ਤਾਕਤ ਕਾ ਇਮਤਿਹਾਨ--ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ

 

"ਖੇਲ ਖ਼ੂਬ ਥਾ, ਕਾਸ਼ ਤੁਮ ਭੀ ਵਹਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਤੇ।"

"ਮੁਝੇ ਕਲ ਕੁਛ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਮ ਥਾ ਮਗਰ ਇਸ ਖੇਲ ਮੇਂ ਕੋਨ ਸੀ ਚੀਜ਼ ਐਸੀ ਕਾਬਲਿ ਦੀਦ ਥੀ ਜਿਸਕੀ ਤੁਮ ਇਤਨੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?"

"ਇਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਚੰਦ ਜਿਸਮਾਨੀ ਵਰਜ਼ਸ਼ੋਂ ਕੇ ਕਰਤੱਬ ਦਖਲਾਏ ਕਿ ਹੋਸ਼ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਿਆ।"

"ਮਸਲਨ।"

"ਮਸਲਨ ਕਲਾਈ ਪਰ ਇਕ ਇੰਚ ਮੋਟੀ ਆਹਨੀ (ਲੋਹੇ ਕੀ) ਸਲਾਖ਼ ਕੋ ਖ਼ਮ ਦੇਨਾ।"

"ਯੇ ਆਜਕਲ ਬੱਚੇ ਭੀ ਕਰ ਸਕਤੇ ਹੈਂ।"

"ਛਾਤੀ ਪਰ ਚੱਕੀ ਕਾ ਪੱਥਰ ਰਖਵਾ ਕਰ ਆਹਨੀ ਹਥੋੜੋਂ ਸੇ ਪਾਸ਼ ਪਾਸ਼ ਕਰਾਨਾ।"

"ਮੈਂ ਨੇ ਐਸੇ ਬੀਸੀਉਂ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇਖੇ ਹੈਂ।"

"ਮਗਰ ਵੋਹ ਵਜ਼ਨ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਹਾਥੋਂ ਸੇ ਉੱਠਾ ਕਰ ਇਕ ਤਿਨਕੇ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰੇ ਫੈਂਕ ਦੀਆ ਕਿਸੀ ਔਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ, ਯੇ ਤੁਮਹੇਂ ਭੀ ਮਾਨਨਾ ਪੜੇਗਾ।"

"ਭਲੇ ਆਦਮੀ ਯੇ ਕੋਨਸਾ ਅਹਿਮ ਕਾਮ ਹੈ, ਵਜ਼ਨ ਕਿਤਨਾ ਥਾ ਆਖ਼ਿਰ।"

"ਕੋਈ ਚਾਰ ਮਨ ਕੇ ਕਰੀਬ ਹੋਗਾ, ਕਿਉਂ?"

"ਇਤਨਾ ਵਜ਼ਨ ਤੋ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾ ਫ਼ਾਕਾ ਜ਼ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਘੰਟੋ  ਪਸਤ  ਪਰ ਉਠਾਏ ਰਹਿਤਾ ਹੈ।"

"ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ।"

"ਵੋਹ ਕਿਉਂ?"

"ਗ਼ਲੀਜ਼ ਟੂਕੜੋਂ ਪਰ ਪਲੇ ਹੋਏ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮੇਂ ਇਤਨੀ ਕੁੱਵਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ। ਤਾਕਤ ਕੇ ਲੀਏ ਅੱਛੀ ਗ਼ਜ਼ਾ ਕਾ ਹੋਨਾ ਲਾਜ਼ਿਮ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰ....... ਕੈਸੀ ਬਾਤੇਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ।"

"ਗ਼ਜ਼ਾ ਵਾਲੇ ਮਾਮਲੇ ਕੇ ਮਤਾਲਿਕ ਮੈਂ ਤੁਮ ਸੇ ਮੁਤਫ਼ਕ ਹੂੰ ਮਗਰ ਯੇ ਹਕੀਕਤ ਹੈ। ਯਹਾਂ ਏਸੇ ਬਹੁਤੇਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈਂ ਜੋ ਦੋ ਪੈਸੇ ਕੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਚਾਰ ਮਨ ਬਲਕਿ ਇਸ ਸੇ ਕੁਛ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਜ਼ਨ ਉੱਠਾ ਕਰ ਤੁਮਹਾਰੇ ਘਰ ਕੀ ਦੂਸਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਪਰ ਛੋੜ ਆ ਸਕਤੇ ਹੈਂ...... ਕਹੋ ਤੋ ਇਸੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੂੰ ?"

ਯੇ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਦੋ ਨੌਜਵਾਨ ਤੁਲਬਾ ਮੇਂ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ ਜੋ ਇਕ ਪੁਰ ਤਕੱਲੁਫ਼ ਕਮਰੇ ਕੀ ਗੱਦੀਦਾਰ ਕੁਰਸੀਉਂ ਪਰ ਬੈਠੇ ਸਿਗਰੇਟ ਕਾ ਧੂਆਂ ਉੜਾ ਰਹੇ ਥੇ।

"ਮੈਂ ਇਸੇ ਹਰਗਿਜ ਨਹੀਂ ਮਾਨ ਸਕਤਾ ਔਰ ਬਾਵਰ ਆਏ ਭੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ......ਕਾਸਮ ਚੁੱਬ ਫ਼ਰੋਸ਼ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਕੋ ਲੋ। ਕੰਬਖ਼ਤ ਸੇ ਏਕ ਮਨ ਲੱਕੜੀਆਂ ਭੀ ਤੋ ਉਠਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾਤੀ। ਹਜ਼ਾਰੋਂ ਮੇਂ ਇਕ ਐਸਾ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋ ਤੋ ਅਚੰਭਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।"

"ਛੋੜੋ ਯਾਰ ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਕੋ , ਭਾੜ ਮੇਂ ਜਾਏਂ ਯੇ ਸਭ  ਮਜ਼ਦੂਰ ਔਰ ਚੁਲ੍ਹੇ ਮੇਂ ਜਾਏ ਉਨਕੀ ਤਾਕਤ। ਸੁਨਾਉ ਆਜ ਤਾਸ਼ ਕੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ?"

"ਤਾਸ਼ ਕੀ ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਤੋ ਲਗਤੀ ਹੀ ਰਹੇਂਗੀ, ਪਹਿਲੇ ਇਸ ਬਹਿਸ ਕਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਨਾ ਚਾਹੀਏ।"

ਸਾਮਣੇ ਵਾਲੀ ਦੀਵਾਰ ਪਰ ਆਵੀਜ਼ਾਂ ਕਲਾਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਸੀ ਕਿਸਮ ਕੀ ਲਾ ਯਾਨੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂਓਂ ਸੇ ਤੰਗ ਆ ਕਰ ਬਰਾਬਰ ਅਪਣੀ ਟਿਕ ਟਿਕ ਕੀਏ ਜਾ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਸਿਗਰੇਟ ਕਾ ਧੂਆਂ ਉਨਕੇ ਮੂੰਹ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕਰ ਬੜੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਸੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਤਾ ਹੂਆ ਖਿੜਕੀ ਕੇ ਰਾਸਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਦੀਵਾਰੋਂ ਪਰ ਲਟਕੀ ਹੂਈ ਤਸਾਵੀਰ ਕੇ ਚਿਹਰੋਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ਿਕਰੀ ਓ ਬੇ ਆਤਨਾਈ ਕੀ ਝਲਕੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਤੀ ਥੀਂ। ਕਮਰੇ ਕਾ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਸਾਲਹਾ ਸਾਲ ਸੇ ਏਕ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਰ ਜਮਾ ਹੂਆ ਕਿਸੀ ਤਗ਼ੀਰ ਸੇ ਨਾ ਉਮੀਦ ਹੋ ਕਰ ਬੇਹਿੱਸ ਪੜਾ ਸੁੱਤਾ ਥਾ। ਆਤਸ਼ਦਾਨ ਕੇ ਤਾਕ ਪਰ ਰਖਾ ਹੂਆ ਕਿਸੀ ਯੂਨਾਨੀ ਮਫ਼ਕਰ ਕਾ ਮੁਜੱਸਮਾ ਅਪਣੀ ਸੰਗੀਨ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਆਦਮ ਕੇ ਇਨ ਦੋ ਫ਼ਰਜੰਦੋਂ ਕੀ ਬੇਮਾਅਨੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਸੁਨਕਰ ਤਾਜੁਬ ਸੇ ਅਪਨਾ ਸਿਰ ਖੁਜਲਾ ਰਹਾ ਥਾ..... ਕਮਰੇ ਕੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਇਨ ਭੱਦੀ ਔਰ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਬਾਤੋਂ ਸੇ ਕਸੀਫ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਦੋਨੋਂ ਦੋਸਤ ਤਾਸ਼ ਕੀ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਖੇਲੋਂ , ਬੁਰਜ ਕੇ ਅਸੂਲੋਂ ਔਰ ਰੁਪਈਆ ਜੀਤਨੇ ਕੇ ਤਰੀਕੋਂ ਪਰ ਇਜ਼ਹਾਰਿ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਕਰਤੇ ਰਹੇ। ਦਫ਼ਾਤਨ ਉਨ ਮੇਂ ਵੋਹ ਜਿਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਤਾਕਤ ਕੇ ਮਤਾਲਿਕ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਥਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਸੇ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੂਆ ।

"ਬਾਹਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਲੋਹੇ ਕਾ ਜੋ ਗਾਰਡਰ ਪੜਾ ਹੈ ਵੋਹ ਤੁਮਹਾਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਮੈਂ ਕਿਤਨਾ ਵਜ਼ਨ ਰਖਤਾ ਹੋਗਾ।"

"ਫਿਰ ਵਹੀ ਬਹਿਸ।"

"ਤੁਮ ਬਿਤਾਉ ਤੋ ਸਹੀ"

"ਪਾਂਚ ਛੇ ਮਨ ਕੇ ਕਰੀਬ ਹੋਗਾ।"

"ਯੇ ਵਜ਼ਨ ਤੋ ਤੁਮਹਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਨਾ?"

"ਯਾਨੀ ਤੁਮਹਾਰਾ ਯੇ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਲੋਹੇ ਕੀ ਯੇ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਲਾਠ ਤੁਮਹਾਰਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪਹਿਲਵਾਨ ਉਠਾਏਗਾ...... ਗਧੇ ਵਾਲੀ ਗਾੜੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਗੀ ਉਸਕੇ ਸਾਥ।"

"ਯਹਾਂ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭੀ ਗਧੋਂ ਸੇ ਕਿਆ ਕਮ ਹੈਂ। ਗੇਹੂੰ ਕੀ ਦੋ ਤਿਨ ਬੋਰੀਆਂ ਉਠਾਨਾ ਤੋ ਇਨਕੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਮਾਅਮੂਲੀ ਕਾਮ ਹੈ......"

"ਮਗਰ ਤੁਮਹੇਂ ਕਿਆ ਪਤਾ ਹੋ ਸਕਤਾ ਹੈ। ਕਹੋ ਤੋ, ਤੁਮਹਾਰੇ ਕਲ ਵਾਲੇ ਖੇਲ ਸੇ ਕਹੀਂ ਹੈਰਤ ਅੰਗੇਜ਼ ਔਰ ਬਹੁਤ ਸਸਤੇ ਦਾਮੋਂ ਇਕ ਨਯਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦਿਖਾਊਂ।"

"ਅਗਰ ਤੁਮਹਾਰਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲੋਹੇ ਕਾ ਵੋਹ ਵਜ਼ਨੀ ਟੁਕੜਾ ਉਠਾਏਗਾ ਤੋ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਹੂੰ।"

"ਤੁਮਹਾਰੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸਾਮਣੇ ਔਰ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੀ ਚਾਲਾਕੀ ਕੇ।"

ਦੋਨੋਂ ਦੋਸਤ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਿਗਰੇਟ ਕੀ ਖ਼ਾਕਦਾਨ ਮੇਂ ਗਰਦਨ ਦਬਾ ਕਰ ਉੱਠੇ ਔਰ ਬਾਹਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਤਾਕਤ ਕਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਕਰਨੇ ਚੱਲ ਦੀਏ।

ਕਮਰੇ ਕੀ ਤਮਾਮ ਅਸ਼ੀਆ ਕਿਸੀ ਗਹਿਰੀ ਫ਼ਿਕਰ ਮੇਂ ਗ਼ਰਕ ਹੋ ਗਈਂ , ਜੈਸੇ  ਉਨਹੇਂ ਕਿਸੀ ਗ਼ੈਰ ਮਾਅਮੂਲੀ ਹਾਦਸੇ ਕਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਹੋ, ਕਲਾਕ ਅਪਣੀ ਉਂਗਲੀਓਂ ਪਰ ਕਿਸੀ ਮਤਾਈਨਾ ਵਕਤ ਕੀ ਘੜੀਆਂ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰਨੇ ਲੱਗਾ। ਦੀਵਾਰੋਂ ਪਰ ਆਵੀਜ਼ਾਂ ਤਸਵੀਰੇਂ ਹੈਰਤ ਮੇਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਕਾ ਮੂੰਹ ਤਕਨੇ ਲਗੀਂ .....ਕਮਰੇ ਕੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਆਹੇਂ ਭਰਨੇ ਲੱਗ ਗਈ। ਲੋਹੇ ਕਾ ਵੋਹ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਟੁਕੜਾ ਲਾਸ਼ ਕਾ ਸਾ ਸਰਦ ਔਰ ਕਿਸੀ ਵਹਸ਼ਤਨਾਕ ਖ਼ਾਬ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਰੀਕ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਮੇਂ ਭਿਆਨਕ ਦਿਓ ਕੀ ਮਾਨਿੰਦ ਅਕੜਾ ਹੂਆ ਥਾ। ਦੋਨੋਂ ਦੋਸਤ ਲੋਹੇ ਕੇ ਉਸ ਟੁਕੜੇ ਕੇ ਪਾਸ ਆ ਕਰ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ ਔਰ ਕਿਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ।

