ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਮ੍ਰਿਗਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ-ਗਿਰੀਸ਼ ਮਿਸ਼ਰ

ਏਧਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸੰਬੰਧੀ  ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ,  ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੇ  - ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ  ਵਿੱਚ  ਭੁਲੇਖੇ   ਅਤੇ ਗਲਤਫਹਿਮੀਆਂ  ਫੈਲੀਆਂ  ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।  ਉਹਨਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ  ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਵੈਰੀ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਪਨਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ  ਦੇ ਸਵੈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਲਈ ਡਾਂਗਾਂ  ਲੈ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਆਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ ਤਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਹਸਤੀ  ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨੇ ਭੂਮੰਡਲੀਕਰਣ  ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਯਾਨੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ  ਦੌਰਾਨ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਿਆ ਹੈ ।  ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉਲਝਣਾਂ   ਹਨ ।  ਕਈ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਦਰਾ  ਦੇ ਉਦੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਨਾਮੋਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ  ਮੁਦਰਾ  ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠੇ ਸੰਸਾਰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੇ ਆਏ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ  ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤਥਾਂ  ਤੋਂ  ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਅਤਿ ਮੰਦੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ,  ਅਤਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਉਖਾੜ ਕੇ  ਹਮੇਸ਼ਾ - ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਵਿਦਾਈ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ - ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਹੀ  ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ  ਉਤਕਰਸ਼  ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਗੁਜਰਨਾ ਪਏਗ਼ਾ । ਬਾਜ਼ਾਰ –ਮੁਖੀ  ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਾ  ਹੀ ਉਦਮੀਆਂ  ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲੇਗਾ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਅਤੇ ਜੋਖਿਮਾਂ  ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਧੜਲੇ ਨਾਲ  ਹਿੰਦੀ  ਦੇ ਆਗੂ ਪੱਤਰ - ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਤਮ ਲੇਖਕਾਂ  ਨੇ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ  ਨਵਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਵੀ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਆਤੰਕਵਾਦ ਨਵ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ।  ਇਸ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਮੂਨੇ  ਦੇ ਤੌਰ ਪਰ ਦੋ ਹੋਰ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤਾਂ  ਨੂੰ ਵੇਖੋ -  ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰਨ  ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਇਸ ਪਿਛੜੇਪਨ ਅਤੇ ਲੋਕਵਿਰੋਧੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ।  ਦੂਜਾ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ – ‘ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਅਰਥਤੰਤਰ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪਰਜੀਵੀ  ਜਾਂ ਯੂਰੋ ਕੇਂਦਰਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ - ਤੰਤਰ ,  ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਕੇ  ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ।’ ਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਬਾਬੂ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ  ਕਾਵਿਪੰਕਤੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ  ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਭਿਅੰਕਰਤਾ  ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -  ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਤੰਤਰ ਦਾ ਜੋ ਬਹੁ – ਕੌਮੀਕਰਨ  ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਉਹ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੰਤਰਾਂ  ਦੇ ਮਾਫਕ ਨਹੀ ਬੈਠ ਰਿਹਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਚਿੰਤਨ ਤੇ  ਆਧਾਰਿਤ ਮੌਲਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਮੂਨਾ ਵੇਖੋ ਜੋ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ  ਲੇਖਕ  ਦੇ ਮੁਖ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ  -‘ ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਨ  ਅਤੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕਰੂਪਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਮੈਨੂੰ ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਣ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।’  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ,  ਤੁਸੀਂ  ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਸ਼ਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਭਾਲੋਗੇ  ਤਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਅਵਧਾਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਉਂ ਚੱਲ ਪਿਆ  ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਅਤਿ ਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਸੰਪਾਦਕ ਇਸ ਤੇ  ਕਿਉਂ ਮੋਹਿਤ ਹਨ ,  ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਜਾਨ ਕੇਨੇਥ ਗਾਲਬਰੇਥ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪਏਗ਼ਾ ।  ਧਿਆਨ ਨਾਲ  ਵੇਖੀਏ  ਤਾਂ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਡਿੱਗਣ ਅਤੇ  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਖੇਮੇ  ਦੇ ਧਾਰਾਸ਼ਾਈ ਹੋਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪ੍ਚਾਰ ਜੋਰਾਂ ਨਾਲ  ਚੱਲ ਪਿਆ  ਕਿ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਯਾਨੀ ਅਜ਼ਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆਧਾਰਿਤ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ  ਰਹੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਵਰਗ - ਸੰਘਰਸ਼  ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਨਾਲ  ਹੁਣ ਸਾਮਾਜਕ - ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਫਤਹਿ  ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਵਰੂਪ ਨਿਕਲੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ  ( ਵੇਖੋ,  ਗਾਲਬਰੇਥ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦੀ  ਇਕਾਨਾਮਿਕਸ ਆਫ ਇਨੋਸੇਂਟ ਫਰਾਡ  :  ਟੁਰਥ ਫਾਰ ਆਵਰ ਟਾਇਮ ’,  ਬੋਸਟਨ ,  2004 ,  ਪੰਨਾ 6 )  ।  ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ  ਦੇ ਪਰਿਆਏ  ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ  ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣਾਇਆ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਨੇ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੁਣ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਪਰ ਨਿਜੀ ਮਾਲਕੀ  ਹੈ ਅਤੇ  ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ ।  ਯਾਨੀ   ਮਾਲ  ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਮੁਨਾਫਾ ,  ਨਾ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ  ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ,  ਸਰਵੋਪਰ ਹੈ ।  ਫਿਰ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੀ ਥਾਂ  ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਕਹਿਣ ਤੇ  ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸਵੈਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਾਲ  ਕੋਈ ਲੈਣਾ - ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੇ ਇੱਕ ਹਿਤਕਰ ਵਿਕਲਪ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮਗਰ ਅਰਥਹੀਨ ,  ਛਦਮਵੇਸ਼  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗਹਿਨਤਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਛਿਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ  ( ਪੰਨਾ 7 )  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਹੈ  :  ਉਤਪਾਦਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਪਭੋਕਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।  ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ  - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੀ ਥਾਂ  ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਰਥਹੀਨ ਅਤੇ ਤਰੁਟੀਪੂਰਨ ਹੈ ਭਲੇ ਹੀ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਮਨੋਹਰ ਅਤੇ ਰੌਚਿਕ  ਲੱਗੇ ।  ਇਸਦੇ ਜਰੀਏ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਤੇ  ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਦੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਧੋਖਾਧੜੀ ਹੈ ।  ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜਦੋਂ ਕਈ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਵਾਮਪੰਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਲੇਖਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ,  ਬਾਜ਼ਾਰ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਦੇ ਹਨ ਤਾਂ  ਮਾਸੂਮ ਧੋਖਾਧੜੀ  ਦੇ  ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।  ਪੁਰਾਣੇ ਜਮਾਨੇ  ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਛਵੀ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਵਧਾਰਣਾ ‘ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੀ ਸਾਰਵਭੌਮਿਕਤਾ’ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਤਿੰਨ ਸਵਾਲਾਂ  :  ਕੀ ,  ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ  ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਸਾਰਵਭੌਮ ਉਪਭੋਗਤਾ  ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ  ਧਿਆਨ ਦੇਕੇ ਢੂੰਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੀ ਨਿਯੋਜਨ  ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਥੋਪਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਜਾਦੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ – ਅਨਿੱਛਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਉੱਤਮ  ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਏ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨਿਤ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜੇ ਅਮਰੀਕੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪੌਲ ਸੈਮਿਉਲਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਬਹੁਚਰਚਿਤ  ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਤਾਬੇਦਾਰ ਦੱਸਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੀ ,  ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਗੇ  ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ  ਜੁੜੇ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਉਪਭੋਗਤਾ ਉਤਪਾਦਕ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸੰਜੋਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ   ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਮਾਤਰ  ਹਨ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੋਟ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਸੱਤਾ - ਵੈਭਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ  ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾਵਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀ  ਹੈ ।  ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ  ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤ ਪ੍ਚਾਰ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਵੋਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਕਰੀ ਵਧਾਉਣ  ਲਈ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ  ਅਤੇ ਲਟਕੇ  - ਝਟਕਿਆਂ   ਦੇ ਜਰੀਏ ਖਰੀਦਦਾਰ  ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਮਨਚਾਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੋੜਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਪ੍ਰਿੰਟ ,  ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ  ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਜੱਮ ਕੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ( ਪੰਨਾ   12 )  ।  ਸੰਭਾਵੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਦੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕੇਵਲ ਉਸਦੇ ਵਰਤੋਂ  ਮੁੱਲ ਯਾਨੀ ਲੋੜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਮੁੱਲ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ  ਸਾਮਾਜਕ ਰੁਤਬੇ ਵਿੱਚ ਇਜਾਫਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਉਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਾਰਵਭੌਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਧੋਖਾਧੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਹੈ  (ਪੰਨਾ   14 )  ।  ਪ੍ਰੋ .  ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਸਵਾਰਥ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਮਨੋਹਰ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤੱਦ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਾਡੇ ਹਿੰਦੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ।  ਇਹ ਨਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਲਾਇਮ  ਤਾਂ ਹੈ ਮਗਰ ਨਾਲ ਹੀ ਅਰਥਹੀਨ  ( ਪੰਨਾ   2 )  ।   ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜੋ ਲੋਕ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਤੇ  ਫਿਦਾ ਹਨ  ਉਹ ਜਾਣੇ – ਅਨਜਾਣੇ  ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸਾਰਿਆਂ  ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ ਸਭ  ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।  ਯਾਨੀ   ਟੇਰਡ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ   ਦੇ ਆਪਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ  ਦੀ ਥਾਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਬਟਾਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੇ  ਛਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਸੰਘ ਪਰਵਾਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕਾਇਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ  ਤੌਰ ਤੇ  ਭਾਰਤੀ ਮਜਦੂਰ ਸੰਘ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਸ਼ਰਮਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ  ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਐਵੇਂ ਹੀ  ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੈਚਾਰਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ  ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਾਖਨਲਾਲ ਚਤੁਰਵੇਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੋਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ  :  ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਣ ਅਤੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਚੁਨੌਤੀਆਂ  ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਅਨ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਸਨ  ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ  ਦੀ  ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਪਲੇ  ਇੱਕ ਸੰਪਾਦਕ ।  ਇਹ ਕਮਾਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹੋਂਦ ਰਹਿਤ  ਅਵਧਾਰਨਾ  ਤੇ  ਸ਼ੋਧ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਅੰਤ ਵਿੱਚ ,  ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਜੂਦ  ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅਤੀਤ ਤੱਕ  ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਐਂਡਰਸਨ ਅਤੇ ਲਾਥਮ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਤ ਅਤੇ 1986 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ‘ਦ ਮਾਰਕੇਟ ਇਸ ਹਿਸਟਰੀ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਜੇੰਸ  ਏਮ ਰੇਡਫੀਲਡ  ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੋਈ ਯੂਰਪੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ  ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ  ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਵਾਂਗੇ । ਉਂਜ ਉਤਸੁਕ ਪਾਠਕ   ਬਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਅੱਗਰਵਾਲ  ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਤਾਬ ਪਾਣਿਨੀਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਕਥਾ ਸਰਿਤਸਾਗਰ ਦੀ  ਘੋਖ  ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ  ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਬਦਲੇ ਹਨ  । ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੇ  ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।

ਵਿਚਾਰੇ (ਡੋਲ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ )---ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ

ਠੀਕ

ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਹੀ ਹਨ

ਕਾਬਲੇ ਰਹਿਮ ,ਤਰਸਯੋਗ ,

ਮੁਆਫ ਕਰਨ ਯੋਗੇ

ਝੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਇਹ

ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ

ਹਵਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੂਕਰਾਂ

ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਚਟਾਨਾਂ ਤਾਂ ਕੀ

ਕੱਚੀ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ ਵਿਚਾਰੇ

ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ ਵਿੱਚ .

ਨਾ ਨਾਨਕ ਸੀ ਨਾਲ

ਨਾ ਕਬੀਰ

ਨਾ ਲੈਨਿਨ

ਨਾ ਮਾਰਕਸ

ਬੁਲ੍ਹੇ  ਸ਼ਾਹ  ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਗਰੀਬ ਸਨ ਵਿਚਾਰੇ

ਸੱਖਣੇ ਤੇ ਪੋਲੇ.

ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਨ

ਪਰ ਗੱਡੇ ਹੀ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਸਨ

ਮਾਣ ਹੀ ਮਾਣ ਪਾਇਆ ਸੀ

ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਤਪਿਆਂ

ਤੇ ਮੱਕੇ ਦੇ  ਮੌਲਾਣਿਆਂ ਵਾਂਗ

ਅੰਦਰ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਆਪਣੀ ਸੋਚ

ਆਪਣੀ ਸਮਝ

ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ ਵਿਚਾਰੇ

ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ ਵਿੱਚ .

ਕਾਗਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ,ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ

ਆਪਣਾ ਵਜ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਕੱਖ-ਕਾਣ ਵੀ,ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ

ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਅੜਾਉਂਦੇ ਹਨ

ਤੂਫ਼ਾਨ ਵੀ ਇਹ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ

ਐਵੇਂ ਤੂਫ਼ਾਨੜੀ ਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ

ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ

ਸੱਖਣੇ ਤੇ ਪੋਲੇ ,

ਠੀਕ,

ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਹੀ ਹਨ

ਕਾਬਲੇ ਰਹਿਮ ਤਰਸਯੋਗ

ਮੁਆਫ ਕਰਨ ਯੋਗੇ

ਝੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਇਹ

ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ

ਹਵਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੂਕਰਾਂ.

ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਲ ਦੀ ਸੇਲ ਲਾਈ -ਪਾਵਲੋ ਕੋਇਲੋ

ਬਦਲਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਭ ਲਾਲਚਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਟਾਕ ਨੂੰ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਵੇਚ ਦੇਵੇਗਾ . ਉਸਨੇ ਅਖਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੀ ਛਪਵਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ .

ਟੇਬਲਾਂ ਤੇ ਕਰੀਨੇ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਮਾਲ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਅੱਛੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਸੱਚ  ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਣ  ਵਾਲਿਆ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਅੜਾਉਣ ਲਈ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਰੋੜੇ ਸਨ .ਆਤਮ-ਗਰੂਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਲਈ  ਦਰਪਨ ਸਨ .ਐਸੇ ਚਸਮੇ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਨ ਕੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਦੁਆਨੀ ਦੇ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ . ਕੁਝ ਚੀਜਾਂ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਟੰਗੀਆਂ ਸਨ : ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਠ ਪਿਛੋਂ ਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਖੰਜਰ ਅਤੇ ਝੂਠ ਤੇ ਪ੍ਰਲਾਪ ਸੁਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡ ਨਵੇਂ  ਨਕੋਰ ਲਗਦੇ ਸਨ

“ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰੋ !” ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ – “ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਓ  ਅਤੇ ਕਿਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੁਵਿਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ”.

ਇੱਕ ਗਾਹਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੁਰਾਣੇ ਔਜਾਰ ਅਣਗੌਲੇ ਪਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ. ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਕੀਮਤ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ. ਉਸ ਨੇ ਸੈਤਾਨ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ  ਪੁੱਛਿਆ.

“ਓਹ , ਉਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਔਜ਼ਾਰ ਹਨ . ਉਹ ਘਸੇ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ.” – ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ – “ਅਗਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਦ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ  ਬਚਾਉਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਣਗੇ ”.

“ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਲਿਖੀ ਕੀਮਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵਾਜਬ ਹੈ .ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੰਦੇਹ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਹੈ ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ . ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਲਚ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਬੇਅਸਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਖੂਬੀ ਅਤੇ ਬੇਖਟਕੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ  ”.

ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ‘ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਆਸਤ’ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ

ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ  ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅਨੇਕਤਾ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇ ਥੀਮ ਤੇ ਉਚਪਾਏ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਈ.ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਮੰਚ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਨੇ ਇੱਕ ਗੋਸ਼ਟੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ.ਦਰਅਸਲ  ਇੱਥੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕਰਨ ਹੈ ਨਿਰੰਤਰ ਸਟਡੀ ਸਰਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਅੱਛੇ ਖਾਸੇ ਬੌਧਿਕ ਮੰਡਲ ਦੀ ਹੋਂਦ. ਇਸ ਮੰਡਲ ਦੇ ਕੁਝ ਉਘੇ ਰੁਕਣ ਹੇਠ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਨਜਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ.ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਰਿਪੋਰਟ .

ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਵਿਖੇ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਲੇਖਕ ਤੇ ਪਾਠਕ

‘ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਥਾਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰਨ ਸੱਚ ਮੰਨਣ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।’ ਇਹ ਗੱਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਚਿੰਤਕ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਵਿਖੇ ਕਰਵਾਈ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਦੌਰਾਨ ਕਹੀ। ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਸੱਚ ਦੀ ਸਿਆਸਤ’ ਉੱਤੇ ਕਰਵਾਈ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਸੰਧੂ ਬਠਿੰਡਾ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਸਪਾਲ ਮਾਨਖੇੜਾ, ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਕੁਲਵੰਤ ਗਿੱਲ, ਮੇਘ ਰਾਜ ਸ਼ਰਮਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
ਗੋਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਰਾਜਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਦ ਕਿ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਕੰਨਸਟਰਕਟ’ ਕਰਨ (ਉਸਾਰਨ) ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਲੋਕ ਨਾਥ (ਮੁਕਤਸਰ) ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਚਾਹੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਹਨ ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੌੜਾ (ਬਠਿੰਡਾ) ਨੇ ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਵੱਲੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਨਵਾਂ ਚਿੰਤਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ੰਕੇ ਨਵਿਰਤ ਕੀਤੇ।
ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਬਰਗਾੜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਬਰੂਨੋ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਭਾਵੁਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਜਬ ਸਥਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਪਵਨ ਗੁਲਾਟੀ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਰੂਪਕ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਉਤੇਜਿਕ ਪੁਸਤਕ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਬੌਧਿਕ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈਲਾਨੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦਿਲਚਸਪ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਕਾਮਰੇਡ ਸੁਖਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਥਿਕ ਦੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਪਕੜ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਛੱਡ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਲਹਿਰ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਅਮਰਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਗੋਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਉਭਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੌਧਿਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਪੱਕਾ ਦੋਸਤ-ਆਸਕਰ ਵਾਈਲਡ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਤਾਲਾਬ  ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਛਛੂੰਦਰ ਨੇ ਬਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਕੱਢਿਆ ।  ਉਸਦੀਆਂ  ਮੁੱਛਾਂ  ਕੈੜੀਆਂ ਅਤੇ  ਭੂਰੀਆਂ  ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੂੰਛ ਕਾਲੇ ਵਾਲਟਿਊਬ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ।  ਇਸ ਸਮੇਂ ਬੱਤਖ  ਦੇ ਛੋਟੇ - ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੁੱਢੀ ਬੱਤਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ  ਕਿ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਰ  ਦੇ ਜੋਰ ਖੜਾ ਹੋਈਦਾ  ਹੈ ।

‘ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ  ਸਿਰ  ਦੇ ਜੋਰ ਖੜਾ  ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ ਸਿਖੋਗੇ  ,  ਤੱਦ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੀ ਸੋਸਾਇਟੀ  ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਬਣ  ਸਕੋਗੇ ।  ’ ਬੱਤਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ  ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ  ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਪ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾ  ਰਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਬੱਚੇ ਉਸ ਵੱਲ ਜਰਾ  ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੰਨੇ  ਛੋਟੇ ਸਨ ਕਿ ਅਜੇ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ।

‘ ਕਿੰਨੇ ਨਲਾਇਕ ਬੱਚੇ ਹਨ  , ’ ਛਛੂੰਦਰ ਚਿੱਲਾਈ  ,  ‘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਡੁਬੋ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ’

‘ ਨਹੀਂ ਜੀ  । ਅਜੇ  ਤਾਂ ਇਹ ਬੱਚੇ ਹਨ । ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਾਂ ਕਦੇ ਡੁਬੋਣ ਦੀ ਸੋਚ  ਸਕਦੀ ਹੈ ਭਲਾ  ! ’

‘ ਆਹ  !  ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਅਜੇ  ਮੈਂ ਨਾਵਾਕਿਫ਼ ਹਾਂ ।  ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਮੈਂ ਕੰਵਾਰੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਰਹੂੰਗੀ ਵੀ ।ਊਂ  ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਗੀ ਚੀਜ ਹੈ  ,  ਲੇਕਿਨ ਦੋਸਤੀ ਉਸਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਚੀਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ’

‘ ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ  ,  ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਤੂੰ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਫਰਜ਼  ਸਮਝਦੀ ਹੈਂ   ? ’ ਇੱਕ ਜਲਪੰਛੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜੋ ਕੋਲ  ਦੇ ਇੱਕ ਰੁੱਖ  ਦੀ ਟਾਹਣੀ  ਤੇ  ਬੈਠਾ ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ

‘ ਹਾਂ  ,  ਇਹੀ ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ।  ’ ਬੱਤਖ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਸਿਰ  ਦੇ ਜੋਰ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ ।

‘ ਕਿੰਨਾ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਲਾ  ਸਵਾਲ ਹੈ ।  ’ ਛਛੂੰਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਮੈਂ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅਨਿੰਨ  ਮਿੱਤਰ ਮੇਰਾ ਵਫਾਦਾਰ  ਰਹੇ  ,  ਹੋਰ ਕੀ ।  ’

‘ ਅਤੇ ਤੂੰ ਉਸਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰੋਗੀ  ? ’ ਜਲਪੰਛੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

‘ ਮੈਂ ਸਮਝੀ ਨਹੀਂ ।  ’ ਛਛੂੰਦਰ ਬੋਲੀ ।

ਜਲਪੰਛੀ ਨੇ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਚਲੋ , ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ।  ਬਹੁਤ ਦਿਨ ਹੋਏ ਇੱਕ ਈਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ।  ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਹੈਂਸ ਸੀ ।  ’

‘ ਰੁਕੋ  ,  ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ  ਆਦਮੀ ਸੀ  ? ’

‘ ਨਹੀਂ ਉਹ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਉਹ ਈਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ ।  ਹਾਂ  ,  ਉਹ ਦਿਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਸੀ ।  ਉਹ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ । ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ  ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਬਗੀਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਗੇਂਦਾ ਗੁਲਾਬ ਚੰਪਾ ਕੇਤਕੀ ਹੁਸਨੇ  ਹਿਨਾ  ,  ਇਸ਼ਕ ਪੇਚਾ ਸਾਰੇ ਉਸਦੇ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਖਿੜਦੇ ਸਨ । ਕਦੇ ਬੇਲਾ ਤੇ  ਕਦੇ ਰਾਤ ਰਾਣੀ  ,  ਕਦੇ ਹਰਸ਼ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਤੇ ਕਦੇ ਜੂਹੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਦੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੌਰਭ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ  ਸਨ ।

ਹੈਂਸ   ਦੇ ਕਈ ਦੋਸਤ ਸਨ  ,  ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੇੜਤਾ ਹਿਊ ਮਿਲਰ ਨਾਲ ਸੀ ।  ਮਿਲਰ ਬਹੁਤ ਧਨੀ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਹੈਂਸ ਦਾ ਇੰਨਾ ਗੂੜ੍ਹਾ  ਮਿੱਤਰ ਸੀ ਕਿ ਕਦੇ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਫਲ – ਫੁੱਲ ਲਏ ਉੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।  ਕਦੇ ਉਹ ਕੰਧ ਉਤੋਂ ਝੁਕ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੱਛਾ ਤੋੜ ਲੈਂਦਾ  ,  ਤਾਂ ਕਦੇ ਬੇਰ ਰਸਭਰੀਆਂ ਤੇ ਆਲੂ ਬੁਖਾਰੇ ਵਗੈਰਾ ਫਲ ਤੋੜ ਕੇ ਜੇਬਾਂ  ਭਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਸੱਚੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਸਵਾਰਥ ਦਾ ਲੇਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ  -  ਮਿਲਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਅਤੇ ਹੈਂਸ ਨੂੰ ਗਰਵ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਇੰਨੇ ਉੱਚੇ  ਹਨ ।  ਕਦੇ - ਕਦੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ  ਹੈਰਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਧਨੀ ਮਿਲਰ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਰਧਨ ਮਿਲਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਗੁਦਾਮ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਬੋਰੇ ਆਟਾ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।ਉਸਦੀਆਂ  ਕਈ ਮਿਲਾਂ  ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ  ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਸਨ ।  ਮਗਰ ਹੈਂਸ ਕਦੇ ਇਹਨਾਂ  ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ।  ਜਦੋਂ ਮਿਲਰ ਉਸ ਕੋਲ  ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਦੋਸਤੀ  ਦੇ ਗੁਣ ਬਖਾਨਦਾ ਤਾਂ ਹੈਂਸ ਇਕਾਗਰ ਹੋਕੇ ਸੁਣਦਾ ।

ਹੈਂਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ।  ਬਸੰਤ  ,  ਗਰਮੀਆਂ   ਅਤੇ ਪਤਝੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ  ,  ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਸਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ  ,  ਤਾਂ ਦਰਖਤ ਫਲ - ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ  ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।  ਤੱਦ ਹੈਂਸ  ਦੇ ਦਿਨ ਵੱਡੀ ਗਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਦੇ  ।  ਕਦੇ - ਕਦੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਖਾਧੇ ਹੀ ਸੌਣਾ ਪੈਂਦਾ ।  ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁੰਨਾਪਣ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਮਿਲਰ ਕਦੇ ਉਸਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ।

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿਆਲ ਹੈ  ,  ਤੱਦ ਤੱਕ ਹੈਂਸ ਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਜਾਣਾ ਵਿਅਰਥ ਹੈ  -  ਮਿਲਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ  ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ  -  ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਨਿਰਧਨ ਹੋਣ ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।  ਵਿਅਰਥ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ  ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੋਚ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।  ਘੱਟ  ਤੋਂ ਘੱਟ ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਦੋਸਤੀ  ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ।  ਜਦੋਂ ਬਸੰਤ ਆਵੇਗਾ  ,  ਤੱਦ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਤੱਦ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਫੁੱਲ  ਉਪਹਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ  ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਮੇਰਾ ਫਰਜ ਹੈ ।

“ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ  ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ।  ’ ਅੰਗੀਠੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਆਰਾਮਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠੀ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਮਿਤਰਤਾ   ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ  ਤੇ  ਰਾਜਪੁਰੋਹਿਤ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਇੰਨੇ  ਉੱਚੇ  ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ  ,  ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਤਮੰਜਿਲੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹੀਰੇ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਹੈ ।"

