ਅੱਧੀਆਂ ਅਧੂਰੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ - ਯੋਗਿੰਦਰ ਯਾਦਵ

ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਾਹਿਰਾ  ਦੇ ਤਹਰੀਰ ਚੌਕ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।  ਲੇਕਿਨ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਬਾਣੋ ਦੀ ਅਨੋਖਾ ਅਵਾਜ ਗੂੰਜ ਰਹੀ ਸੀ –

ਹਮ ਦੇਖੇਂਗੇ
ਲਾਜ਼ਿਮ ਹੈ ਕੇ ਹਮ ਭੀ ਦੇਖੇਂਗੇ
ਹਮ ਦੇਖੇਂਗੇ
ਵੋਹ ਦਿਨ ਕੇ ਜਿਸ ਕਾ ਵਾਦਾ ਹੈ … ਹਮ ਦੇਖੇਂਗੇ
ਜੋ ਲੋਹ-ਏ-ਅਜ਼ਲ ਪੇ ਲਿਖਾ ਹੈ …. ਹਮ ਦੇਖੇਂਗੇ

ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਮਨ ਅਟਕਿਆ ।  ਕੀ ਵਾਕਈ ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਸੀ ,  ਉਹ ਦਿਨ ਅਲੌਹ - ਏ - ਅਜਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ?  ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਨਿਯਮ ਹੈ ?  ਕਾਹਿਰਾ  ਦੇ ਯਾਸਮੀਨ (ਚੰਬੇਲੀ )ਰੇਵੋਲਿਊਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਾਹਿਰਾ ਤੋਂ ਇਸਕੰਦਰੀਆ ਤੱਕ ਜਨਤਾ ਜਨਾਰਦਨ ਦਾ ਉਭਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ  ਹੈ ।  ਪਾਕਿਸਤਾਨ  ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਕਵੀ ਫੈਜ ਅਹਿਮਦ  ਫੈਜ ਦੀ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਜਲ ਸਾਡੇ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ  ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ,  ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ  ਦੇ ਜੁਲਮ - ਓ - ਸਿਤਮ  ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਗੀਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।  ਸ਼ਾਇਦ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਕੀਮਤ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ,  ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ  ਦੇ ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।  ਸਾਫ਼ ਹੈ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਹੰਢਾਈ ਹੈ । ਹੋਸਨੀ ਮੁਬਾਰਕ  ਦੇ ਸੱਤਾ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕਾਹਿਰਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ  ਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਫੈਜ  ਦੇ ਬੋਲ ਆਏ ਹੋਣਗੇ - ਜਬ ਜ਼ੁਲਮ-ਓ-ਸਿਤਮ ਕੇ ਕੋਹ-ਏ-ਗਰਾਂ
ਰੂਈ ਕੀ ਤਰਹ ਉੜ੍ਹ ਜਾਏਂਗੇ

ਮਨ ਫਿਰ ਪਹਾੜ ਅਤੇ ਰੂੰ  ਦੇ ਇਸ ਰੂਪਕ ਉੱਤੇ ਅਟਕਦਾ ਹੈ ।  ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਮੁਬਾਰਕ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ  ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਯੂਰਪੀ ਦੁਮਛੱਲਿਆਂ ਦਾ ਵਰਦਹਸਤ ਸੀ ।  ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ  ਦੇ ਰੁਖਸਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਇਸਰਾਈਲ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਫਲਸਤੀਨੀਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਸਰ ,  ਇਸਰਾਈਲ  ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ  ਦੇ ਨਾਪਾਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।  ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਤੇਲ  ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ ਖੇਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ  ,  ਤਾਂ ਸਮਝ ਜਾਉਗੇ ਕਿ ਧਰਤੀ  ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖਣਿਜ ਹੋਣਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਸਰਾਪ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  ਪਹਿਲਾਂ ਟਿਊਨੀਸ਼ੀਆ ,  ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੋਇਆ ,  ਉਸਨੂੰ ਪਹਾੜ  ਦੇ ਰੂੰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਡ ਜਾਣ  ਦੇ ਬਜਾਏ ਕਠਪੁਤਲੀ  ਦੇ ਧਾਗੇ ਕਟਣ ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦੇਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ ।  ਅਰਬ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨੱਕ  ਦੇ ਬਾਲ ਹੋਸਨੀ ਮੁਬਾਰਕ ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਅੱਖ ਦੀ ਕਿਰਕਰੀ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ।

ਵਿਚਾਰ ਲੜੀ ਫਿਰ ਟੁੱਟਦੀ ਹੈ ।  ਗਜਲ ਆਪਣੇ ਚਰਮ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ :

ਸਬ ਤਾਜ ਉਛਾਲੇ ਜਾਏਂਗੇ
ਸਬ ਤਖ਼ਤ ਗਿਰਾਏ ਜਾਏਂਗੇ

ਇਹ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਾਹੌਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ।  ਉਸ ਵਕਤ ਕੀਤੀ ,  ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿਆ - ਉਲ - ਹੱਕ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਥੱਲੇ ਪਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਗਜਲ  ਦੇ ਇਸ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰੋਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਇਕਬਾਲ ਬਾਨੋ ਦੀ ਅਵਾਜ ਤਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ - ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਹਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਡਰ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਢਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਠੀਕ ਉਂਜ ਹੀ ,  ਜਿਵੇਂ ਤਹਰੀਰ ਚੌਕ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸੌ ਬਹਾਦੁਰ ਲੋਕਾਂ  ਦੇ ਖੜੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ।  ਤਾਜ ਉਛਲਦੇ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਵੇਖਕੇ ਮਨ ਫਿਰ ਫੈਜ  ਦੇ ਕਲਾਮ  ਦੇ ਨਾਲ ਵਗ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ –

ਜਬ ਅਰਜ਼-ਏ-ਖੁਦਾ ਕੇ ਕਾਬੇ ਸੇ
ਸਬ ਬੁੱਤ ਉਠਵਾਏ ਜਾਏਂਗੇ
ਹਮ ਅਹਲ-ਏ-ਸਫਾ ਮਰਦੂਦ-ਏ-ਹਰਾਮ,
ਮਸਨਦ ਪੇ ਬਿਠਾਏ ਜਾਏਂਗੇ

ਲੇਕਿਨ ਉਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।  ਟਿਊਨੀਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚ ਤਖ਼ਤ ਤਾਂ ਪਲਟਿਆ ,  ਲੇਕਿਨ ਮਸਨਦ ਉੱਤੇ ਮਹਿਰੂਮ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ ।  ਪੁਰਾਣੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੁਟ ਫਿਰ ਸਿੰਘਾਸਨ ਉੱਤੇ ਕਾਬਿਜ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਓੜਕ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ,  ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।  ਲੇਕਿਨ ਫਿਲਹਾਲ ਤਾਂ ਮਸਨਦ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ,  ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਬੰਦੂਕ ਹੈ ,  ਜੋ ਕੱਲ ਵੀ ਬੰਦੂਕ  ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਸਨ ।  ਮੁਬਾਰਕ ਭਲੇ ਹੀ ਉਠਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਣ ,  ਸੱਚ  ਦੇ ਮੰਦਿਰ  ਤੋਂ ਝੂਠ  ਦੇ ਪੁਤਲੇ ਉੱਠਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੂਰਤ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ।  ਜੇਕਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬੁਝ ਨਾ ਗਈ ,  ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੀ ਡੋਰ ਫੌਜ  ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ  ਦੇ ਹਥ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ।  ਲੇਕਿਨ ਮਿਸਰ  ਦੇ ਹਾਕਮ ਜਿਸ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਜਾਮ  ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰਾ ਹਨ ,  ਉਹ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਗਾ ।  ਤੇਲ ,  ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟੇਗਾ । ਮੇਰੀ ਭਟਕਣ ਤੋਂ ਬੇਖਬਰ ਇਕਬਾਲ ਬਾਨੋ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ –

ਔਰ ਰਾਜ ਕਰੇਗੀ ਖੁਲਕ - ਏ - ਖੁਦਾ / ਜੋ ਮੈਂ ਵੀ ਹੂੰ ਅਤੇ ਤੁਮ ਵੀ ਹੋ ।

ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਫੈਜ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਬੁਣਿਆ ਇਹ ਸੁਫ਼ਨਾ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮੈਲਾ ਕਰਦਾ ਜਾ  ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਜਨਮ 18ਵੀਂ  ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ ਰਾਜਕਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ।  19ਵੀਂ ਸਦੀ  ਦੇ ਆਉਂਦੇ - ਆਉਂਦੇ ਇਹ ਸੰਜੋਗ ਇੱਕ ਸੁਫ਼ਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ।  ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਿਰਫ ਤਖਤਾ ਪਲਟ  ਦੇ ਬਜਾਏ ਸਾਮਾਜਕ - ਆਰਥਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਮੂਲਚੂਲ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਪਰਿਆਏ ਬਣ ਗਈ ।  20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੁਫਨੇ  ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ  ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰਣ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ।  ਰੂਸ ,  ਚੀਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਕਰਾਂਤੀਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ  ਕਰਾਂਤੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਦਲਿਆ ,  ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਅਰਥਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦੂਰਗਾਮੀ ਬਦਲਾਉ ਕੀਤੇ ।  ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ 19ਵੀਂ ਸਦੀ  ਦੇ ਸੁਫਨੇ  ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ।  ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਤਾਂ ਹੋਈਆਂ  ,  ਲੇਕਿਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ,  ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਹਾਸ਼ੀਏ ਉੱਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ।

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਆਉਂਦੇ - ਆਉਂਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਥੱਕ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ।  ਇਹ ਹਸੀਨ ਸੁਫ਼ਨਾ ਇੱਕ ਚਾਲੂ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ।  ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਕਿੱਸਮ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲ ਨਿਕਲੀ ।  ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਮਟਕੇ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਹੋ ਗਿਆ ।  ਪੂਰਵ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ  ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਖਮਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ,  ਫਿਰ ਯੂਕਰੇਨ ਵਿੱਚ ਨਾਰੰਗੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ,  ਅਤੇ ਹੁਣ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਯਾਸ਼ਮੀਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ।  ਜਿਵੇਂ - ਜਿਵੇਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਉੱਤੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਰੂਪ ਮੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ,  ਉਂਜ - ਉਂਜ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬੇਰਸ  ਅਤੇ ਗੰਧਹੀਨ ਹੋਣ ਲਗਿਆ ।  ਇਕਬਾਲ ਬਾਨੋ ਦੀ ਅਵਾਜ ਥੰਮ ਗਈ ਸੀ ।  ਸਾਹਮਣੇ ਅਖਬਾਰ ਪਿਆ ਸੀ ।  ਮੁਖ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅੰਦੋਦੋਲਨਕਾਰੀ ਦੀ ਛਵੀ ਸੀ ,  ਜੋ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਅਚਾਨਕ ਛਵੀ ਤਰਲ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਕੇ ਤੈਰਨ ਲੱਗੀ ।  ਕੀ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗਾ ?  ਅਸੀਂ  ਵੇਖਾਂਗੇ ?