ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ - ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ
(‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ’ ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਹਿਤ ਬਹੁਤ ਮਹਤਵਪੂਰਣ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਤਹਾਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਕੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਹੈ ।ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨਿਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ‘ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ’ ਨਾਂ ਤੇ ਇਸਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਨੂੰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਉੱਤਰ ਆਰੀਆ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ, ਖਾਸਕਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲਾਜਮੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।)
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :.....ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੀਏ , ਪਰ , ਇੰਨਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਮਾਜਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਉਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਕੀ ਏਕਤਾ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤੀ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਲ ਮਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸੇ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੈ , ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਭਾਗ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਰਹਾਂਗੇ । ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਭਾਵ , ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਕੰਮ , ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਅਧੂਰੇ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸੇਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ , ਜੋ ਠੋਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਪੂਰਣ ਹੋਵੇ ।ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ‘ਦਿਨਕਰ’ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ , ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ , ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ ।ਰਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਨਕਰ ਵਲੋਂ ਤੀਸਰੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ :
ਪਹਿਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੇ ਪੂਰਵਕਥਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਅਧੂਰੀ ਹੈ , ਅਗਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਪਰ ਦੂਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਇੰਨੀ ਜਲਦੀ ਵਿੱਚ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਤੀਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵੀ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਆ ਧਮਕਿਆ । ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਇਹ ਉਚਿਤ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਨਵੇਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਚਾਹੇ ਜੋ ਹੋ ਜਾਵੇ , ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਨੁਸੰਧਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ , ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ , ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿਆਦਾ ਸਵੱਛ , ਜਿਆਦਾ ਇੱਕਸੁਰ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਪੂਰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਪੂਰਨ ਇਹ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ ।
ਪਹਿਲੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਰੀਆ – ਦਰਾਵਿੜ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖੇਪ ਸਨ । ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਜਿਆਦਾ ਪੂਰਨ ਮਿਲਣਗੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ , ‘‘ਆਰੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣ’’ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਰਣ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਵੀ ਉਹੀ ਹਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ , ਪਰ ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਂਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੇ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਹੁਣ ਜਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ‘‘ਬੁੱਧ ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ-ਉਪਾਸ਼ਕ ਪ੍ਰਭਾਵ’’ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਕਰਣਾ ਵਿੱਚ ਤੰਤਰ – ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਨ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਉਹ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਓਨੇ ਨਾਲ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸੌਖ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਬੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਾਧਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਕਠਿਨਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ।
ਇਸਲਾਮ - ਖੰਡ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ – ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਗਰੀਆਂ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉਠਾ ਕੇ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਨਵੀਂਆਂ ਜੁਗਤਾਂ , ਨਵੀਂਆਂ ਸ਼ੰਕਾਵਾਂ, ਨਵੇਂ ਅੰਦਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਥਾਂ ਸਿਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੋ ਵੰਡ ਹੋਈ , ਉਸਦੇ ਬੀਜ ਮੁਗਲ - ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਇਸ ਉੱਧਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ, ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਆਸ ਹੈ , ਭਾਰਤ ਦੀ ਫਿਰਕੂ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇਗੀ ।
ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਚੌਥੇ ਅਧਿਆਏ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਕੰਪਨੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਨੀਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦੋ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ , ਵਾਧਾ ਕੇਵਲ ਉਹ ਹੀ ਹਨ । ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਉਥੇ ਦਾ ਉਥੇ ਹੀ ਹੈ , ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਹਾਲਾਂਕਿ , ਉਪਸੁਰਖੀਆਂ ਲਗਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਇਹ ਅੰਸ਼ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਆਕਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਘੱਟ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਾਂ , ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਉਪਸੰਹਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਇਸ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਇਹ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਸੌਖ ਨਾਲ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ , ਜਗ੍ਹਾ - ਜਗ੍ਹਾ , ਅਨੇਕ ਨਵੀਂਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜੋੜਿਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ , ਅਨੇਕ ਗੱਲਾਂ ਕੱਟ ਕੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਅੰਸ਼ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਆਪਣੀ ਜਾਣ ਮੈਂ ਇਸ ਮਹਲ ਨੂੰ ਝਾੜ - ਬੁਹਾਰ ਕੇ ਸਵੱਛ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਆਸ ਹੈ ਹੁਣ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੱਕ ਸਿਕੋੜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਜਰਾ ਘੱਟ ਪਵੇਗੀ ।
ਹਿੰਦੀ - ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹਨ , ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ‘ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਵੇਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ‘ਉਰਵਸ਼ੀ’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਪਰ ‘ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ’ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਜਿੰਨਾ ਤਕੜਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ , ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਹਿੰਦੀ - ਭਾਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਅੱਛੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਲੱਗਭੱਗ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥ – ਸੋਧਣ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਪੱਤਰ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਭੂਰਪੂਰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਅਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਮੂਰਖ ਹੈ ।
ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ , ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿਤਾਬਚਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤਰ–ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਨਿਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੰਚਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤੇ ਗਏ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਾ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਨਾਤਨੀ ਵੀ ਦੁਖੀ ਹਨ ਅਤੇ ਆਰੀਆ - ਸਮਾਜੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜੀ ਵੀ । ਉਗਰ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਤਾਂ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਨਰਾਜ ਹਨ । ਨਰਾਜਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਮਾੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ । ਨਰਾਜ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਮੈਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ , ਉਹ ਮੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ - ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ । ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ , ਪਰ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਲਾਭਦਾਇਕ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਗੇ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਭਾਰਤੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸਿਪਾਹੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਜਾਵੇਗਾ ।
ਪਰ , ਤਮਾਮ ਰੌਲੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਖੂਬ ਪਸੰਦ ਆਈ ਹੈ ; ਨਾਪਸੰਦ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਨਸਾਧਾਰਣ ਹੀ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ; ਪੰਡਤ ਅਤੇ ਮਾਹਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਦਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ । ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਇੱਥੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਹੈ। ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ , ਪਰ ਮਹਲ ਤੇ ਕਬਜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦਾ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਇਤਹਾਸ ਵੱਲ ਮੈਂ ਸ਼ੌਕ ਵਜੋਂ ਗਿਆ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੌਕ ਵਜੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਾਮਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।
ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਤਾਜਗੀ ਅਤੇ ਚੋਭ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ੌਕੀਆ ਲੇਖਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ , ਓਨੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣ ਪਾਉਣ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ੌਕੀਆ ਲੇਖਕ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਥਰਥਰਾਹਟ , ਲਰਜ਼ ਅਤੇ ਖੁਤਖੁਤੀ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਸ਼ੌਕੀਆ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਕੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਖੇਡਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ । ਮੱਤਭੇਦ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਵੀ ਉਹ ਹੁਕਮ ਅਖੀਰ ਤੱਕ , ਪਰੰਪਰਾ ਤੱਕ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਸ਼ੌਕੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ , ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਅਨੇਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ ਕੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਿਠਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਉਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜੋ ਮਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਜੋ ਸਿੱਕਿਆਂ , ਠੀਕਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਤਹਾਸ ਲਿਖਣ ਦੇ , ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੀ ਰਸਤੇ ਹਨ । ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੱਕ ਮਹਦੂਦ ਰਹੋ ਜੋ ਬੀਹਾਂ ਵਾਰ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਅਤੇ , ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ , ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੀ ਬੋਰ ਹੋਵੋ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੋਰ ਕਰੋ ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਗਲੀਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਦੇ ਪੂਰਵਾਭਾਸ ਦੇਵੋ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ ਕੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨੀਮ ਹਕੀਮ ਕਹਲਾਓ , ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਅਧਪਗਲੇ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ।
ਅਨੁਸੰਧਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਚ ਨੂੰ ਫੜਦਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚ ਸਚਮੁੱਚ ਉਸਦੀ ਗਿਰਫਤ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਮਗਰ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਸੱਚ ਕੀ ਹੈ ? ਘਟਨਾਵਾਂ ਮਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪਥਰਾਟ ਬਨਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ਦੰਦਕਥਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣ ਬਨਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੀਤੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਇਤਹਾਸ ਆਪਣੀ ਝਿਲਮਿਲੀ ਝਾਲ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਫ਼ - ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਨਾ ਪੈਣ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੇ । ਇਹ ਝਿਲਮਿਲ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਕੁੰਠਿਤ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਨੂੰ ਤੇਜ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਬੇਸਬਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਭਰਦੀ ਅਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ । ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਹੀ ਫੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਸਜੀਵ ਹੋਵੇ ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਾ ਸੱਚ ਨਵੇਂ ਅਨੁਸੰਧਾਨਾਂ ਨਾਲ ਖੰਡਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਚਿੱਤਰ ਕਦੇ ਵੀ ਖੰਡਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧੇ - ਸਾਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਤੁਅਸਬਾਂ ਦੀ ਛਾਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲਪਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੱਚ ਦਾ ਹਾਲ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਬਤਾਏਗੀ , ਜਿੰਨਾ ਇਤਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਗਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਗਰੰਥਾਂ ਦੇ ਤੱਥ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਗਲਤ ਪਾਏ ਜਾਣ , ਪਰ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਲਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਲੇਖਕ ਦੇ ਬੇਨਤੀ :
ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਇਤਹਾਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ , ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਲਗਿਆ , ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਤਹਾਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸੰਪਰਕ , ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ , ਛੁੱਟ - ਜਿਹਾ ਗਿਆ । ਤੱਦ ਸੰਨ 1950 ਈ. ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਪੜਾਉਣ ਲਈ ਕਾਲਜ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ । ਉੱਥੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਪਿਠਭੂਮੀ ਸਮਝਣ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇਤਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਲਟਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਅਤੇ , ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਮੈਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨ ਲਗਿਆ । ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ? ਕਾਰਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਲਭ ਲਭ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਾਗਰਣ ਦੇ ਹਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਲਗਾ । ਫਿਰ ਜਿਗਿਆਸਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਅਤੇ ਮਨ ਨੇ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੰਪੂਰਣ ਇਤਹਾਸ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਲੱਗਭੱਗ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸੱਚ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵੱਡੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੱਦ ਹੋਈ , ਜਦੋਂ ਆਰੀਆ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਹੋਇਆ । ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ , ਉਹੀ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਾਜ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਅਤੇ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਜੋ ਸਭਿਆਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ , ਉਹੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਲੱਗਭੱਗ ਅੱਧੀ ਸਮੱਗਰੀ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਅੱਧ ਪੂਰਵ ਆਰੀਆ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਅੰਸ਼ਦਾਨ ਹੈ ।
ਦੂਜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੱਦ ਹੋਈ , ਜਦੋਂ ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਪਤ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਨਪਸੰਦ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਲ ਲੈ ਗਏ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ , ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ , ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਵਾਲ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਗੰਦਲਾਪਨ ਆਇਆ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਤੱਕ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੈਵਾਲਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ।ਤੀਸਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੀਜੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਇਸਲਾਮ , ਵਿਜੇਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ , ਭਾਰਤ ਪੁੱਜਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸੰਪਰਕ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ , ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਨਵ - ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਇਤਹਾਸ ਹੈ । ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਉਚਿਤ ਨਾਮ ਕਦਾਚਿਤ, \''ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਸੋਪਾਨ\'' ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।, ਕਿੰਤੂ , ਇਹ ਨਾਮ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਫਿਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਔਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਅੱਛਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਮੈਂ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕੇ ਚਾਰ ਅਧਿਆਏ’ ਕਹਾਂ।
ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਦੇ –ਲਿਖਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਆਸਥਾ ਹੋਰ ਭੀ ਵਧ ਗਈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਯੁੰਕਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਦੱਖਣ ਪੂਰਵ ਪੱਛਮ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਵੱਸਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸਾਡੇ ਇਸ ਸਯੁੰਕਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ , ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵੀ ਦੋ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪੰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਛੋਟੇ - ਵੱਡੇ ਜਤਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਵਰਤਮਾਨ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਮਾਣੀ ਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ।
No comments:
Post a Comment