ਕਾਮਰੇਡ ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ : ਆਰਗਨਿਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦੇ ਰਚਣਹਾਰ-- ( ਕਾ. ਅਨਿਲ ਰਾਜਿਮਵਾਲੇ )

ਮਹਾਨ ਇਟਾਲੀਅਨ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਨੇਤਾ ਕਾਮਰੇਡ ਅੰਤੋਨੀਓ  ਗ੍ਰੈਮਸ਼ੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਆਰਗਨਿਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ  । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੇਹਨਤਕਸ਼ ਅੰਦੋਲਨ ਪਰਿਪਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ  ਅਜਿਹੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ,  ਭਲੇ ਹੀ ਉਹ ਉਸ ਵਰਗ  ਦੇ ਨਾ ਵੀ ਹੋਣ । ਗ੍ਰੈਮਸ਼ੀ ਆਪ ਇਸਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਸਨ ।  ਉਹ ਇਟਾਲੀਅਨ ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ  ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸੋਲਿਨੀ ਨੇ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸੜਨ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।  ਗੰਭੀਰ ਰੋਗ  ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1936 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਰਨਾ  ਪਿਆ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।ਜਦੋਂ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ  ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ  ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।  ਕਾਮਰੇਡ ਪੂਰਨ ਚੰਦ  ਜੋਸ਼ੀ ਜਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀਸੀਜੇ  ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ   ਨਿਹਿਤ  ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ।  ਜੋਸ਼ੀ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨੇਤਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਜੋ ਸੱਚੇ ਮਾਹਨਿਆਂ  ਵਿੱਚ ‘ਆਰਗਨਿਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ’ ਸੀ ।  ਉਹ ਸਿਰਫ ਮਜਦੂਰਾਂ  ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ  ਫੌਰੀ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ,  ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਮਜਦੂਰਾਂ  ਅਤੇ   ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ । ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੂਰਗਾਮੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਉਸਦਾ ਸਾਰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ  ਵਿਸ਼ਵਯੁਧਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚਲਾ ਕਾਲ   ਮੁਸੋਲਿਨੀ  ਅਤੇ ਹਿਟਲਰ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫਾਸਿਜਮ  ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਫਾਸਿਜਮ  ਅਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ  ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਵੀ ।  ਉਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਪਾਪੂਲਰ ਫਰੰਟ’ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਮੋਰਚੇ ਸਬੰਧੀ ਦਿਮਿਤਰੋਵ ਥੀਸਿਸ ਤੇ ਘਨਘੋਰ ਬਹਿਸ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ  ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ  ਅਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੋਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ  ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ।  ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ  ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਤਬਕਾ ਫਾਸਿਜਮ - ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਉੱਤਰ ਆਇਆ  ।  ਲੇਕਿਨ ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਫਾਸਿਜਮ - ਵਿਰੋਧ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ  ਅੰਦੋਲਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ ।  ਫਾਸਿਜਮ ਨਾਲ  ਲੜਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ  ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਾਡੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ ਹੈ ,  ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਗਹਿਰਾਉਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਭਾਵਨਾ  ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ ।  ਸੋਵਿਅਤ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ  ਸਾਰੀ ਕਮੀਆਂ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਦਯੋਗਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਵਾਦ  ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਬਹਿਸਾਂ ,  ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਂ  ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਸੀ ।  ਇਹ ਉਹ ਕਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਰੋਮਾਂ ਰੋਲਾਂ ,  ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ,  ਰਾਲਫ ਫਾਕ ,  ਕਰਿਸਟੋਫਰ ਕਾਡਵੇਲ ਵਰਗੇ  ਦਿੱਗਜ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ - ਸਾਹਿਤਕ ਪਟਲ ਤੇ ਨਛੱਤਰਾਂ  ਦੇ ਸਮਾਨ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੱਜਾਦ ਜਹੀਰ ,  ਮੁਲਕ ਰਾਜ ਅਨੰਦ  ,  ਮਖਦੂਮ ਮੋਹਿਉੱਦੀਨ ਵਰਗੇ  ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੱਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਨੇਕ ਨਾਮ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ  ਨੂੰ ਆਮ ਜਨਤਾ ,  ਕਿਸਾਨਾਂ,  ਮਜਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਮਧਵਰਗ ਨਾਲ ਜੋਡ਼ ਰਿਹਾ  ਸੀ ।  ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਸੰਬੰਧ ਬਣ  ਰਹੇ ਸਨ ।  ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦੀ ਪਰਿਕਿਰਿਆ   ਤੇਜ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਨਵੇਂ ਆਯਾਮ  ਜੋਡ਼ੇ ।  ਰੋਮਾਂ  ਰੋਲਾਂ ,  ਆਂਦਰੇ ਮਾਲਰੋ ਹੋਰ ਹੇਨਰੀ ਬਾਰਬਿਊਸ ਨੇ ਜੋ ਵਿਚਾਰ - ਪ੍ਰਵਾਹ ਸਿਰਜਿਆ  ਉਸਨੇ ਫਾਸਿਜਮ ਵਿਰੋਧੀ ਸਾਂਝਾ ਮੋਰਚਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਫੂਕ ਦਿੱਤੀ ।  ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ 1935 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ  ਵਿੱਚ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਸੰਮੇਲਨ ’ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਇੱਕ  ਮੀਲ    ਪੱਥਰ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ।  1936 - 39 ਦੀ  ਸਪੇਨੀ ਖਾਨਾ ਜੰਗੀ  ਫਾਸਿਜਮ  ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਤੇ  ਫਾਸਿਜਮ  ਦੀਆਂ  ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਰੇਖਾ ਬਣ  ਗਈ ।ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ  ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ  ਉਦੇਸ਼ਾਂ  ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਛਿੜ ਗਈ ।  ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਧਨ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ  , ਨਾ  ਕਿ ਸਿਰਫ ਉਦੇਸ਼  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।  ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੀ ।  ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ,  ਸਾਹਿਤ ,  ਕਲਾ ਇਤਆਦਿ ਜਨਗਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਿਤ  ਕਰਕੇ  ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੂਲਗਾਮੀ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀ  ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸਿਆਣਿਆ ।  ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਹੋਇਆ 1936 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਗਠਨ । ਦੂਜਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ 1943 ਵਿੱਚ ਇਪਟਾ ਦਾ ਗਠਨ ।
ਇਹ ਦੋਵੇਂ  ਹੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਭਾਰਤ  ਦੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦੀਆਂ  ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕੜੀਆਂ  ਸਨ ।ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਕਲਾ ,  ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਿਆਣੀ ;  ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ,  ਸਿਰਫ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਕ  ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਜਾਗਰਤੀ  ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ ।  ਜਨਤਾ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ  ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਆਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜਨਮਾਨਸ ਅਤੇ ਜਨਚੇਤਨਾ  ਦੀ  ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਉਹ ਸਾਧਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵੇਖ -ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਰੰਗ ਮੰਚ  ਦੇ ਗਠਨ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਪਟਾ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜੋਰ ਫੜ ਰਹੀਆਂ  ਸਨ ਅਤੇ  ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ।
ਮਈ 1943 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਰਬ  ਭਾਰਤੀ ਕਾਂਗਰਸ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ  ਗਈ ।  ਇਸ ਅਵਸਰ ਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਹੀ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ,  ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਵੰਨ ਸਵੰਨੀਆਂ  ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ  ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀਆਂ  ਗਈਆਂ   -  ਸ਼ਾਇਦ ਫਿਰ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ  ਹੋ ਸਕਿਆ  ।  ਆਂਧਰਾ   ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ,  ਕੇਰਲ ,  ਹੈਦਰਾਬਾਦ ,  ਬੰਗਾਲ ,  ਪੰਜਾਬ ,  ਗੁਜਰਾਤ ,  ਬੰਬਈ ,  ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਇਤਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ  ਦੀਆਂ  ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮੰਡਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਅਤਿਅੰਤ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਰੋਗਰਾਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ 150 ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ ।  ਦਾਮੋਦਰ ਹਾਲ ,  ਕਾਮਗਾਰ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇ  ਪਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।  ਗੀਤਾਂ ,  ਨਾਟਕਾਂ ,  ਨਾਚਾਂ  ,  ਸੰਪੂਰਣ ਕਮੇਡੀਆਂ ਇਤਆਦਿ  ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ  ਜੀਵਨ  ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪਹਿਲੂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ  ਦੇ ਪੁਨਰਉਥਾਨ ਅਤੇ  ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਿਆ ।  ਲੋਕ ਕਲਾ ਰੂਪ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ।  ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਆਂਧਰਾ   ਦੀ ‘ਬੱਰਕਥਾ’ ‘ਧਮੂੜੀ’ ਨਾਮਕ ਬਾਜੇ  ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਗੀਤ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ,  ‘ਪਿਚੀਕੁੰਟਲਾ’ :  ਆਲਹਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਮੂਹਕ ਗਾਇਨ ਦਾ ਰੂਪ ;  ਬਹੁਰੂਪੀਆ ਨਾਚ ,  ਹਰਿਜਨ ਨਾਚ ,  ਫਾਸਿਸਟ ਵਿਰੋਧੀ ਲੋਰੀ ਇਤਆਦਿ ।
ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਹਜਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ  ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ  ਵੇਖਿਆ ।  ਜਨਤਾ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ  ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮਾਧਿਅਮ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸਿਹਰਾ  ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਭਾਰਤੀ ਕੰਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਂਗਰਸ  ਦੇ ਅਵਸਰ ਤੇ ਆਜੋਜਿਤ ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ  ਨਹੀਂ ਸੀ ।ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ  ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ,  ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅਤੇ  ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲ ਤੇ ਲੋਕ  ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ - ਆਪਣਾ ਵੱਖ ਇਤਹਾਸ ਹੈ ।ਬੰਬਈ ਇਪਟਾ ਦੀ ਅਸੀਂ  ਚਰਚਾ ਕਰ ਆਏ ਹਾਂ ।  ਆਂਧਰਾ   ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼  ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ  ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।  ਜਿਸਦਾ ਪਾਰਟੀ  ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਨਾਲ  ਸਰਗਰਮ ਸੰਬੰਧ ਸੀ ।  ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਯੂਥ ਕਲਚਰਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ  ( ਜਵਾਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਨ )   ( 1940 - 42 )  ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
1939 ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ  ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੋਧ ਸੰਸਥਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਕੁਝ  ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ  ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ।  ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਡਰਾਮੇ ਆਦਿ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ  ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ  ਸਨ ।  ਇਸ ਵਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ  ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ  ਗਈ  ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਸੰਘ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।  ਇਸ ਨਾਲ  ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ  ਸੰਬੰਧਕ  ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ 1940  ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।  ਉਹ 1942 ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਰਿਹਾ ।ਇਪਟਾ  ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ।  ਇਸਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ  ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ,  ਗੀਤ ਲਿਖੇ ,  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੁਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ  ,  ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਮਾ ਜਾਪਾਨੀ ਫਾਸਿਸਟਾਂ  ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ”ਇੱਕ ਹਾਓ“ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵਖਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਇਪਟਾ  ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਦਲ   ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ।  ਇਸਦੀ  ਉਸਾਰੀ 1944  ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।  ਇਹ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮੋਰਚੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ   ਸੀ ।  ਇਸਨੂੰ ‘ਸੇਂਟਰਲ ਟਰੁਪ’ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।  ਸ਼ਾਂਤੀਵਰਧਨ ਅਤੇ ਉਦੈ  ਸ਼ੰਕਰ ਵਰਗੇ  ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਕਲਾ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ  ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਦਲਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।  ਸ਼ਾਂਤੀਵਰਧਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ  ਜਿਵੇਂ ਰੇਖਾ ਜੈਨ ਆਦਿ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ  ਹੋਈ ।  ਕਾਮਰੇਡ ਜੋਸ਼ੀ ਉਦੈ  ਸ਼ੰਕਰ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ  ਲੋਕ - ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਤੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ।  ਸੇਂਟਰਲ ਸੁਕਵਾਡ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਸੀ।  1944 - 46  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਸੁਕਵਾਡ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਪਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਕੇ ਧੁੰਮ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ।  ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਫਿਲਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਫਿਲਮੀ ਹਸਤੀਆਂ ਜੁੜ ਗਈਆਂ ।ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਿਗਿਆਨੀ , ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਲਾ  ਪਾਰਖੂ   ਗੋਪਾਲ ਹਾਲਦਾਰ  ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਲੀ  ਦੇ ਦਹਾਕੇ  ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ  ਦੇ ਮਹਾਂ ਅਕਾਲ ,  ਫਾਸਿਜਮ ਵਿਰੋਧੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ  ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ  ਵਿੱਚ ਕਮਿਉਨਿਸਟਾਂ  ਦੇ ਇਰਦ - ਗਿਰਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ  ਦੇ ਦਿੱਗਜ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ।  ਉਹ ਕਵਿਤਾ ,  ਕਹਾਣੀ ,  ਡਰਾਮਾ ,  ਗੀਤ ,  ਚਿਤਰਕਲਾ ਆਦਿ  ਦੀ ਲਾਸਾਨੀ  ਸਿਰਜਨਾ  ਦਾ ਯੁੱਗ ਸੀ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਇਸ ਉਬਾਲ  ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ .  ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ  ਉਤਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ।1943 - 44 ਦਾ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ  ਦੇ ਮਹਾਂ ਅਕਾਲ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ  ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ।  ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਕਲਾ ਅਕਾਲ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ  ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ  ਗਏ ।  ਇਹ ਨੋਟ ਕਰਨ ਲਾਇਕ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਇਪਟਾ ਦਾ ਜਨਮ ਇਸ ਕਾਲ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸਾਹਿਤ ,  ਕਲਾ ,  ਕਹਾਣੀ ,  ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ  ਗੀਤਾਂ  ਦੇ ਜਰੀਏ ਸਿਰਜਣਸ਼ੀਲਤਾ ਫੁੱਟ  ਪਈ ਅਤੇ  ਜਨਤਾ  ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿਹਤਰ ਕੱਲ ਲਈ ਗੋਲਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ।ਇਸ ਪੂਰੇ ਘਟਨਾਕਰਮ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ . ਸੀ . ਜੋਸ਼ੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ  ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਰਗੈਨਿਕ ਬੁਧੀਜੀਵੀ  ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ।