ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਲੰਮਾ ਇੰਤਜਾਰ-- ਹਰਸ਼ ਮੰਦਰ
ਸਾਲ 2002 ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਛੋਟੀ ਸੀ ਬੇਕਰੀ ਜਲ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਅੱਜ ਅੱਠ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਬੰਦ ਹੈ । ਫਿਰ ਤੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਭੱਠੀ ਉਜਾੜ ਪਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਕੋਈ ਵੀ ਗਾਹਕ ਉਥੋਂ ਆਟੇ ਦੇ ਬਿਸਕੁਟ ਅਤੇ ਬਰੇਡ ਖਰੀਦਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ , ਭਲੇ ਹੀ ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਗਰਵ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਜੈ ਹਿੰਦ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ , ‘ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇਵੀ - ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਲੇਕਿਨ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬੇਕਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ । ’ ਜਦੋਂ ਅਬਦੁਲ ਭਰਾ ਅਤੇ ਨੂਰੀ ਭੈਣ ਨੇ 1992 ਵਿੱਚ ਬੇਕਰੀ ਅਤੇ ਘਰ ਲਈ ਪਲਾਟ ਖਰੀਦਿਆ , ਤੱਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਬਸਤੀ ਠੱਕਰ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣਗੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ‘ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਭੇਦਭਾਵ , ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ’ ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ੨੦੦੨ ਆਇਆ ਅਤੇ ਨਫਰਤ ਦੀ ਅੱਗ ਨੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ।
ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਰਾਹਤ ਸ਼ਿਵਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਬੇਪਤਾ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸਵਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ , ਲੇਕਿਨ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਭੱਠੀ ਬਣਾਈ , ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਉਧਾਰ ਲਏ ਅਤੇ ਜੈਹਿੰਦ ਬੇਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਲੇਕਿਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦੇ ਚਲਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈ ਚੀਜਾਂ ਵਿਕੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਤੱਦ ਅਬਦੁਲ ਭਾਈ ਨੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਠੇਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਰੱਖਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ , ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਹਿਚਾਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਜਿੰਨਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਸਨ , ਹੁਣ ਉਹ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਕਮਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਇਹ ਅੱਗ ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਰੂਰ ਠੰਡੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਲੇਕਿਨ ਅਬਦੁਲ ਅਤੇ ਨੂਰੀ ਹੁਣ ਮੋਦੀ ਦੇ ‘ਜੀਵੰਤ’ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਮੰਨ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਨਸ਼ਟ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਛੱਤ ਨਹੀਂ ਗਠ ਪਾਏ ਹਨ । ਅਬਦੁਲ ਤੇ ਨੂਰੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਬਰਬਾਦ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ ਕੰਬ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਵੇਚਕੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਬੇਚੈਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਬਾਜ਼ਾਰ ਭਾਅ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ।
੨੦੦੨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਖੋਹ ਗਿਆ
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ,ਪੈਸਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਲਈ ਜਮਾਂ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਰਾਸਦੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖੋਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ੨੮ ਫਰਵਰੀ ੨੦੦੨ ਦੀ ਸਵੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਵਖਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹੱਤਿਆ , ਬਲਾਤਕਾਰ , ਲੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਛੀਨਾ ਝਪਟੀ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਓਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜੇਂਦਰ ਜੋ ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਵਕੀਲ ਸਨ , ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਬਰਦਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਰੁਕ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਾਲ ਵੀ ਵਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ । ਰਾਜੇਂਦਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬੇਟੇ ਜਾਹਿਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੇ ਅੜੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੇਕਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਅੰਤ ਵੇਲੇ : ਜਾਹਿਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਬੱਚ ਗਈ ਸੀ ।
ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਅਬਦੁਲ ਬਿਸਕੁਟ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨੂਰੀ ਆਪਣੇ ਭੈਭੀਤ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖਾਣਾ ਪਕਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਦੋ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭੀੜ ਉਸ ਇਕੱਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਘਰ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਵੱਲ ਟੁੱਟ ਪਈ । ਕੁੱਝ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਭੀੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ , ਲੇਕਿਨ ਪੁਲਿਸ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਭੀੜ ਜਿਆਦਾ ਉਤੇਜਿਤ ਹੋ ਗਈ । ਹੁਣ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਲੋਕ ਵੱਖ - ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ । ਦੇਰ ਰਾਤ ਗਏ ਭੀੜ ਤਾਂ ਛਟ ਗਈ , ਲੇਕਿਨ ਉਸਦੀ ਲਗਾਈ ਅੱਗ ਅਜੇ ਵੀ ਮਘ ਰਹੀ ਸੀ । ਅਬਦੁਲ ਅਤੇ ਨੂਰੀ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਅੱਲਾਦੀਨ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਸ ਸਟੈਂਡ ਵੱਲ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ । ਸਭ ਪਾਸੇ ਦਹਕਤੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਦੀ ਠੰਡੀ ਦਹਸ਼ਤ ਸੀ , ਖੂਨਖਰਾਬੇ ਦੇ ਲੱਛਣ ਸਨ ਅਤੇ ਚੀਕਾਂ ਸਨ ।
