ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਮ੍ਰਿਗਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ-ਗਿਰੀਸ਼ ਮਿਸ਼ਰ

ਏਧਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸੰਬੰਧੀ  ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ,  ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੇ  - ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ  ਵਿੱਚ  ਭੁਲੇਖੇ   ਅਤੇ ਗਲਤਫਹਿਮੀਆਂ  ਫੈਲੀਆਂ  ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।  ਉਹਨਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ  ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਵੈਰੀ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਪਨਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ  ਦੇ ਸਵੈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਨਾਹਰੇ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਲਈ ਡਾਂਗਾਂ  ਲੈ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਅਤੇ ਆਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ ਤਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਹਸਤੀ  ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨੇ ਭੂਮੰਡਲੀਕਰਣ  ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਯਾਨੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ  ਦੌਰਾਨ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਿਆ ਹੈ ।  ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਮੁਦਰਾ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉਲਝਣਾਂ   ਹਨ ।  ਕਈ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਦਰਾ  ਦੇ ਉਦੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਨਾਮੋਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ।  ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ  ਮੁਦਰਾ  ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠੇ ਸੰਸਾਰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਤੇ ਆਏ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ  ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤਥਾਂ  ਤੋਂ  ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।  ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਅਤਿ ਮੰਦੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ,  ਅਤਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਉਖਾੜ ਕੇ  ਹਮੇਸ਼ਾ - ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਵਿਦਾਈ  ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਆਰਥਕ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ - ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਹੀ  ਆਰਥਕ ਮੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ  ਉਤਕਰਸ਼  ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਗੁਜਰਨਾ ਪਏਗ਼ਾ । ਬਾਜ਼ਾਰ –ਮੁਖੀ  ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਾ  ਹੀ ਉਦਮੀਆਂ  ਦਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲੇਗਾ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਅਤੇ ਜੋਖਿਮਾਂ  ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ ।  ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਧੜਲੇ ਨਾਲ  ਹਿੰਦੀ  ਦੇ ਆਗੂ ਪੱਤਰ - ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਤਮ ਲੇਖਕਾਂ  ਨੇ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ  ਨਵਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਵੀ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਆਤੰਕਵਾਦ ਨਵ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ।  ਇਸ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਮੂਨੇ  ਦੇ ਤੌਰ ਪਰ ਦੋ ਹੋਰ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤਾਂ  ਨੂੰ ਵੇਖੋ -  ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਕਮਜੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰਨ  ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਇਸ ਪਿਛੜੇਪਨ ਅਤੇ ਲੋਕਵਿਰੋਧੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ।  ਦੂਜਾ ਸੁਭਾਸ਼ਿਤ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ – ‘ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਅਰਥਤੰਤਰ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪਰਜੀਵੀ  ਜਾਂ ਯੂਰੋ ਕੇਂਦਰਿਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ - ਤੰਤਰ ,  ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਕੇ  ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ।’ ਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਬਾਬੂ ਹਰਿਸ਼ਚੰਦਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ  ਕਾਵਿਪੰਕਤੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਆਪਣੀ ਧਾਰਨਾ ਦੇ  ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।  ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀ ਭਿਅੰਕਰਤਾ  ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -  ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਜਾਰਵਾਦੀ ਤੰਤਰ ਦਾ ਜੋ ਬਹੁ – ਕੌਮੀਕਰਨ  ਹੋਇਆ ਹੈ ,  ਉਹ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੰਤਰਾਂ  ਦੇ ਮਾਫਕ ਨਹੀ ਬੈਠ ਰਿਹਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ   ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਚਿੰਤਨ ਤੇ  ਆਧਾਰਿਤ ਮੌਲਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਮੂਨਾ ਵੇਖੋ ਜੋ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ  ਲੇਖਕ  ਦੇ ਮੁਖ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ  -‘ ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਨ  ਅਤੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕਰੂਪਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਮੈਨੂੰ ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਣ ਇੱਕ ਪੱਖੀ ਨਜ਼ਰ  ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।’  ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ,  ਤੁਸੀਂ  ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਸ਼ਾਲ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਭਾਲੋਗੇ  ਤਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਅਵਧਾਰਨਾ  ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਉਂ ਚੱਲ ਪਿਆ  ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਅਤਿ ਗਿਆਨੀ ਲੇਖਕ ਸੰਪਾਦਕ ਇਸ ਤੇ  ਕਿਉਂ ਮੋਹਿਤ ਹਨ ,  ਇਸਨ੍ਹੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਜਾਨ ਕੇਨੇਥ ਗਾਲਬਰੇਥ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪਏਗ਼ਾ ।  ਧਿਆਨ ਨਾਲ  ਵੇਖੀਏ  ਤਾਂ ਪਤਾ ਲਗੇਗਾ ਕਿ ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਡਿੱਗਣ ਅਤੇ  ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਖੇਮੇ  ਦੇ ਧਾਰਾਸ਼ਾਈ ਹੋਣ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪ੍ਚਾਰ ਜੋਰਾਂ ਨਾਲ  ਚੱਲ ਪਿਆ  ਕਿ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਯਾਨੀ ਅਜ਼ਾਦ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆਧਾਰਿਤ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ  ਰਹੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਵਰਗ - ਸੰਘਰਸ਼  ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਨਾਲ  ਹੁਣ ਸਾਮਾਜਕ - ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਫਤਹਿ  ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਵਰੂਪ ਨਿਕਲੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ  ( ਵੇਖੋ,  ਗਾਲਬਰੇਥ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦੀ  ਇਕਾਨਾਮਿਕਸ ਆਫ ਇਨੋਸੇਂਟ ਫਰਾਡ  :  ਟੁਰਥ ਫਾਰ ਆਵਰ ਟਾਇਮ ’,  ਬੋਸਟਨ ,  2004 ,  ਪੰਨਾ 6 )  ।  ਇਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ  ਦੇ ਪਰਿਆਏ  ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ  ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣਾਇਆ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਨੇ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੁਣ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਤਪਾਦਨ  ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਪਰ ਨਿਜੀ ਮਾਲਕੀ  ਹੈ ਅਤੇ  ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ ।  ਯਾਨੀ   ਮਾਲ  ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਮੁਨਾਫਾ ,  ਨਾ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ  ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ,  ਸਰਵੋਪਰ ਹੈ ।  ਫਿਰ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੀ ਥਾਂ  ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਕਹਿਣ ਤੇ  ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸਵੈਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਾਲ  ਕੋਈ ਲੈਣਾ - ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ,  ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੇ ਇੱਕ ਹਿਤਕਰ ਵਿਕਲਪ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮਗਰ ਅਰਥਹੀਨ ,  ਛਦਮਵੇਸ਼  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ,  ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਗਹਿਨਤਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਛਿਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ  ( ਪੰਨਾ 7 )  ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਹੈ  :  ਉਤਪਾਦਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਪਭੋਕਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।  ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ  - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ  ਦੀ ਥਾਂ  ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਰਥਹੀਨ ਅਤੇ ਤਰੁਟੀਪੂਰਨ ਹੈ ਭਲੇ ਹੀ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਮਨੋਹਰ ਅਤੇ ਰੌਚਿਕ  ਲੱਗੇ ।  ਇਸਦੇ ਜਰੀਏ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਤੇ  ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਦੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਧੋਖਾਧੜੀ ਹੈ ।  ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜਦੋਂ ਕਈ ਈਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਵਾਮਪੰਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ  ਲੇਖਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ,  ਬਾਜ਼ਾਰ - ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਦੇ ਹਨ ਤਾਂ  ਮਾਸੂਮ ਧੋਖਾਧੜੀ  ਦੇ  ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।  ਪੁਰਾਣੇ ਜਮਾਨੇ  ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਛਵੀ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਵਧਾਰਣਾ ‘ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੀ ਸਾਰਵਭੌਮਿਕਤਾ’ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।  ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਤਿੰਨ ਸਵਾਲਾਂ  :  ਕੀ ,  ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ  ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਸਾਰਵਭੌਮ ਉਪਭੋਗਤਾ  ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ  ਧਿਆਨ ਦੇਕੇ ਢੂੰਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਕੀ ਨਿਯੋਜਨ  ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਥੋਪਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਜਾਦੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ – ਅਨਿੱਛਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਉੱਤਮ  ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਏ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨਿਤ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਬੜੇ ਅਮਰੀਕੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪੌਲ ਸੈਮਿਉਲਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਬਹੁਚਰਚਿਤ  ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਤਾਬੇਦਾਰ ਦੱਸਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੀ ,  ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਗੇ  ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ  ਜੁੜੇ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ  ਦੇ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਉਪਭੋਗਤਾ ਉਤਪਾਦਕ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸੰਜੋਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ   ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਮਾਤਰ  ਹਨ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੋਟ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਸੱਤਾ - ਵੈਭਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ  ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੰਗ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਸੱਤਾਵਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀ  ਹੈ ।  ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ  ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਧੋਖਾਧੜੀ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ।  ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤ ਪ੍ਚਾਰ ਤੰਤਰ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਵੋਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ,  ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਕਰੀ ਵਧਾਉਣ  ਲਈ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ  ਅਤੇ ਲਟਕੇ  - ਝਟਕਿਆਂ   ਦੇ ਜਰੀਏ ਖਰੀਦਦਾਰ  ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਮਨਚਾਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੋੜਿਆ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਪ੍ਰਿੰਟ ,  ਇਲੇਕਟਰੋਨਿਕ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ  ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਜੱਮ ਕੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ  ( ਪੰਨਾ   12 )  ।  ਸੰਭਾਵੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਦੀ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕੇਵਲ ਉਸਦੇ ਵਰਤੋਂ  ਮੁੱਲ ਯਾਨੀ ਲੋੜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਮੁੱਲ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ  ਸਾਮਾਜਕ ਰੁਤਬੇ ਵਿੱਚ ਇਜਾਫਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਗਾਲਬਰੇਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ,  ਉਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾ ,  ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸਾਰਵਭੌਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਧੋਖਾਧੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਹੈ  (ਪੰਨਾ   14 )  ।  ਪ੍ਰੋ .  ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਸਵਾਰਥ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਮਨੋਹਰ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤੱਦ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸਾਡੇ ਹਿੰਦੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ।  ਇਹ ਨਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗਾਲਬਰੇਥ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਲਾਇਮ  ਤਾਂ ਹੈ ਮਗਰ ਨਾਲ ਹੀ ਅਰਥਹੀਨ  ( ਪੰਨਾ   2 )  ।   ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਜੋ ਲੋਕ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸ਼ਬਦ ਤੇ  ਫਿਦਾ ਹਨ  ਉਹ ਜਾਣੇ – ਅਨਜਾਣੇ  ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ  ਕਿ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਸਾਰਿਆਂ  ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ  ਵੇਖਦਾ ਅਤੇ ਸਭ  ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।  ਯਾਨੀ   ਟੇਰਡ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ   ਦੇ ਆਪਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ  ਦੀ ਥਾਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਬਟਾਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੇ  ਛਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਸੰਘ ਪਰਵਾਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕਾਇਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ  ਤੌਰ ਤੇ  ਭਾਰਤੀ ਮਜਦੂਰ ਸੰਘ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਸ਼ਰਮਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ  ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਐਵੇਂ ਹੀ  ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵੈਚਾਰਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ  ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਮਾਖਨਲਾਲ ਚਤੁਰਵੇਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ੋਧ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ  :  ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਣ ਅਤੇ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਚੁਨੌਤੀਆਂ  ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰਤਾ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਧਿਅਨ ਅਤੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਸਨ  ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ  ਦੀ  ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਪਲੇ  ਇੱਕ ਸੰਪਾਦਕ ।  ਇਹ ਕਮਾਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹੋਂਦ ਰਹਿਤ  ਅਵਧਾਰਨਾ  ਤੇ  ਸ਼ੋਧ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।  ਅੰਤ ਵਿੱਚ ,  ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਜੂਦ  ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅਤੀਤ ਤੱਕ  ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਐਂਡਰਸਨ ਅਤੇ ਲਾਥਮ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਤ ਅਤੇ 1986 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ‘ਦ ਮਾਰਕੇਟ ਇਸ ਹਿਸਟਰੀ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਜੇੰਸ  ਏਮ ਰੇਡਫੀਲਡ  ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੋਈ ਯੂਰਪੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ,  ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ  ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ  ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਵਾਂਗੇ । ਉਂਜ ਉਤਸੁਕ ਪਾਠਕ   ਬਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਅੱਗਰਵਾਲ  ਦੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕਿਤਾਬ ਪਾਣਿਨੀਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਕਥਾ ਸਰਿਤਸਾਗਰ ਦੀ  ਘੋਖ  ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ  ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਬਦਲੇ ਹਨ  । ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੇ  ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗੇ ।