ਬੋਲਣਗੇ ?