ਬਾਜ਼ਾਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਕੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੇ ਕੀਚੜ ਮੇਂ ਲੱਤਪੱਤ ਥਾ, ਜੋ ਰਾਹ ਗੁਜ਼ਰੋਂ ਕੇ ਜੂਤੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਉਛਲ ਉਛਲ ਕਰ ਉਨਕਾ ਮਜ਼ਹਿਕਾ ਉੜਾ ਰਹੀ ਥੀ। ਯੂੰ ਮਾਅਲੂਮ ਹੋਤਾ ਗੋਯਾ ਵੋਹ ਆਪਣੇ ਰੋਂਦਨੇ ਵਾਲੋਂ ਸੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੋਂ ਕਿ ਵੋਹ ਇਸੀ ਆਬ ਓ ਗਿੱਲ ਕੀ ਤਖ਼ਲੀਕ ਹੈਂ ਜਿਸੇ ਵੋਹ ਉਸ ਵਕਤ ਪਾਉਂ ਸੇ ਗੂੰਧ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਮਗਰ ਵੋਹ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਸੇ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਆਪਣੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਕਾਮ ਧੰਦੋ ਕੀ ਧੁਨ ਮੇਂ ਮਸਰੂਫ਼ ਕੀਚੜ ਕੇ ਸੀਨੇ ਕੋ ਮਸਲਤੇ ਹੂਏ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਜਲਦ ਜਲਦ ਕਦਮ ਉਠਾਤੇ ਹੂਏ ਜਾ ਰਹੇ ਥੇ। ਕੁਛ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਸੌਦਾ ਤੈਅ ਕਰਨੇ ਮੇਂ ਮਸਰੂਫ਼ ਥੇ ਔਰ ਕੁਛ ਸਜੀ ਹੋਈ ਦੁਕਾਨੋਂ ਮੇਂ ਤਕੀਆ ਲਗਾਏ ਆਪਣੇ ਹਰੀਫ਼ ਹਮ ਪੇਸ਼ਾ ਦਕਾਨਦਾਰੋਂ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਹਾਸਦਾਨਾ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਥੇ ਔਰ ਉਸ ਵਕਤ ਕੇ ਮੁੰਤਜ਼ਿਰ ਥੇ ਕਿ ਕੋਈ ਗਾਹਕ ਵਹਾਂ ਸੇ ਹਟੇ ਔਰ ਵੋਹ ਉਸੇ ਕਮ ਕੀਮਤ ਕਾ ਝਾਂਸਾ ਦੇਕਰ ਘਟੀਆ ਮਾਲ ਫ਼ਰੋਖ਼ਤ ਕਰ ਦੇਂ। ਉਨ ਮਨਿਆਰੀ ਕੀ ਦਕਾਨੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਇਕ ਦਵਾ ਫ਼ਰੋਸ਼ ਆਪਣੇ ਮਰੀਜ਼ ਗਾਹਕੋਂ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਥਾ.......ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਸਭ  ਲੋਗ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲ ਮੇਂ ਮਸਤ ਥੇ ਔਰ ਯੇ ਦੋ ਦੋਸਤ ਕਿਸੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਫ਼ਿਕਰ ਸੇ ਬੇ ਪਰਵਾਹ ਇਕ ਐਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਰਾਹ ਦੇਖ ਰਹੇ ਥੇ ਜੋ ਉਨ ਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾ ਸਾਮਾਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰ ਸਕੇ।

ਦੂਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿਰੇ ਪਰ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਮਰ ਕੇ ਗਿਰਦ ਰੱਸੀ ਲਪੇਟੇ ਔਰ ਪਸ਼ਤ ਪਰ ਟਾਟ ਕਾ ਇੱਕ ਮੋਟਾ ਸਾ ਟੁਕੜਾ ਲਟਕਾਏ ਕੀਚੜ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਮਾਅਨੀਖੇਜ਼ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਦੇਖਤਾ ਹੂਆ ਚਲਾ ਆ ਰਿਹਾ ਥਾ। ਨਾਨਬਾਈ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਕੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚ ਕਰ ਵੋਹ ਦਫ਼ਾਤਨ ਠਟਕਾ, ਸਾਲਨ ਕੀ ਦੇਗਚੀਉਂ ਔਰ ਤਨੂਰ ਸੇ ਤਾਜ਼ਾ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀਓਂ ਨੇ ਉਸ ਕੇ ਪੇਟ ਮੇਂ ਨੋਕਦਾਰ ਖੰਜਰੋਂ ਕਾ ਕਾਮ ਕੀਆ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਅਪਣੀ ਫਟੀ ਹੂਈ ਜੇਬ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਨਿਗਾਹ ਕੀ ਔਰ ਗਰਸਨਾ ਦਾਂਤੋਂ ਸੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਲਬੋਂ ਕੋ ਕਾਟ ਕਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਸਰਦ ਆਹ ਭਰੀ ਔਰ ਉਸੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸੇ ਚੱਲਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆ। ਚਲਤੇ ਵਕਤ ਉਸਕੇ ਕਾਨ ਬੜੀ ਬੇਸਬਰੀ ਸੇ ਕਿਸੀ ਕੀ ਦਿਲ ਖ਼ੁਸ਼ਕੁਨ ਅਵਾਜ਼ "ਮਜ਼ਦੂਰ" ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ ਮਗਰ ਉਸ ਕੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਕਿਆ ਕਿਆ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਚੱਕਰ ਲੱਗਾ ਰਹੇ ਥੇ। "ਦੋ ਤਿਨ ਦਿਨ ਸੇ ਰੋਟੀ ਬਮੁਸ਼ਕਲ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਹੈ ਅਬ ਚਾਰ ਬਜਨੇ ਕੋ ਆਏ ਹੈਂ ਮਗਰ ਇਕ ਕੌੜੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ.......ਕਾਸ਼ ਆਜ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੋਟੀ ਕੇ ਲੀਏ ਹੀ ਕੁਛ ਨਸੀਬ ਹੋ ਜਾਏ........ਭੀਕ?...........ਨਹੀਂ ਖ਼ੁਦਾ ਕਾਰਸਾਜ਼ ਹੈ।" ਉਸਨੇ ਭੂਕ ਸੇ ਤੰਗ ਆ ਕਰ ਭੀਕ ਮਾਂਗਨੇ ਕਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਆ ਮਗਰ ਇਸੇ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਸ਼ਾਨ ਕੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਮਝਤੇ ਹੋਏ ਖ਼ੁਦਾ ਕਾ ਦਾਮਨ ਥਾਮ ਲਿਆ ਔਰ ਉਸ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਮਤਮਅਨ ਹੋ ਕਰ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੋ ਤੈਅ ਕਰਨੇ ਲੱਗਾ, ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਸੇ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਦੂਸਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਇਸੇ ਕੁਛ ਨਸੀਬ ਹੋ ਜਾਏ। ਦੋਨੋਂ ਦੋਸਤੋਂ ਨੇ ਇਸ ਵਕਤ ਇਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੋ ਤੇਜ਼ੀ ਸੇ ਅਪਣੀ ਤਰਫ਼ ਕਦਮ ਬੜ੍ਹਾਤੇ ਦੇਖਾ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੁਬਲਾ ਪਤਲਾ ਨਾ ਥਾ ਚੁਨਾਂਚਿ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ਫ਼ੌਰਨ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ।

"ਮਜ਼ਦੂਰ।"

ਯੇ ਸੁਨਤੇ ਹੀ ਗੋਯਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੇ ਸੂਖੇ ਧਾਨੂੰ ਮੇਂ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਭਾਗਾ ਹੂਆ ਆਇਆ ਔਰ ਨਿਹਾਇਤ ਅਦਬ ਸੇ ਪੂਛਨੇ ਲੱਗਾ।

"ਜੀ ਹਜ਼ੂਰ।"

"ਦੇਖੋ, ਲੋਹੇ ਕਾ ਯੇ ਟੁਕੜਾ ਉੱਠਾ ਕਰ ਹਮਾਰੇ ਸਾਥ ਚਲੋ, ਕਿਤਨੇ ਪੈਸੇ ਲੋਗੇ?" ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਝੁਕ ਕਰ ਲੋਹੇ ਕੇ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਟੁਕੜੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ ਔਰ ਦੇਖਤੇ ਹੀ ਉਸਕੀ ਆਂਖੋਂ ਕੀ ਵੋਹ ਚਮਕ ਜੋ "ਮਜ਼ਦੂਰ" ਕਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਸੁਨਕਰ ਪੈਦਾ ਹੂਈ ਥੀ, ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਈ। ਵਜ਼ਨ ਬਿਲਾ ਸ਼ੱਕ ਓ ਸ਼ੁਬ੍ਹਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਥਾ ਮਗਰ ਰੋਟੀ ਕੇ ਕਹਿਤ ਔਰ ਪੇਟ ਪੂਜਾ ਕੇ ਲੀਏ ਸਾਮਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਕਾ ਸਵਾਲ ਇਸ ਸੇ ਕਹੀਂ ਵਜ਼ਨੀ ਥਾ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਇਕ ਬਾਰ ਫਿਰ ਉਸ ਆਹਨੀ ਲਾਠ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦਿਖਾ ਔਰ ਦਿਲ ਮੇਂ ਅਜ਼ਮ ਕਰਨੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਕਿ ਵੋਹ ਇਸੇ ਜ਼ਰੂਰ ਉਠਾਏਗਾ, ਉਨ ਸੇ ਬੋਲਾ।

"ਜੋ ਹਜ਼ੂਰ ਫ਼ਰਮਾਏਂ।"

"ਯਾਨੀ ਤੁਮ ਯੇ ਵਜ਼ਨ ਅਕੇਲੇ ਉੱਠਾ ਲੋਗੇ?"

ਉਨ ਦੋ ਲੜਕੋਂ ਮੇਂ ਸੇ ਉਸਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਹੈਰਤ ਸੇ ਦੇਖਤੇ ਹੂਏ ਕਹਾ ਜੋ ਕਲ ਸਭ  ਜਿਸਮਾਨੀ ਕਰਤੱਬ ਦੇਖ ਕਰ ਆਇਆ ਥਾ।

"ਬੋਲੋ ਕਿਆ ਲੋਗੇ? ਯੇ ਵਜ਼ਨ ਭਲਾ ਕਹਾਂ ਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੂਆ?" ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਬਾਤ ਕਾ ਰੁਖ਼ ਪਲਟ ਦੀਆ।

"ਕਹਾਂ ਤੱਕ ਜਾਨਾ ਹੋਗਾ,ਹਜ਼ੂਰ।"

"ਬਹੁਤ ਕਰੀਬ, ਦੂਸਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੇ ਨੁੱਕੜ ਤੱਕ।"

"ਵਜ਼ਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਆਪ ਤੀਨ  ਆਨੇ ਦੀ ਦੀਜੀਏ।"

"ਤੀਨ  ਆਨੇ।"

"ਜੀ ਹਾਂ, ਤੀਨ  ਆਨੇ ਕੁਛ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈਂ।"

"ਦੋ ਆਨੇ ਮੁਨਾਸਬ ਹੈ ਭਈ।"

ਦੋ ਆਨੇ........ ਆਠ ਪੈਸੇ, ਯਾਨੀ ਦੋ ਵਕਤ ਕੇ ਲੀਏ ਸਾਮਾਨਿ ਖ਼ੁਰਦ ਓ ਨੋਸ਼, ਯੇ ਸੋਚਤੇ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਪਣੀ ਕਮਰ ਸੇ ਰੱਸੀ ਉਤਾਰੀ ਔਰ ਇਸੇ ਲੋਹੇ ਕੇ ਟੁਕੜੇ ਕੇ ਸਾਥ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਸੇ ਬਾਂਧ ਦੀਆ, ਦੋ ਤਿਨ ਝਟਕੋਂ ਕੇ ਬਾਅਦ ਵੋਹ ਆਹਨੀ ਸਲਾਖ਼ ਉਸਕੀ ਕਮਰ ਪਰ ਥੀ। ਗੋ ਵਜ਼ਨ ਵਾਕਈ ਨਾਕਾਬਲਿ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਥਾ ਮਗਰ ਥੋੜੇ ਅਰਸੇ ਕੇ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣੇ ਵਾਲੀ ਰੋਟੀ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੇ ਜਿਸਮ ਮੇਂ ਆਰਜ਼ੀ ਤੌਰ ਪਰ ਇਕ ਗ਼ੈਰ ਮਾਅਮੂਲੀ ਤਾਕਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੀ ਥੀ, ਅਬ ਇਨ ਕੰਧੋ ਮੇਂ ਜੋ ਭੂਕ ਕੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੇ ਮੁਰਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਥੇ, ਰੋਟੀ ਕਾ ਨਾਮ ਸੁਨ ਕਰ ਤਾਕਤ ਓਦ ਕਰ ਆਈ। ਗਰਸਨਾ ਇਨਸਾਨ ਬੜੀ ਸੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ ਕਰ ਦੇਤਾ ਹੈ, ਜਬ ਇਸੇ ਆਪਣੇ ਪੇਟ ਕੇ ਲੀਏ ਕੁਛ ਸਾਮਾਨ ਨਜ਼ਰ ਆਤਾ ਹੈ।

"ਆਈਏ।" ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਬੜੀ ਹਿੰਮਤ ਸੇ ਕਾਮ ਲੇਤੇ ਹੂਏ ਕਿਹਾ।

ਦੋਨੋਂ ਦੋਸਤੋਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਨਗਾਹੇਂ ਉਠਾਈਂ ਔਰ ਜ਼ੀਰਿ ਲਬ ਮੁਸਕਰਾ ਦੀਏ, ਵੋਹ ਬਹੁਤ ਮਸਰੂਰ ਥੇ।

"ਚਲੋ, ਮਗਰ ਜ਼ਰਾ ਜਲਦੀ ਕਦਮ ਬੜ੍ਹਾਉ, ਹਮੇਂ ਕੁਛ ਔਰ ਭੀ ਕਾਮ ਕਰਨਾ ਹੈ।"

ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਨ ਦੋ ਲੜਕੋਂ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਲਿਆ, ਵੋਹ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਸੇ ਬੇਖ਼ਬਰ ਥਾ ਕਿ ਮੌਤ ਉਸਕੇ ਕੰਧੋਂ ਪਰ ਸਵਾਰ ਹੈ।

"ਕਿਉਂ ਮੀਆਂ, ਕਹਾਂ ਹੈ ਵੋਹ ਤੁਮਹਾਰਾ  ਕੱਲ  ਵਾਲਾ ਸੀਨਡੋ?"

"ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿਆ ਹੈ ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ, ਵਾਕਈ ਸਖ਼ਤ ਤਾਜੁਬ ਹੈ।"

"ਤਾਜੁਬ? ਅਗਰ ਕਹੋ ਤੋ ਇਸ ਲੋਹੇ ਕੇ ਟੁਕੜੇ ਕੋ ਤੁਮਹਾਰੇ ਘਰ ਕੀ ਬਾਲਾਈ ਛੱਤ ਪਰ ਰਖਵਾ ਦੂੰ ।"

"ਮਗਰ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਹਮ ਲੋਗ ਅੱਛੀ ਗ਼ਜ਼ਾ ਮਿਲਣੇ ਪਰ ਭੀ ਇਤਨੇ ਤਾਕਤਵਰ ਨਹੀਂ ਹੈਂ।"

"ਹਮਾਰੀ ਗ਼ਜ਼ਾ ਤੋ ਕਿਤਾਬੋਂ ਔਰ ਦੀਗਰ ਇਲਮੀ ਚੀਜ਼ੋਂ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਹੋ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਇਨਹੇਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਕੀ ਸਿਰ ਦਰਦੀ ਸੇ ਕਿਆ ਤਾਅਲੁੱਕ? ਬੇ ਫ਼ਿਕਰੀ, ਖਾਨਾ ਔਰ ਸੋ ਜਾਨਾ।"

"ਵਾਕਈ ਦਰੁਸਤ ਹੈ।"

ਲੜਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪਰ ਲੱਦੇ ਹੂਏ ਬੋਝ ਔਰ ਉਸਕੀ ਖ਼ਮੀਦਾ ਕਮਰ ਸੇ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਆਪਸ ਮੇਂ ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਕਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਥੇ। ਵਹਾਂ ਸੇ ਸੋ ਕਦਮ ਕੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਪਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਕਜ਼ਾ ਕੇਲੇ ਕੇ ਛਿਲਕੇ ਮੇਂ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਥੀ। ਗੋ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀਚੜ ਮੇਂ ਫੋਨਿਕ ਫੋਨਿਕ ਕਰ ਕਦਮ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਥਾ ਮਗਰ ਤਕਦੀਰ ਕੇ ਆਗੇ ਤਦਬੀਰ ਕੀ ਏਕ ਭੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਚੱਲੀ। ਉਸਕਾ ਕਦਮ ਛਿਲਕੇ ਪਰ ਪੜਾ, ਫੁਸਲਾ ਔਰ ਚਸ਼ਮ ਜ਼ਦਨ ਮੇਂ ਲੋਹੇ ਕੀ ਇਸ ਭਾਰੀ ਲਾਠ ਨੇ ਉਸੇ ਕੀਚੜ ਮੇਂ ਪੈਵਸਤ ਕਰ ਦੀਆ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਮਤਰਹਮ ਨਗਾਹੋਂ ਸੇ ਕੀਚੜ ਔਰ ਲੋਹੇ ਕੇ ਸਰਦ ਟੁਕੜੇ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖਾ , ਤੜਪਾ ਔਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੇ ਲੀਏ ਭੂਕ ਕੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਸੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਧਮਾਕੇ ਕੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਨ ਕਰ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੋਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕਰ ਦੇਖਾ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਾ ਸਿਰ ਆਹਨੀ ਸਲਾਖ਼ ਕੇ ਨੀਚੇ ਕੁਚਲਾ ਹੂਆ ਥਾ, ਆਂਖੇਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਹੂਈ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਕਿਸ ਸਿਮਤ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਗਾਏ ਦੇਖ ਰਹੀ ਥੀਂ। ਖ਼ੂਨ ਕੀ ਇਕ ਮੋਟੀ ਸੀ ਤਹ ਕੀਚੜ ਕੇ ਸਾਥ ਹਮ ਆਗ਼ੋਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਥੀ।

"ਚਲੋ ਆਉ ਚੱਲੇਂ, ਹਮੇਂ ਖ਼ਾਹਮਖ਼ਵਾਹ ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਕਾ ਗਵਾਹ ਬਨਨਾ ਪੜੇਗਾ।"

"ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਥਾ ਕਿ ਯੇ ਵਜ਼ਨ ਇਸ ਸੇ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ ਜਾਏਗਾ...... ਲਾਲਚ।"

ਯੇ ਕਹਿਤੇ ਹੂਏ ਦੋਨੋਂ ਲੜਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਕੇ ਗਿਰਦ ਜਮਾ ਹੋਤੀ ਹੂਈ ਭੀੜ ਕੋ ਕਾਟਤੇ ਹੂਏ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ।

ਸਾਮਣੇ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ ਇਕ ਬੜੀ ਤੁੰਦ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕਾ ਚੋਂਗਾ ਹਾਥ ਮੇਂ ਲੀਏ ਗ਼ਾਲਬਨ ਗੰਦਮ ਕਾ ਭਾਉ ਤੈਅ ਕਰਨੇ ਵਾਲਾ ਥਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੋ ਮੌਤ ਕਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਤੇ ਦੇਖਾ ਔਰ ਉਸ ਹਾਦਸੇ ਕੋ ਮਨਹੂਸ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਤੇ ਹੂਏ ਬੁੜਬੁੜਾ ਕਰ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਮਨਕਤ ਕਰ ਲੀਆ।

"ਕੰਬਖ਼ਤ ਕੋ ਮਰਨਾ ਭੀ ਥਾ ਤੋ ਮੇਰੀ ਦੁਕਾਨ ਕੇ ਸਾਮਣੇ........ਭਲਾ ਇਨ ਲੋਗੋਂ ਕੋ ਇਸ ਕਦਰ ਵਜ਼ਨ ਉਠਾਨੇ ਪਰ ਕੌਨ ਮਜਬੂਰ ਕਰਤਾ ਹੈ।"

ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਕੇ ਬਾਅਦ ਅਸਪਤਾਲ ਕੀ ਆਹਨੀ ਗਾੜੀ ਆਈ ਔਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੀ ਲਾਸ਼ ਉੱਠਾ ਕਰ ਅਮਲਿ ਜਰਾਹੀ ਕੇ ਲੀਏ ਡਾਕਟਰੋਂ ਕੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦੀ।

ਧੁੰਦਲੇ ਆਸਮਾਨ ਪਰ ਅਬਰ ਕੇ ਇਕ ਟੁਕੜੇ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੇ ਖ਼ੂਨ ਕੋ ਕੀਚੜ ਮੈਂ ਮਿਲਤੇ ਹੋਏ ਦੇਖਾ, ਉਸਕੀ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਆਂਸੂ ਛਲਕ ਪੜੇ...... ਇਨ ਆਂਸੂਉਂ ਨੇ ਸੜਕ ਕੇ ਸੀਨੇ ਪਰ ਉਸ ਖ਼ੂਨ ਕੇ ਧੱਬੋਂ ਕੋ ਧੋ ਦੀਆ। ਆਹਨੀ ਲਾਠ ਅਭੀ ਤੱਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੇ ਇਕ ਕਿਨਾਰੇ ਪੜੀ ਹੂਈ ਹੈ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੇ ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਤਰਾ ਬਾਕੀ ਹੈ ਜੋ ਦੀਵਾਰ ਕੇ ਸਾਥ ਚਿਮਟਾ ਹੂਆ ਨਾ ਮਾਅਲੂਮ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਕਾ ਅਪਣੀ ਖ਼ੂਨੀ ਆਂਖੋਂ ਸੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।