‘ ਕੀ ਆਪਾਂ  ਹੈਂਸ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੱਦ ਸਕਦੇ ।  ’ ,  ਮਿਲਰ  ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।  ‘ ਜੇਕਰ ਉਹ ਕਸ਼ਟ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਖਿਲਾਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਫੇਦ ਖਰਗੋਸ਼ ਦਿਖਾਵਾਂਗਾ ।  ’

‘ ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਮੂਰਖ ਮੁੰਡਾ ਹੈਂ  ।  ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਝਿੜਕਿਆ  ,' ਤੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।  ਤੈਨੂੰ ਅਜੇ ਜਰਾ ਵੀ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਜੇਕਰ ਹੈਂਸ ਇੱਥੇ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਦੌਲਤ ਵੇਖੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਈਰਖਾ ਹੋਵੇਗੀ ।  ਅਤੇ ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ  ਈਰਖਾ ਕਿੰਨੀ ਭੈੜੀ ਬਿਮਾਰੀ  ਹੈ ।  ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਦੋਸਤ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵਿਗੜ ਜਾਵੇ ।  ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਦੋਸਤ ਹਾਂ ਅਤੇ  ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਮੇਰਾ ਫਰਜ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਆਟਾ ਉਧਾਰ ਮੰਗੇ  ,  ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਂ ਨਹੀਂ  ਦੇ ਸਕਦਾ ।  ਆਟਾ ਦੂਜੀ ਚੀਜ ਹੈ  ,  ਦੋਸਤੀ ਦੂਜੀ ।  ਦੋਨੋਂ  ਸ਼ਬਦ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਨ   ,  ਦੋਨਾਂ  ਦੇ ਮਤਲਬ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਨ  ।  ਕੋਈ ਮੂਰਖ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

‘ ਤੁਸੀਂ  ਕਿੰਨੀ  ਚਤੁਰਤਾ ਨਾਲ  ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ।  ਤੁਹਾਡੀਆਂ  ਗੱਲਾਂ ਪਾਦਰੀ  ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਾਲੋਂ  ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ - ਸੁਣਦੇ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜਲਦੀ ਝਪਕੀ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।’ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

ਮਿਲਰ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ  ,  ‘ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕੰਮ ਚਤੁਰਤਾ ਨਾਲ  ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ  ,  ਲੇਕਿਨ ਚਤੁਰਤਾ ਨਾਲ ਸਲਾਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।  ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ  ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਔਖੀ ਕਲਾ ਹੈ ।  ’ ਉਸਨੇ ਮੇਜ  ਦੇ ਉਸ ਵੱਲ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ  ਦੇ ਵੱਲ ਇੰਨੀ ਕਰੋਧਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

‘ ਕੀ ਇਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ  ? ’ ਛਛੂੰਦਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

‘ ਨਹੀਂ ਜੀ  ।  ਇਹ ਤਾਂ ਅਜੇ  ਸ਼ੁਰੂ ਹੈ । ’ ਜਲਪੰਛੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

‘ ਓਹ  ,  ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ  ਚੰਗੇ ਕਥਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ । ਅੱਜ ਕੱਲ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ  ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅੰਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ  ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਵਿੱਚ  ਲਿਆਕੇ ਕਹਾਣੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਕੱਲ ਇੱਕ ਆਲੋਚਕ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀ ਸੀ ਜਿਹਦਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨਾਲ ਝੀਲ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੈਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ।ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੱਚ  ਹੀ ਹੋਣੀਆਂ ਨੇ ਕਿਉਂਜੋ ਉਸਨੇ ਨੀਲੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ  ਉਹਦੇ  ਸਿਰ ਤੇ ਗੰਜ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਖੈਰ ਤੁਸੀਂ  ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹੋ।ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਰ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਬੜਾ ਗੰਭੀਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵੀ ਹੈ ।ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਦੋਸਤੀ  ਬਾਰੇ ਇੰਨੇ  ਹੀ ਉੱਚੇ  ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੀ ਹਾਂ।  ’ ਛਛੂੰਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

‘ ਅੱਛਾ,ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸਿਆਲ  ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਸੰਤੀ ਫੁਲ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਖੜੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਲੱਗੇ  ,  ਮਿਲਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੈਂਸ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ । ’

‘ ਓਹ  , ਤੁਸੀਂ  ਕਿੰਨਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਹੈਂਸ ਦਾ ।  ’ ,  ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਬੋਲੀ ।  ‘ ਅਤੇ ਵੇਖੋ  ,  ਉਹ ਫੁੱਲਾਂ ਲਈ  ਟੋਕਰੀ  ਲੈ ਜਾਣਾ ਮਤ ਭੁੱਲਣਾ ।  ’

ਮਿਲਰ ਉੱਥੇ ਚਲਿਆ  ‘ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈਂਸ ।  ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

‘ ਨਮਸਕਾਰ ।  ’ ਆਪਣਾ ਫੌਹੜਾ ਰੋਕ ਕੇ ਹੈਂਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ।  ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ।

‘ ਕਹੋ ਸਿਆਲ ਕਿਵੇਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ।  ’ ,  ਮਿਲਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

‘ ਤੁਸੀਂ  ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ।’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਗਦਗਦ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ।  ‘ ਕੁੱਝ ਕਸ਼ਟ ਜਰੂਰ ਸੀ  ,  ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਤਾਂ ਬਸੰਤ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ  ਫੁੱਲ ਵਿਗਸ  ਰਹੇ ਹਨ ।  ’

‘ ਅਸੀਂ  ਲੋਕ ਕਦੇ ਕਦੇ ਸੋਚਦੇ ਸਾਂ  ਕਿ ਤੇਰੀ ਗੁਜਰ  ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਰਹੀ  ਹੋਵੋਗੀ । ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਸਚਮੁੱਚ ਤੁਸੀਂ  ਕਿੰਨੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ  ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋ ।  ’

‘ ਹੈਂਸ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤੇਰੀਆਂ   ਗੱਲਾਂ ਤੇ  ਹੈਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਦੋਸਤੀ ਕਦੇ ਭੁਲਾਈ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।  ਇਹੀ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ । ਵਾਹ ਤੁਹਾਡੇ ਫੁਲ ਕਿੰਨੇ ਪਿਆਰੇ ਹਨ ।  ’

‘ ਹਾਂ  ,  ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਹਨ ।  ’ ਹੈਂਸ ਬੋਲਿਆ ।  ‘ ਅਤੇ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ  ਕਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ ।  ਇਸ ਸਾਲ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੇਠ ਦੀ ਧੀ  ਨੂੰ  ਵੇਚ ਦੇਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੈਲਗਾੜੀ ਵਾਪਸ ਖਰੀਦ ਲਵਾਂਗਾ ।  ’

‘ ਵਾਪਸ ਖਰੀਦਲੋਗੇ  ?  ਕੀ ਤੂੰ ਉਸਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ  ?  ਕਿੰਨੀ ਨਦਾਨੀ ਕੀਤੀ  ਤੂੰ ।  ’

‘ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਠੰਡ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਾਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ  ,  ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਚਾਂਦੀ  ਦੇ ਬਟਨ ਵੇਚੇ ।  ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੋਟ  ,  ਫਿਰ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਚੇਨ  ਅਤੇ  ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ।  ਮਗਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ  ਵਾਪਸ ਖਰੀਦ ਲਵਾਂਗਾ ।  ’ ਹੈਂਸ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਹੈਂਸ  ,  ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ’ ਮਿਲਰ ਝੱਟਪੱਟ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਉਸਦਾ ਸੱਜਾ ਹਿੱਸਾ ਗਾਇਬ ਹੈ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪਹੀਏ  ਦੇ ਆਰੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹਨ  ,  ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ  ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ  ਤਿਆਗ ਹੈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਮੂਰਖ ਕਹਿਣਗੇ  ,  ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ।  ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਤਿਆਗ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਗੱਡੀ ਵੀ ਖਰੀਦ ਲਈ ਹੈ ।  ਅੱਛਾ ਹੈ  ,  ਹੁਣ ਤੂੰ  ਚਿੰਤਾ ਮਤ ਕਰ ।  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਤੈਨੂੰ  ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ ।  ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਗਰਵ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ।

‘ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ  ਤਿਆਗ ਹੈ ।  ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਭਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੌਖ ਨਾਲ ਬਣਾ ਲਵਾਂਗਾ  ,  ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਫੱਟਾ  ਹੈ ।  ’

‘ ਫੱਟਾ   ? ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ  ,  ‘ ਓਹ  ,  ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਫੱਟੇ  ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।  ਮੇਰੇ ਗੁਦਾਮ ਦੀ ਛੱਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੇਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਉਹ ਬੰਦ ਨਾ ਕੀਤਾ  ,  ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਭਿੱਜ  ਜਾਵੇਗਾ ।  ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ  ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਕੋਲ ਇੱਕ ਫੱਟਾ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ।  ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ  !  ਭਲੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਤੈਨੂੰ  ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ  ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੱਟਾ  ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ ।  ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗੱਡੀ ਫੱਟੇ  ਨਾਲੋਂ  ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁੱਲ ਦੀ ਹੈ  ,  ਲੇਕਿਨ ਦੋਸਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ  ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।  ਹੁਣੇ ਕੱਢੋ ਫੱਟਾ   ,  ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਜ ਹੀ ਆਪਣਾ ਗੁਦਾਮ ਠੀਕ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ  ।  ’

‘ ਜਰੂਰ ।  ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਉਹ ਕੁਟੀਆ  ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਫੱਟਾ  ਖਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਅਤੇ  ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖ  ਦਿੱਤਾ ।

‘ ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈ ।  ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।  ‘ ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਰੇ  ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ  ਬਚੇ ।  ਮਗਰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ।  ਅਤੇ ਵੇਖੋ  ,  ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ  ,  ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਫੁੱਲ  ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਂਗਾ   ?  ਇਹ ਲਓ  ,  ਟੋਕਰੀ ਖਾਲੀ ਨਾ ਰਹੇ ।  ’

‘ ਬਿਲਕੁੱਲ ਭਰ ਦੇਵਾਂ  ? ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਚਿੰਤਤ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਟੋਕਰੀ  ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਭਰ ਦੇਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਵੇਚਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵੀ ਫੁਲ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ।  ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਚਾਂਦੀ  ਦੇ ਬਟਨ ਵਾਪਸ ਲੈਣੇ  ਸਨ ।

‘ ਹਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ... ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ  ਕੁੱਝ ਫੁਲ ਮੰਗ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਜਿਆਦਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।  ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ  ,  ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਠੀਕ ਨਾ  ਹੋਵੇ  ,  ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ । ’

‘ ਨਹੀਂ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ।  ਤੁਹਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਚੀਜ ਹੈ ।  ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਚਾਂਦੀ  ਦੇ ਬਟਨ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ।  ’ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਚੁਣ – ਚੁਣ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ  ਉਹ ਟੋਕਰੀ  ਭਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਆਰੀਆਂ ਠੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ  ,  ਤੱਦ ਉਸਨੂੰ ਸੜਕ ਤੋਂ ਮਿਲਰ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੰਮ ਛੱਡਕੇ ਭੱਜਿਆ  ,  ਬਾਗਲ ਉਪਰੋਂ  ਝੁਕ ਕੇ ਝਾਕਣ ਲਗਾ ।  ਮਿਲਰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਤੇ  ਅਨਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ  ਬੋਰਾ ਲੱਦੀ ਖੜਾ ਸੀ ।

‘ ਪਿਆਰੇ ਹੈਂਸ  ,  ਜਰਾ ਇਸਨੂੰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਓਗੇ  ? ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਭਰਾ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਮਾਫ ਕਰੋ  , ’ ਹੈਂਸ ਨੇ  ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਅੱਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਚਮੁੱਚ ਬਹੁਤ ਬਿਜੀ ਹਾਂ ।  ਮੈ ਆਪਣੀਆਂ  ਸਭ ਲਤਰਾਂ  ਚੜ੍ਹਾਉਣੀਆਂ  ਹਨ ।  ਸਭ ਬੂਟੇ ਸਿੰਜਣੇ ਹਨ ਅਤੇ  ਦੁੱਬ ਛਾਂਟਣੀ    ਹੈ ।  ’

‘ ਅਫਸੋਸ ਹੈ ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਇਹ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ  , ਤੇਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।  ’

‘ ਨਹੀਂ ਭਾਈ  ,  ਅਜਿਹਾ ਖਿਆਲ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ।  ’ ਹੈਂਸ ਬੋਲਿਆ ।  ਉਹ ਝੱਟਪੱਟ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ  ਬੋਰਾ ਲੱਦ ਕੇ  ਚੱਲ ਪਿਆ  ।  ਧੁੱਪ ਬਹੁਤ ਕੈੜੀ ਸੀ ।  ਸੜਕ ਤਪ ਰਹੀ ਸੀ ।  ਛੇ ਮੀਲ  ਚਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ  ਹੈਂਸ ਬੇਹੱਦ ਥੱਕ ਗਿਆ  ,  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ ਪਹੁੰਚਕੇ ਖਰੇ ਦਾਮ ਤੇ  ਵਿਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਪਰਤ ਆਇਆ ।  ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੌਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਦਿਨ ਬੀਤਿਆ  ,  ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਿਲਰ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਦੁਖਾਇਆ ।  ਉਹ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।  ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮਿਲਰ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਆਇਆ ।  ਮਗਰ ਹੈਂਸ ਇੰਨਾ ਥੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਪਲੰਘ  ਤੇ  ਪਿਆ ਸੀ ।

‘ ਸੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ  ,  ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਆਲਸੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈਂ ।  ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਗੱਡੀ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤੇ  ਤੂੰ ਮਿਹਨਤ  ਨਾਲ  ਕੰਮ ਕਰੇਂਗਾ ।  ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸਤ ਆਲਸੀ ਹੋਵੇ  ।  ਮਾਫ ਕਰਨਾ  ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਫੱਟ ਹਾਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਤੁਹਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨਾ  ਮੇਰਾ ਫਰਜ ਹੈ ।  ਜੀਭ ਨਾਲ ਚਪੜ ਚਪੜ  ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੱਚੇ ਦੋਸਤ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ  ਔਗੁਣਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ।  ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੈ  , ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮਲਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਥੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ’

‘ ਅੱਛਾ ਉੱਠੋ  , ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਥਪਥਪਾਉਂਦੇ   ਹੋਏ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਚੱਲ  ਜਰਾ  ,  ਮੈਨੂੰ ਗੁਦਾਮ ਦੀ ਛੱਤ  ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ।  ’

ਹੈਂਸ ਚਿੰਤਤ ਸੀ  ,  ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਸੀ ।  ‘ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਕਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਿਜੀ ਹਾਂ  ,  ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ  ਬੁਰਾ  ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨੋਗੇ  ? ’

‘ ਖੈਰ  ,  ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਸਤੀ  ਦੇ ਨਾਤੇ ਹੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਇੰਨਾ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ  ,  ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ ।  ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ’ ਹੈਂਸ ਬੋਲਿਆ ।  ਉਹ ਝੱਟਪੱਟ ਮਿਲਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਪਿਆ  ।  ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਦਿਨ ਭਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।  ਸ਼ਾਮ  ਦੇ ਵਕਤ ਮਿਲਰ ਆਇਆ ।

‘ ਹੈਂਸ ਤੂੰ ਛੇਦ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ  ? ’

‘ ਹਾਂ  ,  ਬਿਲਕੁੱਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।  ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਪੌੜੀ ਤੋਂ ਉਤਰਦੇ ਹੋਏ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ।

‘ ਆਹਾ .  .  .  ’ ,  ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ  ,  ‘ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਿਆਂ ਲਈ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲਣ  ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਆਨੰਦ  ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ।  ’

‘ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਚਮੁੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸੁਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।  ’ ਹੈਂਸ ਨੇ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਪੂੰਝਦੇ  ਹੋਏ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਮਗਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਇੰਨੇ ਉੱਚੇ  ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ।  ’

‘ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।  ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੋ ।  ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਵਰਕਿੰਗ ਪਤਾ ਹੈ  ,  ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਵੀ ਸਮਝ ਜਾਓਗੇ ।  ਅੱਛਾ ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਰਾਮ ਕਰ ,  ਕਿਉਂਕਿ ਕੱਲ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ  ਭੇਡਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਲਿਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ  ।  ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਂਸ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ  ,  ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਲਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ  ਕੰਮ ਦੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।  ਹੈਂਸ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਫੁਲ ਸਮਝਣਗੇ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਮਗਰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਮਿਲਰ ਉਸਦਾ ਪੱਕਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ  ਤਿਆਗ ਸੀ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਂਸ ਦਿਨ ਭਰ ਮਿਲਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਮਿਲਰ ਲੱਛੇਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਸਤੀ  ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਸਮਝਾਉਂਦਾ  ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਂਸ ਇੱਕ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੈਂਸ ਆਪਣੀ ਅੰਗੀਠੀ  ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸੀ ।  ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜਾ ਠਕਠਕਾਇਆ । ਰਾਤ ਤੂਫਾਨੀ ਸੀ ਅਤੇ  ਇੰਨੇ  ਜ਼ੋਰ ਦੀ  ਹਨੇਰੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਮਝਿਆ ਹਵਾ ਨਾਲ  ਕਿਵਾੜ  ਖੜਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਮਗਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਿਵਾੜ ਖੜਕੇ । ਦਰਵਾਜੇ ਤੇ  ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਾਲਟੈਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਾਠੀ ਲਈ ਮਿਲਰ ਖੜਾ  ਸੀ ।

‘ ਪਿਆਰੇ ਹੈਂਸ ’ ,  ਮਿਲਰ ਚੀਖਿਆ  ,  ‘ ਮੇਰਾ ਮੁੰਡਾ ਪੌੜੀਆਂ  ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਡਾਕਟਰ  ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।  ਮਗਰ ਉਹ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ  ਰਾਤ ਇੰਨੀ ਹਨੇਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇਂ  ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੱਛਾ ਹੋਵੇ  । ਤੂੰ   ਜਾਣਦਾ  ਹੈਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ  ਮੌਕੇ ਹੀ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤੀ ਵਿਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈਂ  ।  ’

‘ ਜਰੂਰ  ,  ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।  ਤੁਸੀਂ  ਆਪਣੀ ਲਾਲਟੈਣ ਮੈਨੂੰ  ਦੇ ਦੋ  ।  ਰਾਤ ਇੰਨੀ ਹਨੇਰੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਖੱਡੇ ਵਿੱਚ ਨਾ  ਡਿੱਗ ਪਵਾਂ ।  ’ ਹੈਂਸ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੈ  , ’ ਮਿਲਰ ਬੋਲਿਆ  ,  ‘ ਮਗਰ ਇਹ ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ ਲਾਲਟੈਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।  ’

‘ ਅੱਛਾ ਮੈਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ ।  ’ ਹੈਂਸ ਚੱਲ ਪਿਆ  ।  ਬਹੁਤ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫਾਨ ਸੀ ।  ਹੈਂਸ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚੱਲ ਪਿਆ ।ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲ ਪਿਆ  ਅਤੇ ਹੈਂਸ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਚੱਲ  ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਤੂਫਾਨ ਬਹੁਤ ਤੇਜ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੈਂਸ ਰਸਤਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ।  ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਉਹ ਉਤਰ  ਦੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ  ,  ਜੋ ਪਥਰੀਲਾ ਰਸਤਾ ਸੀ ਅਤੇ  ਉੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਡਿਗ ਪਿਆ ।

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਗਡਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਠਾ ਲਿਆਏ ।  ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ ਹੈਂਸ ਦੀ ਲਾਸ਼  ਦੇ ਨਾਲ ਗਿਆ ।  ਮਿਲਰ ਵੀ ਆਇਆ ।

‘ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੱਕਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।’ ਇਹ ਕਹਿਕੇ ਕਾਲ਼ਾ ਕੋਟ ਪਹਿਨੇ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚ  ਗਿਆ । .ਉਸਨੇ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ  ਇੱਕ ਰੁਮਾਲ ਕੱਢਕੇ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਲਗਾ ਲਿਆ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਰਤ ਕੇ ਉਹ ਸਰਾਏ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ ਅਤੇ ਕੇਕ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਲੋਹਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ  ,  ‘ ਹੈਂਸ ਦੀ ਮੌਤ ਬਹੁਤ  ਹੀ ਦੁਖਦਾਈ ਰਹੀ ।  ’

‘ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ । ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।  ਉਹ ਇੰਨੀ  ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।  ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਖਰੀਦੇਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ।  ਹੁਣ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ।  ਦੁਨੀਆਂ ਕਿੰਨੀ ਸਵਾਰਥੀ ਹੈ ।  ’ ਮਿਲਰ ਨੇ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਭਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ।

ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਰਹੀ ।  ਫਿਰ ਛਛੂੰਦਰ ਬੋਲਿਆ  ,  ‘ ਤੱਦ ਫਿਰ .  . ਅੱਗੇ  ? ’

‘ ਅੱਗੇ ਕੀ .  .  . ਕਹਾਣੀ ਖਤਮ ।  ’ ਜਲਪੰਛੀ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਤਾਂ ਮਿਲਰ ਬੇਚਾਰੇ ਦਾ ਕੀ ਹੋਇਆ  ? ’ ਛਛੂੰਦਰ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਮੈਂ ਕੀ ਜਾਣਾ .  .  .  ’ ,  ਜਲਪੰਛੀ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਛੀ .  .  . ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਰਾ ਵੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਬੇਚਾਰੇ ਨਾਲ   ? ’

‘ ਮਿਲਰ ਨਾਲ  ਹਮਦਰਦੀ .  .  . ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਤੂੰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ।  ’

‘ ਓਹ .  .  . ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ।  ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਦੇ ਨਾ ਸੁਣਦੀ ।  ’ ,  ਛਛੂੰਦਰ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬਿਲ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਈ ।

ਅਵਾਜ ਸੁਣਕੇ ਬੱਤਖ ਬੋਲੀ  , ‘ ਕੀ ਹੋਇਆ ’ ।

‘ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ।  ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ  ਛਛੂੰਦਰ ਝੁੰਝਲਾ ਗਈ ।  ’ ਜਲਪੰਛੀ ਬੋਲਿਆ ।

‘ ਓਹ .  .  .  ’ ਬੱਤਖ ਬੋਲੀ  ,  ‘ ਭਰਾ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ  ਹੀ ਕਿਉਂ ਹੋ .  .  . ਅੱਜ ਕੱਲ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ  ?  ? ’

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ-ਗਾਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸੀਆ ਮਾਰਕੁਏਜ਼

ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੋਚੋ  ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਬੁੜੀ ਔਰਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ ,  ਪਹਿਲਾ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਚੌਦਾਂ ਦਾ  । ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ਤਾ ਪਰੋਸ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ  ਕਿਸੇ ਚਿੰਤਾ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਦੀ ਹੈ  -“ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਇਹ  ਸੋਚਦੀ  ਜਾਗਦੀ  ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ”।

ਦੋਨੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੇ  ਹੱਸ  ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।  ਕਹਾਵਤ ਹੈ  ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਬੁਜੁਰਗਾਂ  ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵਾਭਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁੰਡਾ ਪੂਲ  ਖੇਡਣ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਆਸਾਨ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਬੋਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ – “ਮੈਂ ਇੱਕ ਪੇਸੋ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਇਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕੇਂਗਾ”।

ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਹੱਸ  ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਹੱਸਦਾ  ਹੈ । ਉਹ ਗੋਲਾ ਖੇਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ । ਸ਼ਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪੇਸੋ ਚੁਕਾਉਂਦਾ  ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ ,  ਕਿੰਨਾ ਤਾਂ ਆਸਾਨ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ । ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਹੈ -  . ਬੇਸ਼ੱਕ ,  ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੀ ਫਿਕਰ ਸੀ ,  ਜੋ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ।

ਸਭ ਲੋਕ ਉਸ ਤੇ ਹੱਸ  ਦਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪੇਸੋ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ,  ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ , ਦਾਦੀ  ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਪੇਸੋ  ਦੇ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ -  “ਮੈਂ ਇਹ ਪੇਸੋ ਦਾਮਾਸੋ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਸੌਖ  ਨਾਲ  ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੂਰਖ ਹੈ”।

“ਅਤੇ ਉਹ ਮੂਰਖ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ”

“ਭਈ !  ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਜਿਹਾ  ਗੋਲਾ  ਆਪਣੀ ਮਾਂ  ਦੇ ਇੱਕ ਪੂਰਵਾਭਾਸ ਦੀ ਫਿਕਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਪਾਇਆ ,  ਜਿਸਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ”।

ਅੱਗੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲਦੀ ਹੈ – “ਤੂੰ ਬੁਜੁਰਗਾਂ   ਦੇ ਪੂਰਵਾਭਾਸ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਮਤ ਉੜਾ  ਕਿਉਂਕਿ ਕਦੇ ਕਭਾਰ ਉਹ ਸੱਚ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ”।

ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਹ ਗੱਲ  ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਸ਼ਤ ਖਰੀਦਣ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਕਸਾਈ ਨੂੰ  ਬੋਲਦੀ ਹੈ – “ਇੱਕ ਪਾਉਂਡ ਗੋਸ਼ਤ  ਦੇ ਦੋ ਜਾਂ  ਅਜਿਹਾ ਕਰੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਗੋਸ਼ਤ ਕੱਟਿਆ ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੱਦ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ  ਦੇ ਦੋ, ਦੋ ਪਾਉਂਡ – ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ  ਕਿ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ”।

ਕਸਾਈ ਉਸਨੂੰ ਗੋਸ਼ਤ ਫੜਾਉਂਦਾ  ਹੈ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਤੀਵੀਂ ਇੱਕ ਪਾਉਂਡ ਗੋਸ਼ਤ ਖਰੀਦਣ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ,  ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ  ਬੋਲਦਾ ਹੈ -  “ਤੁਸੀਂ  ਦੋ ਲੈ ਜਾਓ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਕਹਿੰਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ  ਉਸਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ,  ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਰਹੇ ਹਨ”।

ਉਹ ਬੁੜੀ ਤੀਵੀਂ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ -  “ਮੇਰੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਹੈ ,  ਸੁਣੀਂ ,  ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਚਾਰ ਪਾਉਂਡ  ਦੇ ਦੋ” ।

ਉਹ ਚਾਰ ਪਾਉਂਡ ਗੋਸ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਨਾ  ਖਿੱਚਣ  ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼  ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਕਸਾਈ ਦਾ ਸਾਰਾ ਗੋਸ਼ਤ ਅਗਲੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਗਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹੈ ,  ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਵੇਚ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ  ਅਫਵਾਹ ਫੈਲਦੀ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਵਕਤ ਅਜਿਹਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ  ,  ਕੁੱਝ ਹੋਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਨ  ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।  ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਲਕਵਾ ਮਾਰ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਸਮਾਤ ,  ਦੁਪਹਿਰ ਬਾਅਦ  ਦੇ ਦੋ ਵਜੇ ,  ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਕੋਈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ -  “ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਹੈ ਅੱਜ ?”

“ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਗਰਮੀ ਪੈਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ।  ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ  ਦੇ ਢੋਲਕੀ  ਵਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਟਾਰ ਨਾਲ  ਛਾਪ ਕੇ  ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਧੁੱਪੇ ਵਜਾਉਣ ਤੇ ਉਹ ਟਪਕ ਕੇ  ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ।

ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ  ,  ਕੋਈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ , “ ਇਸ ਘੜੀ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ  ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਪਈ ।’’

“ਲੇਕਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਬਾਅਦ  ਦੇ ਦੋ ਵਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਵਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।“ “ਹਾਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਹੁਣ ਹੈ ।“

ਉਜਾੜ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਤੇ  ,  ਸ਼ਾਂਤ ਖੁੱਲੇ ਚੌਪਾਲ ਵਿੱਚ ,  ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਚਿੜੀ ਉਤਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ  ਅਵਾਜ ਉੱਠਦੀ ਹੈ -  ਚੌਪਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਿੜੀ ਹੈ । ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਕੰਬਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਪਿੰਡ ਚਿੜੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ ।

“ਲੇਕਿਨ ਸੱਜਣੋ ,  ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਉਤਰਨਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।“

“ਹਾਂ ,  ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਵਕਤ ਤੇ  ਕਦੇ ਨਹੀਂ ।“

ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਤਣਾਓ ਦਾ ਪਲ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਉੱਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਬੇਸਬਰਾ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ,  ਲੇਕਿਨ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ  ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਜੁਟਾ ਪਾਉਂਦਾ ।

“ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਇੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ,”  ਕੋਈ ਚੀਖਦਾ  ਹੈ , “ ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹਾਂ”।

ਆਪਣੇ ਅਸਬਾਬ ,  ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਗਲੀ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਲੋਕ ਇਹ ਸਭ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ -

“ਜੇਕਰ ਇਹ ਇੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ਵਿਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ,  ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀ ਲੋਕ ਵੀ ਨਿਕਲ ਚੱਲਦੇ  ਹਾਂ” । ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੱਚ ਮੁਚ  ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਕਰਨ  ਲੱਗਦੇ ਹਨ  ।  ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਾਮਾਨ ,  ਜਾਨਵਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ।

ਜਾ ਰਹੇ ਆਖਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ,  ਬੋਲਦਾ ਹੈ -

“ਅਜਿਹਾ ਨਾ  ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਸ ਸਰਾਪ ਦਾ ਅਸਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੀਆਂ ਸਹੀਆਂ  ਚੀਜਾਂ ਤੇ  ਆ ਪਏ” .ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ  . ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ  ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਅਫਰਾ ਤਫਰੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕ ਭੱਜਦੇ ਹਨ ,  ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਪ੍ਰਸਥਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ  ਪੂਰਵਾਭਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਤੀਵੀਂ ਵੀ ਲੰਘਦੀ ਹੈ -

“ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ,  ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪਾਗਲ  ਹਾਂ” ।

ਦਮੂੰਹੀਂ(ਕਹਾਣੀ) –ਡਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅਮਰੀਕੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰੇ ਸੇਨਹੋਜ਼ੇ ‘ਕੱਲਾ ਹਾਂ| ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਹੈ ਅਜ ਮੇਰਾ ਏਥੇ| ਕਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਕੁ ਵਜੇ ਮੇਰੀ ਸੀਆਟਲ ਦੀ ਫਲਾਈਟ ਹੈ| ਭਤੀਜੀ ਰਮਨ ਹੋਰਾਂ ਪਾਸ ਯੱਕੁਮਾ ਜਾਣਾ ਹੈ ਮੈਂ, – ਮੇਰੇ ਦੌਰੇ ਦਾ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਹੈ| ਇਕ ਵੱਡੇ ਸੂਟਕੇਸ ਵਿਚ ਕੱਪੜੇ-ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਂਭਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜਾ ਜੀਹਦੇ ਵਿਚ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਆਇਆਂ ਸਾਂ, ਲਗਭਗ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ – ਘਰੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਦੇਸ਼  ਮੁਤਾਬਕ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਭਤੀਜੀ ਕੋਲੇ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੈ|
‘ਛਿੱਟ-ਛਿੱਟ ਚਾਹ ਹੋਜੇ’, ਐਹੋ ਜੇ ਵਕਤ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਏਸ ‘ਫਲੈਤੀ ਘਰ’ ਦਾ ‘ਮਾਲਕ’ ਹੀ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ!
ਮੇਰੀ ਏਹ ਅਮਰੀਕੀ ਫੇਰੀ ਪ੍ਰੋ  ਅਮਰ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੂਜਬ ‘ਗਰੈਂਡ ਸੱਕਸੈਸ’ ਰਹੀ ਹੈ| ਏਨਾ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਵੇਖਣ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਤੌਬਾ!  ਏਸ ਅਮੀਰ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ‘ਬਹਿਸ਼ਤੀ ਰੰਗ ਤਮਾਸ਼ੇ ਵੇਖਦਿਆਂ-ਮਾਣਦਿਆਂ ਮੈਂ ‘ਖ਼ਾਸਾ ਸਿਆਣਾ’ ਹੋਇਆ ਹਾਂ| ਓਪਨ ਰਸੋਈ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਮੈਂ ਸਿਟਿੰਗ ਰੂਮ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ ਸੱਜੀ ਰਹਿੰਦੀ ‘ਬਾਰ’ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਾ, ਪਈਆਂ ਬੀਅਰਾਂ, ਸਕਾਚਾਂ, ਵਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਦੀ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਫੇਰਦਾ, ਮਨੋਮਨੀ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ, ਚੇਤੇ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜੇ ਪ੍ਰੋ  ਅਮਰ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਹੁੱਬ ਕੇ ਝਿੜਕਣ ਵਾਂਗ ਆਖਣਾ ਸੀ,
‘‘ਡਾਕਟਰਾ! ਆਹ ਕੀ! ‘ਮਰੀਕਾ ਵੀ ਟੀ !ਰਿਹਾ ਨਾ ਦੇਸੀ ਦਾ ਦੇਸੀ !ਸਕਾਚ!…  ਸਕਾਚ ਨੀ ਦਿਨੇ? ਚਲ ਵਾਈਨ ਪੀਨੇ ਆਂ …     ਛਿੱਟ- ਛਿੱਟ …    ਮੂਡ ਬਣਾਨੇ ਆਂ ….      ਤੁਸੀਂ ਇੰਡੀਅਨ      ’’, ਉਸਦਾ ‘ਇੰਡੀਅਨਾਂ’ ਦੇ ਕੀੜੇ ਕੱਢਦਾ, ਆਪਣੀ ਅਮਰੀਕੀ ਉਤਮਤਾ ਦਰਸੌਂਦਾ ਲੰਮਾ ਭਾਸ਼ਣ ਲੰਘਾਉਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ ਦਾਰੂ ਸਮੇਤ!

ਪੂਰੀ ਪੜ੍ਹੋ

ਸਵਰਗ ਨਰਕ --ਪਾਇਲੋ ਕੋਇਲੋ

ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ,  ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਅਤੇ   ਕੁੱਤੇ  ਦੇ ਨਾਲ  ਸੜਕੋ ਸੜਕ  ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਜਾ  ਰਹੇ ਸਨ .  ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੁੱਖ ਕੋਲੋਂ  ਗੁਜਰ ਰਹੇ ਸਨ,  ਬਿਜਲੀ ਕੜਕੀ  ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਮੌਕੇ ਤੇ  ਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ .

ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ  ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ  ਛੱਡ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ,  ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋ ਜਾਨਵਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲਦਾ  ਗਿਆ  ਚਲਦਾ ਗਿਆ ,  ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੋਇਆਂ  ਨੂੰ  ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਹਾਲਤ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ   .  .  .

ਯਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਸੀ ,  ਉੱਤੋਂ  ਸੂਰਜ ਬਹੁਤ ਤਪਦਾ  ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆਸ ਨਾਲ  ਬੁਰੇ ਹਾਲ ਸਨ . ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ .  ਤੇ  ਸੜਕ ਤੇ  ਇੱਕ ਮੋੜ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਰਵੇਸ਼  ਦਵਾਰ ਵੇਖਿਆ ,  ਜੋ  ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ  ,  ਇਸ ਤੋਂ  ਅੱਗੇ ਇੱਕ  ਚੌਂਕ ਸੀ ਜੋ  ਸੋਨੇ  ਦੇ  ਬਲਾਕਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ  ਅਤੇ ਉਸ ਚੋਂਕ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ  ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਦੀਆਂ ਫੁਹਾਰਾਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ  .

ਪਾਂਧੀ ਦਰਬਾਨ ਕੋਲ  ਗਿਆ .

“ਸ਼ੁਭ ਸਵੇਰ.”

“ਸ਼ੁਭ ਸਵੇਰ ਭਲੇ ਆਦਮੀ,”  ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ .

“ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?”

“ਇਹ ਸਵਰਗ ਹੈ .”

“ਅੱਛਾ ਹੋਇਆ ਅਸੀਂ ਸਵਰਗ ਪਹੁੰਚ ਗਏ  ,  ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ  ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਹੈ.”

“ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀ  ਸਕਦੇ ਹੋ .”

ਅਤੇ ਦਰਬਾਨ ਨੇ ਚਸ਼ਮੇ  ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ .

“ਮੇਰਾ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਕੁੱਤਾ ਦੋਨੋਂ ਵੀ ਪਿਆਸੇ  ਹਨ.”

“ਤਾਂ ਮਾਫ ਕਰੋ ,  ਕਿਉਂਕਿ  ਪਸ਼ੁਆਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ.”

ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ  ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਹੜੇ ਦੀ  ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਹੋਈ  ਸੀ ,  ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪੀ ਸਕਦਾ ਸੀ ,  ਉਹਨੇ  ਆਦਮੀ ਦਾ  ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਅੱਗੇ  ਚੱਲ  ਪਿਆ . ਬਹੁਤ ਸਫਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ,  ਉਹ ਇੱਕ ਖੇਤ ਦੇ  ਪਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ  ਜਿਥੇ  ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਦਰਵਾਜਾ ਲੱਗਿਆ  ਸੀ  ਜੋ  ਇੱਕ ਦਰਖਤਾਂ ਵਾਲੀ  ਕੱਚੀ  ਸੜਕ ਵੱਲ ਖੁਲਦਾ ਸੀ .

ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਦਰਖਤ ਦੀ ਛਾਂ  ਹੇਠਾਂ ਪਿਆ ਸੀ ,  ਉਸਦੇ  ਸਿਰ ਤੇ ਟੋਪੀ ਸੀ  ,  ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਸੌਂ ਰਿਹਾ ਸੀ  .

“ਸ਼ੁਭ ਸਵੇਰ,”  ਪਾਂਧੀ ਨੇ  ਕਿਹਾ .

ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ  .

“ਅਸੀਂ  ਬਹੁਤ ਪਿਆਸੇ ਹਾਂ  -  ਮੈਂ ,  ਮੇਰਾ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੁੱਤਾ .”

ਇੱਕ ਨੇੜਲੇ ਸਥਾਨ  ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ , “ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚਸ਼ਮਾ ਹੈ ,  ਤੁਸੀਂ ਜਿੰਨਾ ਚਾਹੋ ਪਾਣੀ ਪੀ ਸਕਦੇ ਹੋ .”

ਆਦਮੀ ,  ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਕੁੱਤਾ ਚਸ਼ਮੇ  ਦੇ ਕੋਲ ਗਏ  ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਈ  .  ਤੱਦ ਪਾਂਧੀ ਵਾਪਸ ਉਸ   ਆਦਮੀ ਕੋਲ  ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ .

“ਵੈਸੇ ,  ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ  ਹੈ ?”

“ਸਵਰਗ .”

“ਸਵਰਗ ?  ਲੇਕਿਨ ਸੰਗਮਰਮਰ  ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਾਲਾ   ਦਰਬਾਨ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਵਰਗ ਉੱਥੇ  ਸੀ !”

“ਇਹ ਸਵਰਗ ਹੈ ,  ਉਹ ਨਰਕ ਹੈ .”

ਪਾਂਧੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ .

ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ  !  ਇਹ ਤਾਂ  ਭਾਰੀ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ  !

ਆਦਮੀ ਮੁਸਕੁਰਾਇਆ :

“ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਹੀਂ .  ਸੱਚੀ  ਗੱਲ  ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਤੇ  ਬਹੁਤ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ  ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ  ਸਾਰੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤਾਂ  ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ  ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ .  .  .”

ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ-ਖਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ

ਖਲੀਲ ਦੀ ਭੈਣ - ਪੇਂਟਿੰਗ  ਖਲੀਲ ਦੁਆਰਾ

ਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਇੱਕ ਬਾਲ ਚੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ,"ਸਾਨੂੰ  ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ"।
ਉਸਨੇ ਫਰਮਾਇਆ:

ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਹੀਂ ਹਨ
ਉਹ ਤਾਂ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਵੈ ਤਾਂਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਧੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਹੀਂ ਆਏ ਹਨ
ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਆਏ ।
ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਲ ਹਨ
ਫਿਰ ਭੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ ।
ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ
ਕਿਓਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ।
ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮਕਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ
ਕਿਓਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ
ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ -ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਬਣਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰੋ
ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਚਾਹਨਾ ਨਾ ਕਰੋ
ਕਿਓਂ ਜੋ ਜਿੰਦਗੀ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ ਨਾ ਹੀ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਕੱਲ੍ਹ ਨਾਲ ਰੁਕ  ਖਲੋਂਦੀ ਹੈ ।
ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕਮਾਨ ਹੋ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ  ਧੜਕਦੇ ਤੀਰਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਨਿਪੁੰਨ ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ ਅਨੰਤ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧਦਾ ਹੈ,
ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਚਕਾਉਂਦਾ ਹੈ
ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਦੇ ਤੀਰ ਤੇਜ਼ ਰਵਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਰ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾ ਸਕਣ ।
ਨਿਪੁੰਨ ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ ਦੇ  ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਆਪਣਾ ਆਪ ਮੁਚ ਜਾਣ ਦਿਓ ਕਿਉਂਜੋ ਉਹ ਸਥਿਰ ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਉਸ ਉੱਡ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤੀਰ ਨੂੰ ।

ਮੋਪਾਸਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ— ਕੀ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਸੀ

ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੀਵਾਨਾਵਾਰ ਚਾਹਿਆ ਸੀ ।  ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ?  ਕਿਉਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ  ?  ਕਿੰਨਾ ਅਜੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ,  ਪਲ – ਪਲ ਉਸੇ ਦੇ ਬਾਰੇ   ਸੋਚਣਾ ,  ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ,  ਬੁੱਲਾਂ ਪੇ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ  -  ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ,  ਜੋ ਚੜ੍ਹਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ,  ਝਰਨੇ   ਦੇ ਪਾਣੀ – ਵਰਗਾ  ,  ਆਤਮਾ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ  ਤੋਂ ਬੁੱਲਾਂ ਤੱਕ ,  ਇੱਕ ਹੀ ਨਾਮ ਜੋ ਤੁਸੀ ਦੋਹਰਾਂਉਂਦੇ ਹੋ ਵਾਰ – ਵਾਰ , ਇੱਕ ਨਾਮ ਜੋ ਤੁਸੀ ਲਗਾਤਾਰ ਬੜਬੜਾਉਂਦੇ  ਹੋ ਕਿਤੇ ਵੀ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।

ਆਪਣੀ  ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਨਾਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਬਸ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਹਾਣੀ ,  ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ;  ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚਾਹਿਆ ;  ਬਸ !  ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਇੱਕ ਸਾਲ  ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਉਸਦੀਆਂ  ਪ੍ਰੇਮ – ਛੋਹਾਂ ,  ਉਸਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਉਸਦੀਆਂ  ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਉਸਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੇ  ਜਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ , ਉਸ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਕਿਆ – ਲਿਪਟਿਆ  , ਬੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਰਾਤ ਦਿਨ – ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿੰਦਾ ਹਾਂ ,  ਜਾਂ ਮਰ ਗਿਆ ਹਾਂ।

ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਮਰ ਗਈ ,  ਕਿਵੇਂ  ?  ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ;  ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਭਿੱਜ ਕੇ ਪਰਤੀ ਸੀ ,  ਮੀਂਹ ਤੇਜ਼ ਸੀ ।  ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸਨੂੰ ਖੰਘ ਹੋਈ ,  ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਉਹ ਖੰਘਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਿਸਤਰਾ ਫੜ ਲਿਆ  ।  ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ,  ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ,  ਡਾਕਟਰ ਆਏ ,  ਦਵਾਈਆਂ  ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ  ਚਲੇ ਗਏ ।  ਦਵਾਈਆਂ ਲਿਆਦੀਆਂ  ਗਈਆਂ ,  ਕੁੱਝ ਔਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਪਿਲਾਈਆਂ  ਗਈਆਂ ।  ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਗਰਮ ਸਨ ।  ਉਸਦਾ ਮੱਥਾ ਤਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ,  ਅੱਖਾਂ ਚਮਕੀਲੀਆਂ  ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਸਨ ।  ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ  ਗੱਲ ਕੀਤੀ ,  ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ,  ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕੀ ਸੀ ।  ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸ ਉਸਦਾ ਉਹ ਹਲਕਾ – ਜਿਹਾ  ਕਮਜ਼ੋਰ – ਜਿਹਾ  ਠੰਡਾ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਯਾਦ ਹੈ । ਬਸ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਆਹ ! ’ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਭ ਸਮਝ ਗਿਆ।

ਪੂਰੀ ਪੜ੍ਹੋ