ਲੱਖਾਂ ਮਹਿਲਾਵਾਂ , ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸਮਾਜਕ ਬੇੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ , ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਥੋਪ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੂਰਦਰਾਜ ਦੇ ਦਿਹਾਤ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ , ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਰੋਜਗਾਰ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ । ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਜਾਤੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਗੰਦਾ’ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਤਰਫ ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼ ੨੧ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆਧਾਰਿਤ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਡੰਡੇ ਛੂਹ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਉਥੇ ਹੀ ਉਹ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ , ਸਾਮੰਤੀ ਦਬਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ‘ਗੰਦ’ ਚੁੱਕਣ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ।
ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਅਨੇਕ ਗੰਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕਬਰਾਂ ਪੁਟਣਾ , ਦਾਹ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਲਕੜੀਆਂ ਜੁਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਅਤੇ ਗੰਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਇਆਂ ਦੇ ਸਗੇ - ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਚਾਹੇ ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਤੈਅ ਕਰਨੀ ਪਏ । ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਦਲਿਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਆਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁਰਦਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣ । ਉਹ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਉਤਾਰਦੇ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸੁਖਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਮੜੇ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚਮੜੇ ਦੇ ਦੂਸਿ਼ਤ ਜਾਂ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋਣ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਇੰਨੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਕਿ ਆਂਧ੍ਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਰਾਜਸਥਾਨ , ਕਰਨਾਟਕ , ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਰਗੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਾਜਕ - ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਵਰਗੇ ਕਾਰਜ ਵੀ ਦਲਿਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਢੋਲ - ਨਗਾਰੇ - ਮੁਨਾਦੀ ਵਜਾਕੇ ਹੀ ਸਰਵਜਨਿਕ ਘੋਸ਼ਣਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਗੰਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂਹੰਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ । ਮਨਾਹੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਕੂੜਾ - ਕਰਕਟ , ਗੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੈਲਾ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ । ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਤੇ ਘਿਰਣਤ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਆਜੀਵਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾਂ ਝਲਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੱਜ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਤਕਨੀਕੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ । ਕੁਝ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਸਵੱਛ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦੇ ਗੰਦਾ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਵਰੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਚਮੜਾ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਜਰੂਰ ਮਿਲੀ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਉਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮੁੱਲ ਉੱਤੇ ਚਮੜਾ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਚਮੜਾ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਗਰ ਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਗਰ ਨਿਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੂੜਾ ਢੋਣ ਲਈ ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਲਕ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਦਲਿਤ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਗਮ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਵੀਪਿੰਗ ਲਈ ਕੇਵਲ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਦਲਿਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕੁੱਝ ਗੰਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਭੁਗਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਵੇਂ ਮੌਤ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪੰਹੁਚਾਣਾ ਜਾਂ ਤਮਿਲਨਾਡੁ ਵਿੱਚ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਰਿਸਰ ਦੀ ਸਾਫ਼ - ਸਫਾਈ ਕਰਨਾ । ਆਂਧ੍ਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਲੀਨਾਂ ਲਈ ਫੁਟਵਿਅਰ ਬਣਾਉਣਾ , ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਉਤਾਰਨਾ ਅਤੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜ ਹਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਚਮੜਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਘਾਹ ਅਤੇ ਡੋਮ ਭੂਮੀ ਹੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਗੈਰ ਦਲਿਤ , ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਦਲਿਤ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ । ਉਡੀਸਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ , ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਖਾਣਾ , ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਅਨਾਜ ਜਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ – ਜਿਹੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗੰਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕਦੇ -ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਨਗਦ ਰਾਸ਼ੀ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਧ ਰੋਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਕਈ ਗੰਦੇ ਕਾਰਜ ਜਬਰੀ ਕਰਵਾਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਦਲਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ , ਚਲਾਕੀ ਜਾਂ ਸਾਮਾਜਕ ਬਾਈਕਾਟ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਭ ਨਹੀਂ ਹੋਣ , ਤੱਦ ਵੀ ਕਈ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਵਿਵਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚਲਦੇ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਮੋਈ ਮੱਝ ਦੀ ਖੱਲ ਉਤਾਰਨ ਦੇ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਰਾਸ਼ਨ ਖਰੀਦ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਫ਼ - ਸਫਾਈ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਨੇਮੀ ਰੋਜਗਾਰ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਗੰਦਾ ਕਾਰਜ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੇਮੀ ਰੋਜਗਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮਾਅਨੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੰਚਿਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਰਥਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ । ਲੇਕਿਨ ਆਪਣੀ ਇਸ ‘ਆਰਥਕ ਸੁਰੱਖਿਆ’ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲਈ ਇਸ ਰਿਵਾਜ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਰਥਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਗਵਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਲੇਕਿਨ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਉ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਨਰੋਏ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਗੰਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ , ਲੇਕਿਨ ਗੁਜ਼ਰੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਰੋਸ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਵਧਿਆ ਹੈ , ਉਥੇ ਹੀ ਗੈਰਦਲਿਤ ਵੀ ਇੱਕ ਜਾਤ ਨਿਰਪੱਖ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਫਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਰਜਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਸਾਹਸਪੂਰਣ ਅਤੇ ਅਣਖੀਲਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਹਾਲਤਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
No comments:
Post a Comment