ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਮਰਕੈਦ-ਰਾਮਚੰਦਰ ਗੁਹਾ

ਤੀਹ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਵਲੰਟੀਅਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧਨਬਾਦ ਦੇ ਸੰਸਦ ਏ ਕੇ ਰਾਏ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਲਿਆਈਏ , ਜੋ ਉਸ ਵਕਤ ਵਿੱਠਲਭਾਈ ਪਟੇਲ ਹਾਉਸ ਸਥਿਤ ਆਪਣੇ ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਖਨਨ ਉਦਯੋਗ ਧਨਬਾਦ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਰਾਏ ਨਿਰਦਲੀ ਪ੍ਰਤਿਆਸ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਜਿੱਤੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਪਰਚਾਰ ਲਈ ਖੁਦ ਆਪ ਖਨਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ੀ ਜੁਟਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਲਈ ਪਹਿਚਾਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇਤਾ ਰਾਏ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੁਟਿਅੰਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੰਗਲੇ ਜਾਂ ਸਾਉਥ ਏਵੇਨਿਊ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਲੈਟ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪਾਰਲੀਮੇਂਟ ਸਟਰੀਟ ਤੇ ਸਥਿਤ ਇਸ ਭਵਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਸੇਰਾ ਬਣਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਰਿਸੇਪਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਮਿਸਟਰ ਰਾਏ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਨੰਬਰ ਪੁੱਛਿਆ , ਲਿਫਟ ਰਾਹੀਂ ਉੱਪਰ ਪੁੱਜੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਉੱਤੇ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਦਰਵਾਜਾ ਠਕਠਕਾਇਆ । ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਪਰਤ ਆਉਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਯੋਜਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਸਦ ਸੱਜਣ ਵਿਅਕਤੀ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਲੇਕਿਨ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ । ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦਰਵਾਜਾ ਠਕਠਕਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਅਖੀਰ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ । ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਾਦੀ ਦਾ ਕੁੜਤਾ - ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਖੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅੱਖਾਂ ਮਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਦ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੇਜਬਾਨ ਰਾਏ ਹੁਣੇ - ਹੁਣੇ ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨੀਂਦ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਉਹ ਸ਼ੰਕਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਟ੍ਰੇਨ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਮੂਲ ਪਖੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਿਲਾਈ ਚਲੇ ਆਏ ਅਤੇ ਅਸੰਗਠਿਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕਜੁਟ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਤਨਖਾਹ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕੇਵਲ ਆਰਥਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਖੁਲਵਾਏ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧੀ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਇਆ । ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਗਰਿਮਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ ਦੇ ਚਲਦੇ ਮਧਵਰਗ ਦੇ ਕਈ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁੜੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ । ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੇ ਵੈੱਲੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਈਸਾਈ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । 80 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਹ ਛੱਤੀਸਗੜ ਚਲੇ ਆਏ ਸਨ । ਉਹ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਛੱਤੀਸਗੜ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਪਿਠਭੂਮੀ ਦੇ ਮਰੀਜਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮਾਜਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋਏ ,ਜੋ ਬੇਰੋਜਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਸਨ । ਸਾਲ 1991 ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰ ਗੁਹਾ ਨਯੋਗੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਹੁਣ ਲੱਗਭੱਗ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦਾ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਡਾ ਸੇਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਾਗੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਨੂੰ ਥਾਮਾ ਕਿਵੇਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਅਮਾਨਵੀ ਅਤੇ ਅਸਥਾਈ ਨਿਦਾਨ’ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ । ਛੱਤੀਸਗੜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਦਾ ਕਸੂਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਓਵਾਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਕਰੂਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਸਾਲ 2005 ਵਿੱਚ ਛੱਤੀਸਗੜ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਤਰਕਤਾ ਫੌਜ ਨੇ ਦੰਤੇਵਾੜਾ , ਬੀਜਾਪੁਰ ਅਤੇ ਬਸਤਰ ਜਿਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਖਤ ਰੁਖ਼ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਨਕਸਲਵਾਦ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਫੂਕ ਦਿੱਤੇ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਕੀ ਦਿੱਤੀ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਰਿਹਾ ਕਿ ਹਜਾਰਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰਬਾਰ ਛੱਡਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਤਾੱਲੁਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਰਕਤਾ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਜਿਆਦਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਸੀ । ਡਾ ਸੇਨ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਇਲਜ਼ਾਮ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਸਨ , ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪ ਕੁੱਝ ਪਤਵੰਤੇ ਸੱਜਣਾਂ ( ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀ ਵਰਗੀਸ , ਹਰਿਵੰਸ਼ ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਇੰਫੋਸਿਸ ਇਨਾਮ ਜੇਤੂ ਨੰਦਿਨੀ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ) ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਡਾ ਸੇਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਤੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ , ਜਿਸਨੂੰ ਬੁਧੀ ਭਰਮ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਲਾਲਚੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਡਾ ਵਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉੱਚਤਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁਣੋਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਡਾ ਸੇਨ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰ ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੱਕ ਤਰਫ ਜਿੱਥੇ ਗੈਂਗਸਟਰ ਅਤੇ ਘਪਲੇਬਾਜ ਆਜ਼ਾਦ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੋਣ , ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਤੀਹ ਸਾਲ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਦੇਸ਼ਧਰੋਹੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਹੈ । ’ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਭਾਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਮਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਗੇ । ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ ।