ਸਰੀਰ ਅਧੂਰਾ ਪਰ ਆਤਮਾ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਹੈ

ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਮਾਮੂਲੀ ਖਵਾਹਿਸ਼ਾਂ , ਜਿਵੇਂ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ , ਵਿਆਹ ਰਚਾਉਣਾ , ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ , ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ । ਆਪਣੇ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਨਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਅੰਗਹੀਣ ਪੁਰਖ , ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਪਬਲਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ , ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ ।

ਸਾਰੇ ਵੰਚਿਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸਮਰਥ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਏਜੰਡਿਆਂ , ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ , ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਅਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਕੂਲਾਂ , ਖੇਤਾਂ , ਫੈਕਟਰੀਆਂ , ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ , ਸਿਨੇਮਾ , ਗਲੀਆਂ , ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ , ਦੇਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਲੋਕ ਘੱਟ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੋਂਦਮੂਲਕ  ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ । ਅੰਗਹੀਣ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਕੀ ਹਨ ? ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਸੀ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ੋਧਾਰਥੀ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਸਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਅਸੀਂ ਪਾਇਆ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਅਲੰਘ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜਕਾਂ , ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਭਵਨਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੰਦਿਰ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤਾ ਮਦਦਗਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜਾਕ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿਦਗੀ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਘਰ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਤਮਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ । ਅਕਸਰ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਾਮਕਾਜੀ ਕਮਾਊ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ।

ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ  ਆਪਣੇ ਅਧਿਅਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਅਧਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ  , ਜੋ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਣ ਲਈ ਟ੍ਰੇਂਡ ਹੋਵੇ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗਹੀਣ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਰੈਂਪ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਮਜਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗਹੀਣ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤਾਂ ਲੱਗਭੱਗ ਨਾਮਾਤਰ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਢਿੱਡ ਪਾਲਣ ਲਈ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ , ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਗਹੀਣ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਹੀਂ ਭੇਜ ਸਕਦੀਆਂ । ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ  ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦਾ ਕੰਮਧੰਦਾ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ - ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗਹੀਣਤਾ ਕੋਈ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ । ਇੱਕ ਅੰਗਹੀਣ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਓਨੇ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ , ਜਿੰਨੇ ਕਿਸੇ ਆਮ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ।

ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਸਰਜਰੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ , ਲੇਕਿਨ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ  ਲਾਗਤ ਦੇ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਪੇਂਡੂ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ  ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਖੋਜ  ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੇਡੀਕਲ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ , ਜਿਨ੍ਹੇ ਸਰਜਰੀ ਕਰਵਾਈ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇ । ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੰਮਯੋਗ  ਉਮਰ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੰਮ ਦੇ ਕੋਈ ਮੌਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਕੋਹੜੀ , ਅੰਨ੍ਹੇ , ਮਨੋਰੋਗੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਸਨ , ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ । ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਮਿਲਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਕਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਕਠਿਨਾਈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਨਾਲਾਇਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਘੱਟ ਜਾਂ ਬੇਕਾਇਦਾ ਕਮਾਈ ਦਾ ਇੱਕ ਅਰਥ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਨਿਰਧਨ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਾਇਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਅੰਗਹੀਣ ਅਜਿਹੇ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਹੀਣਤਾ ਪੇਨਸ਼ਨ ਜਾਂ ਖਾਧ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ । ਬੁਢਿਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ  ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਅੰਗਹੀਣ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਾਂ ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਗਹੀਣ ਲੜਕੀਆਂ , ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ  ਯੋਨ ਬਦਸਲੂਕੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਤੀਰਾ ਤਰਸ ਜਾਂ ਦਇਆ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਪਰਉਪਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਮੰਨ  ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਨੇਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ  , ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ , ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੰਚਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ  ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਅੰਗਹੀਣਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਤੁਆਸਬਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਕਾਰਾ ਲੋਕ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ , ਆਪਣੀਆਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ, ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਿਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ । ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਿੱਲਤ ਹੋਣ ਦੇ ਪੂਰੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ । ਅਸੀਂ ਅੰਗਹੀਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਉ ਲਿਆਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਇਹੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ , ਲੇਕਿਨ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਗੁਜਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹਨ ।

ਹਰਸ਼ ਮੰਦਰ