ਬਸ ਸਟੈਂਡ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖਕੇ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੋਨਾਂ ਬੇਟੀਆਂ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜੋ ਭੀੜ ਤੋਂ ਬੱਚ ਨਿਕਲੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮਿਤਰ ਠਾਕੁਰ ਦੇ ਘਰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਪੁੱਜੇ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੋਨਾਂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਥੇ ਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੇਣ । ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਡਰਦੀ ਨੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਲੇਕਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੂ ਮਿੱਤਰ ਰਾਮਭਾਈ ਦੇ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਤਾਂ ਕੀਤਾ , ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਵੀ ਸਨ ਕਿ ਭੀੜ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਖੋਜ ਲਏਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਹਰ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰਧ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ , ਜਿਸ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਕਾਮੀ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ । ਵਰਦੀ - ਹਥਿਆਰ ਧਾਰੀ ਜਵਾਨ ਇਸ ਕੁਨਬੇ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਸਕੂਲ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ , ਜਿਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੁਦਾਏ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਸ਼ਿਵਿਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਸੀ ਇਸ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਚਲਦੇ ਬਿਖਰ ਗਏ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ । ਦੋ ਲਡ਼ਕੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਹਿਦ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਭਰੋਸਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ । ਲੇਕਿਨ ਵਾਹਿਦ ਅਤੇ ਸਾਇਰਾ ਦੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖੈਰ - ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਦਿਨ ਗੁਜਰਦੇ ਗਏ । ਸ਼ਿਵਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਣ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹਜਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਿਅਜਨਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ । ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕ ਸ਼ਿਵਿਰ - ਦਰ - ਸ਼ਿਵਿਰ ਬਦਹਵਾਸੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦੇ ਰਹੇ । ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ੧੨ ਹਜਾਰ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਹਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਇਂਤਜਾਮ ਕਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ , ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਮਸ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਿਅਜਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਅਬਦੁਲ ਅਤੇ ਨੂਰੀ ਓਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹਜਾਰਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਪਰਖਦੇ ਰਹੇ , ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਓਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ।
ਲਾਚਾਰ ਮਾਂ - ਬਾਪ ਨੂੰ ਅੰਤ ਵੇਲੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਅਰਥੀ - ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸ਼ਿਵਿਰ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਸੁਝਾਉ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸ਼ਨਾਖਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੀ ਸੀ । ਓਥੇ ਅਹਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੜੀਆਂ - ਗਲੀਆਂ ਲਾਸਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕਈ ਦੁਖੀ ਪਰੀਜਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਟਟੋਲਨੇ ਪਏ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਜਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਾਂ ਚਾਕੂਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਖਮੀ ਸਨ । 'ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲਾਸਾਂ ਨੂੰ ਏਧਰ - ਉੱਧਰ ਸੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀ ਇਹ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਿਅਜਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰਥੀਆਂ ਸਨ । ’ ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ।
ਇਸ ਅੱਠ ਲੰਬੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਅਜੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਅਤੇ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਤਲਾਸ਼ ਕਦੇ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗੀ ਵੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਲਚਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੰਝੂ ਵਹਾਉਂਦੇ ਹਨ : ‘ਸਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਮੀਦ ਬੰਨ੍ਹੀਂ ਰੱਖੀਏ ਜਾਂ ਨਾਉਮੀਦ ਹੋ ਜਾਈਏ . . ! ’
(ਲੇਖਕ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸੇਵਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਰਹੇ ਹਨ ।)
No comments:
Post a Comment